خبرگزاری حوزه| پژوهش در حوزه علوم و معارف قرآنی، فرآیندی مهم و ارزشمند است که تنها زمانی ثمر بخش میشود که مبتنی بر نیاز جامعه، مسئلهمحور و نوآورانه باشد. پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم، از سال ۱۳۶۶، با تأسیس رسمی بهعنوان «مرکز فرهنگ و معارف قرآن کریم» مأموریت خود را فراتر از گردآوری و تالیف مطالب دانسته و در مسیر تولید دانش اصیل، عمیق و کاربردی حرکت کرده است. این پژوهشکده با اجرای پروژههایی چون «مرجعیت علمی قرآن کریم»، «مطالعات نظامسازی قرآنی»، «دایرهالمعارف قرآن کریم»، «فرهنگنامه سبک زندگی بر اساس آموزههای قرآن و اهلالبیت» و «تحلیل واژگان مشابه قرآن»، گامهای مؤثری در جهت نظاممند کردن مطالعات قرآنی برداشته است.
در عصر کنونی، پژوهش تنها با جمعآوری اطلاعات و تدوین کتابهای تألیفی -نه تصنیفی- اعتبار علمی ندارد. ظهور هوش مصنوعی این واقعیت را شفافتر کرده است که دستگاهها میتوانند داده جمعآوری و ساماندهی کنند، اما نظریهپردازی، خلاقیت و ابداع، تنها در توان پژوهشگر خِردمند است. بنابراین، مأموریت اصلی پژوهشگر امروز، کشف چیزی جدید، تبیین مسئلهای حلنشده و ارائه راهکاری مؤثر در راستای نیازهای جامعه و نظام اسلامی است.
برای پرداختن به ابعاد مختلف این مهم گفت و گویی انجام داده ایم با حجت الاسلام والمسلمین محمد صادق یوسفی مقدم، رئیس پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم که تقدیم حضورتان می گردد:
سؤال: با توجه به اینکه هفته پژوهش را داشتیم، این گفت و گو را به منظور آشنایی بیشتر با فعالیت های پژوهشی پژوهشکده به ویژه در حوزه بسیار مهم فرهنگ و معارف قرآن کریم و همچنین برای طرح چند نکته درباره ضرورت های فعالیت های پژوهشی بخصوص در قلمرو مباحث حوزوی، آغاز می کنیم. در این راستا، خواهشمند است ابتدا به مهم ترین فعالیت های پژوهشی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم اشاره کنید و همچنین رویکردی را که برای سال آینده و سال های پیش رو از اهمیت ویژه ای برخوردار می دانید، بیان نمایید.
پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم یکی از نعمت های برجسته نظام جمهوری اسلامی است. خداوند متعال در سال ۱۳۶۶ توفیق داد که این پژوهشکده با عنوان «مرکز فرهنگ و معارف قرآن کریم» تأسیس شود و امروزه با عنوان «پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم» شناخته می گردد. این پژوهشکده جایگاهی شناخته شده و معتبر در سطح کشور دارد، چه در محافل تصمیم سازی و چه در دستگاه های تصمیم گیری و سیاست گذاری در زمینه مطالعات و فعالیت های قرآنی، از جمله وزارت علوم، شورای عالی انقلاب فرهنگی، وزارت ارشاد اسلامی، حوزه علمیه قم و به تبع آن دفتر تبلیغات اسلامی.
فعالیت های اصلی پژوهشکده حول محور چندین پروژه کلان سازمان یافته است. از جمله، یکی از این پروژه ها در حوزه «مرجعیت علمی قرآن کریم» تعریف شده است که در این زمینه، همایشی نیز برگزار گردید و حدود صد و چهل مقاله علمی-پژوهشی و علمی-ترویجی در حوزه مطالعات مرتبط با مرجعیت علمی قرآن کریم تولید و به ثمر رسید.
یکی دیگر از برنامه های محوری، «مطالعات نظام سازی قرآنی» است که در این حوزه، برنامه ملی مطالعات نظام سازی اجرا شد و خروجی آن، پنج جلد کتاب در حوزه مطالعات نظام سازی بوده است که تاکنون در دسترس عموم قرار گرفته است. در ادامه نیز برنامه هایی به شورای عالی انقلاب فرهنگی ارائه گردیده که امید است با تصویب، زمینه اجرای آن ها فراهم گردد.
همچنین، «مطالعات قرآن و استشراق» از دیگر برنامه های پژوهشکده است که در آن، جدیدترین دیدگاه های مطرح شده در حوزه مطالعات قرآنی توسط مستشرقان، مورد بررسی، تحلیل و نقد قرار می گیرد.
«دائرهالمعارف قرآن کریم» نیز از دیگر دستاوردهای برجسته پژوهشکده است که همان طور که مستحضرید بزرگ ترین دایره المعارف جهان اسلام در این حوزه در این پژوهشکده در حال تدوین است. تاکنون نوزده جلد از این دایره المعارف منتشر شده و سایر جلدها در مراحل نهایی تدوین و چاپ قرار دارند.
«دانشنامه نوجوانان» نیز برگرفته از همین دایره المعارف است که با بازنویسی محتوا به زبان مناسب نوجوانان، امکان بهره مندی این گروه سنی از معارف قرآنی فراهم گردیده است. استقبال گسترده ای از این دانشنامه در سطح کشور صورت گرفته است.
«فرهنگ نامه سبک زندگی بر اساس آموزه های قرآن و اهل البیت» نیز از دیگر آثار مهم پژوهشکده است که تاکنون حدود پنجاه شماره از آن منتشر شده و به گفته مسئولان دفتر تبلیغات اسلامی بیشترین فروش را در میان آثار این دفتر داشته است. استقبال عمومی از این فرهنگ نامه نیز بسیار چشمگیر بوده است.
«فرهنگ نامه تحلیل واژگان مشابه قرآن کریم» نیز پروژه ای است که بحمدالله به پایان رسیده و در حال انتشار است. به نظر این جانب، این اثر تحولی انقلابی در حوزه تفسیر قرآن کریم ایجاد خواهد کرد و ان شاءالله زمینه ساز تحولات عمیقی در این عرصه خواهد شد.
پروژه «فقه القرآن» نیز از دیگر برنامه های کلیدی پژوهشکده است که در چارچوب آن، طرح جامعی برای تدوین «فقه قرآن کریم» آغاز گردیده است. این طرح به حضرت آیت الله اعرافی، مدیر حوزه های علمیه، ارائه شده تا مورد ملاحظه و بررسی قرار گیرد و نظر ایشان در این باره اعلام گردد. گمان بر این است که ایشان نظر خود را ابراز و جهت اقدام آتی، طرح را ارجاع فرموده اند تا بتوانیم فعالیتی مؤثر در زمینه «فقه القرآن» آغاز کنیم.
در فضای مجازی نیز پژوهشکده فعالیت های چشمگیری دارد. «پرتال جامع علوم و معارف قرآن کریم» به حق بهترین و جامع ترین پورتال قرآنی در ایران محسوب می شود. این پرتال حاوی حدود چهارده هزار مقاله موضوع بندی شده است و تمامی خروجی های پژوهشکده از جمله دایره المعارف، فرهنگ نامه ها، دانشنامه ها، تفاسیر موضوعی و ترتیبی در آن گردآوری و در اختیار عموم قرار گرفته اند. این پرتال روزانه حدود ده هزار نفر کاربر فعