به گزارش خبرگزاری حوزه از مشهد، آیتالله محمود عبداللهی، عضو شورایعالی حوزههای علمیه در اجلاسیه سراسری مدیران حوزههای علمیه کشور که با موضوع بررسی «مباحث اخیر و جنگ تحمیلی و دفاع مقدس ۱۲ روزه» در مشهد مقدس برگزار گردید، در سخنانی به مبانی مدیریت اسلامی و الزامات مدیریت مطلوب و جایگاه عبودیت در عمل مدیر اشاره کرد که مشروح آن به این شرح میباشد.
- مبانی مدیریت اسلامی و جایگاه عبودیت در عمل مدیر
در عرصه مدیریت، الزامات، بایدها و نبایدهایی وجود دارد که هم در مدیریتهای اجتماعی و هم در مدیریتهای حوزوی و نظام اسلامی باید مد نظر قرار گیرد. مدیریت اسلامی دارای مبانی ژرف و ویژهای است که اگر مورد توجه مدیر قرار گیرد، میتواند پشتوانه و تضمینکننده الزامات مدیریت مطلوب باشد. در اینجا، به عنوان نمونه، به دو یا سه عنوان اساسی از این مبانی اشاره میکنم که اگر آیات قرآنی مرتبط با آنها دنبال شود، نکات ارزشمند و لطیفی در آن نهفته است.
- مدیریت، تجلی عبادت عام در نظام اسلامی
یکی از این مبانی آن است که مدیریت برای تأمین مصالح اسلام، در حقیقت نوعی عبادت به شمار میآید؛ آن هم عبادتی با مفهوم عام. نگاه دینی ما این است که «و ما خلقت الجن والانس الا لیعبدون»؛ فلسفه آفرینش، بندگی خدا و تقرب به اوست. این تقرب، منحصر به عبادتهای خاص مانند نماز و عبادات فردی نیست. همانطور که زیارت جامعه کبیره در حرم عبادت است یا نماز شب رنگ و بوی عرفان دارد، هر اقدامی که برای خدا و در مسیر اطاعت از او باشد، عبادت محسوب میشود.
- استمرار خلقت و معنا بخشی به لحظات زندگی
در این نگاه، هر لحظهای از عمر ما جلوهای از خلقت و فیض الهی است: «و ما خلقت الجن والانس...» یعنی خلقت استمرار دارد، هر لحظه وجود ما با امداد و عطای الهی معنا مییابد و باید این همه نعمت را در مسیر بندگی خدا صرف کرد.
- آیاتی در تأیید نگاه عبادتی به مدیریت
یکی از آیات مرتبط در این زمینه، آیه آخر سوره انعام است:«إِنَّ صَلَاتِی وَنُسُکِی وَمَحْیَایَ وَمَمَاتِی لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ»
حضرت میفرماید: نماز من، مناسک و همه زندگی و مرگ من برای خداوند است. منظور از «نسک» اینجا عامتر از عبادت خاص است و زندگی (محیا) هم تصریح شده که برای خداوند باشد. همه شئون پیامبر در آیات دیگر قرآن ذکر شده که یکایک آنها عبادت است: تعلیم و تزکیه، امر به معروف و نهی از منکر، حل مشکلات و رفع سختیهای جامعه همه این موارد مصداق عبادت خالص است.
حتی رفتارهای پیامبر(ص) در خانواده، همسرداری، فرزندپروری و سلوک شخصی که در «سنن النبی» علامه طباطبایی آمده، نمونهای از عبادت مصداقی به شمار میآید. هر رفتار و حرکت پیامبر(ص)، اعم از مدیریت جنگ و اداره جامعه، عبادت محسوب میشود.
- سیره اهلبیت (علیهم السلام) و شمول عبادت نسبت به لحظات زندگی
در زیارت آل یاسین نیز به این شمول اشاره شده است:«السلام علیک حین تقعد... حین تسجد... حین ترکع... حین تقوم... و فی آناء لیلک و نهارک» یعنی، سلام بر تو در همه حالات و لحظات شب و روز؛ همه لحظهها و تمام فعالیتها، عبادت میشود، اگر با نیت الهی همراه باشد.
از این مجموعه برداشت میشود که هر حرکت و اقدامی در مسیر تحقق مصالح اسلام چه واجب، چه مستحب و چه مستلزم تلاش مضاعف همه «لله» و «عبادت» است. اگر با چنین دیدی به مدیریت نگاه کنیم، عمل مدیر نیز عبادت است.
- تأملی در فرازهای دعای کمیل و نتیجه نهایی
اجازه دهید به فرازی از دعای کمیل نیز اشاره کنم. حضرت امیرالمؤمنین(ع) در پایان دعا درخواست میکنند:
«اَسأَلُکَ بِحَقِّکَ وَ قُدسِکَ وَ اَعظَمِ صِفاتِکَ وَ اَسمائِکَ اَن تَجعَلَ اَوقاتی مِنَ اللَیلِ وَ النَّهارِ بِذِکرِکَ مَعمورَةً وَ بِخِدمَتِکَ مَوصولَة وَ اَعمالی عِندَکَ مَقبولَةً حَتّی تَکونَ اَورادی وَ اَعمالی کُلُّها وِرداً واحِداً...»
چهار نکته اساسی در این دعوت آمده است:
۱. اوقاتی بذکرک معمورة: همه زمانهای من با یاد تو آباد باشد؛ منظور از یاد خدا صرفاً ذکر لفظی نیست، بلکه توجه به خداوند و انجام وظیفه الهی است.
۲. بخدمتک موصولة: زمانی که لحظات با یاد خدا آباد شد، خدمت به او تحقق پیدا میکند؛ پس مدیریت و همه شئون زندگی اگر با ذکر الهی همراه باشد، تبدیل به خدمت الهی میشود.
۳. اعمالی عندک مقبولة: نتیجه این نگرش، پذیرش اعمال نزد خداوند خواهد بود یعنی همه رفتار و مدیریت، اگر بر مبنای اخلاص و نیت الهی باشد، مقبول درگاه اوست.
۴. اورادی کلها وردا واحدا: تمام اذکار و عبادتهای من، یکی شود و همه شئون زندگی به یک مسیر واحد الهی منتهی گردد.
- عبودیت مستمر در مدیریت اسلامی
در بحث مدیریت، باید به این نکته توجه داشت که نشستن، جلسه گرفتن، سخن گفتن، درس دادن، خطابه ایراد کردن، سخنرانی، معاشرت، تعامل و همه اینها، یا حتی هر حرکت سیاسی، اجتماعی، نظامی و فرهنگی میتواند مصداق این معنا باشد:«کلها وردا واحدا و حالی فی خدمتک سرمدا» یعنی همه این لحظات میتواند در خدمت خدا باشد و هدف نهایی، پیوستگی مداوم با خدمت الهی است.
- نگاه عبادی به کار و مدیریت
اگر انسان با چنین نگاهی به کار و مدیریت بنگرد، این رویکرد به کارها سر و سامان میبخشد و بسیاری از بایدها و نبایدها و الزامات را بهطور طبیعی فراهم میکند. چون هدف، خدمت به خدا و تحقق فلسفه آفرینش است؛ همه کارها، هرگونه مسئولیت، زیر سایه عبادت و توجه به خدا معنا پیدا میکند.
- دشواری عملگرایی در نگاه عبادی
البته گفتن و بیان این مفاهیم با قرائت آیات و سخنرانی آسان است، اما در عمل و پیادهسازی آن، دشواریها و مراحل جدیتری وجود دارد. باید تلاش کنیم تا کار و مدیریت را واقعاً با رویکرد عبادی بنگریم و در رفتارهای روزمره جاری سازیم.
- نقش مدیریت در تحقق اهداف کلان حوزه و نظام
در پیام مقام معظم رهبری به همایش بین المللی حوزه، وظایف و رسالتهای حوزههای علمیه در پنج فصل بیان شده است؛ از جمله تولید علم، تربیت نیرو، و تربیت مجاهد فیسبیلالله. همچنین در چند بخش جداگانه به مسئولیتهای مدیران تأکید شده است، به گونهای که تربیت نیرو و انسانسازی در نظام اسلامی، یکی از بزرگترین و اوجب واجبات تلقی میشود.
- جایگاه عبادت و علم در خدمات مدیریتی و رسالت حوزه
این نکته از مهمترین اصول است که کارها از نظر اهمیت با یکدیگر تفاوت دارند. روایات متعددی در اصول کافی وجود دارد که به مقایسه میان عبادت و تفقه، یا عابد و فقیه میپردازد. از جمله آنها، روایت مشهور:« عَالِمٌ یُنْتَفَعُ بِعِلْمِهِ أَفْضَلُ مِنْ سَبْعِینَ أَلْفَ عَابِد»
البته یادآور میشوم از اینگونه روایات نباید ارزش پایین جایگاه عبادت برداشت شود. متأسفانه برخی، با تکیه بر این مقایسهها، اهمیت عبادت و ارزش والای آن را کمرنگ جلوه میدهند که اشتباه است.
- جایگاه ذکر و عبادت عاشقانه
در روایات آمده است:
ذکر الهی و تسبیح خداوند برتر از هر آنچیزی است که خورشید بر آن تابیده است. مضمون روایت به روشنی جایگاه بیبدیل ذکر و عبادت را بیان میکند. نماز عاشقانه، عبادت شبانه، استغفار، سجود و رکوع، همگی دارای ارزش خاص هستند. البته، همانطور که علامه طباطبایی تأکید کردهاند، عبادت زمانی عبادت است که همراه با توجه و حضور قلبی باشد؛ ذکری که صرفاً بر زبان جاری شود، بدون توجه و حضور قلب، ذکر و عبادت واقعی نیست.
- مقایسه علم و عبادت برای درک ارزش هر کدام
هدف این روایات در این مقایسه ها، تحقیر جایگاه عبادت یا کماهمیت جلوه دادن آن نیست، بلکه مقصود بیان جایکاه عظیم تفقه و نقش کلیدی عالم است:«عالمی که دیگران از دانش او بهرهمند میشوند، برتر از هفتاد هزار عابد است.» یا:«برتری عالم بر عابد، همچون برتری ماه شب چهارده بر سایر ستارگان در شب قدر است.»
این مقایسه برای ارزشگذاری و طبقهبندی امور الهی است؛ کارهای ارزشی و خدمتها در مسیر اطاعت الهی، مراتب و مراتب مختلفی دارند.
- رسالت حوزه و نقش مدیران در تحقق اهداف عالی
سؤال این است که مدیریت چه مسئولیتی دارد و حوزه چه رسالتی بر عهده دارد ؟ درپیام اخیر رهبری نسبت به رسالت حوزه، در تربیت نیروی انسانی برای جهان اسلام و بلکه برای همه جهان تاکید ویژه ای شده است
مدیران و مسئولان حوزه، متصدی اصلی این مهم هستند و باید با دقت به این وظیفه محوری نگاه کنند. با پذیرش این رویکرد، بسیاری از بایدها و نبایدهای مدیریتی بهخودیخود روشن و حل میشود.
- مدیران اسوه و الگو
در این قسمت مناسب است از مدیرانی یاد کنیم که مدیریت آنها بر اساس مبانی لازمی بوده که بیان شد.
یکی مرحوم علامه مصباح یزدی ره است که شخصیت ایشان دارای ابعاد مختلف بود؛ فقیه، فیلسوف، مفسر و ... . یکی از آن ابعاد، جایگاه مدیریتی آن مرحوم است که در موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ره اعمال شده و مناسب است آیت الله رجبی در فرصت مناسب سیره مدیریتی ایشان را برای مدیران شرح دهند.
نمونه دیگر مرحوم آیت الله قدوسی هستند که با تأسیس مدرسه حقانی با همکاری شهید بهشتی و واگذاری مدیریت به ایشان، نقطه عطف اساسی در مدیریت حوزه رقم خورد. ایشان با رویکردی نو و مدیریت سازمانیافته، پایههای جدیدی برای تربیت و مدیریت حوزههای علمیه بنا نهادند و نقش برجستهای در سامانبخشی به روند جذب و تربیت طلاب ایفا کردند. مدرسه حقانی به عنوان الگویی موفق، نقطه آغاز تحول جدی در ساختار مدارس حوزه و شیوههای برنامهریزی و اداره آنها بود.
- توصیه به مطالعه شرح حال مدیریتی آیتالله قدوسی
پیشنهاد میکنم همه عزیزان، کتاب یادنامه شهید آیتالله قدوسی بخصوص شرح حال مدیریتی ایشان را مطالعه کنند. این کتاب حاوی مصاحبههایی با شخصیتهایی چون آیتالله مؤمن، آیتالله جنتی، آیتالله میانجی، آیتالله و حسین اشتهاردی (هممباحثه مرحوم قدوسی) است ابعاد مختلف اخلاق مدیریتی ایشان را شرح دادهاند. همچنین بخشهایی به دوره مدیریتی و قضائی آیتالله قدوسی اختصاص یافته است.
- جایگاه علمی و نفوذ معنوی
آیتالله قدوسی از نظر علمی جایگاه بلندی داشته ازشاگردان مرحوم آیه الله بروجردی و نیز از شاگردان مبرز فقه واصول امام خمینی بوده است.در فلسفه هم شاگرد علامه طباطبایی ره و داماد علامه بودند. پدر ایشان مرحوم آیت الله آخوند ملا احمد قدوسی نیز از علما و مجتهدان برجسته بهشمار میآمد که از شاگردان میرزای بزرگ شیرازی و میرزا حبیب الله رشتی بوده است. ایشان با چنین جایگاهی پس از پذیرش مدیریت مدرسه حقانی به درخواست شهید بهشتی، در مقام تحول حوزه، پرورش طلاب برآمده و وقت خود را تماما در این مسیر قرار داد.
- شیوه مدیریتی و تربیتی آیتالله قدوسی
آنچه آیتالله قدوسی را متمایز میکرد، وقف خالصانه تمام نیروی خود برای تربیت طلاب و اداره مدرسه بود. طبق نقل آیتالله جنتی، ایشان گاهی پیش از طلوع آفتاب به مدرسه میآمد و تا نیمهشب مشغول خدمت و پیگیری امور حوزه بود. او حتی تدریس کتابهایی مانند توضیحالمسائل به طلاب سطح اول را شخصاً به عهده میگرفت تا از همان ابتدا روح وظیفهشناسی و باید و نبایدهای دینی را در آنها نهادینه کند. علاوه بر این، استاد اخلاق نیز بود و با وجود قاطعیت در مدیریت، درس اخلاقش مورد توجه بسیارفراوان قرار میگرفت.
- آیتالله قدوسی؛ مدیریت قاطعانه همراه با روحیه عبادی و تربیتمدار
آیتالله قدوسی از مزایا حوزه شهریه و سهم امام استفاده نمیکرد و از ملک موروثی خویش امرار معاش می کرد و به زندگی ساده اکتفا داشت. ایشان در عین جدیت و قاطعیت، با شاگردان رابطه صمیمانه داشت؛ با آنان پیاده به جمکران میرفت و در جلساتی صمیمانه با طلاب همنشین و هم سخن می شده است.
جناب آقای طباطبایی مدیر مدرسه شهیدین نقل میکند: مرحوم آیتالله خزعلی، از اساتید برجسته و از شاگردان امام(ره) در یکی از جلسات درس مدرسه حقانی گفتند: «اگر آقای قدوسی از من دعوت کند، برای تدریس شرح امثله به این مدرسه میآیم.» این سخن، درحالی بود که مرحوم آقای خزعلی علاوه بر کرسی تدریس فقه، در مسجد فاطمیه تدریس تفسیر داشت و مسجد مملو از جمعیت می شد. بنابراین، این سخن از وی نسبت به مرحوم آقای قدوسی، جایگاه شخصیتی آیتالله قدوسی را نشان داده و بیانگر آن است که حتی علمای صاحبنام نیز احترام ویژهای برای او و نگاه مسئولانهاش به تربیت طلاب قائل بودند. چنین روحیهای باعث میشد اساتید بزرگ نیز حاضر شوند در سطوح پایینتر تدریس کنند. این نگاه وظیفهمدار و عبادی، وجه تمایز آیتالله قدوسی در مدیریت حوزه بود.
- اهمیت روحیه وظیفهشناسی در مدیر
آنچه در سیره مدیریتی آیتالله قدوسی برجسته است، همت والا و احساس مسئولیت او در قبال تربیت نیرو و خدمت به جامعه دینی است. بسیاری از اساتید برجسته آن دوران با مقام و منزلت علمی بالا در کنار او حاضر بودند تا در برنامه تربیتی نقشی ایفا کنند و او را یاری دهند. همین روحیه وظیفهشناسی و نگاه عبادی به مدیریت، باید سرمشق مدیران امروز حوزه باشد.
- تقدیر و اشاره به دوره جدید مدیریت حوزهدر پایان لازم است ضمن قدردانی از همه دستاندرکاران این جلسه و اجتماع بزرگ مدیران در این شرایط حساس. و قدرشناسی از تلاش های فراوان در مدیریت های مختلف حوزه علمیه، که هر دورهای ویژگیهای خاص خود را داشته، عرض کنم مدیریت فعلی حوزه با حضور حضرت آیتالله اعرافی، از جامعیت و ویژگیهایی خاصی بهرهمند است.
ایشان علاوه بر جایگاه فقهی و علمی، از تجربههای مدیریتی، قدرت خطابه، تحولخواهی و آشنایی با مسائل بینالملل برخوردارند. این ویژگیها برای مدیران حوزه ها فرصت خوبی برای تحول، پیشرفت و تحقق انتظارات رهبری خواهد بود انشاء الله تعالی.
نظر شما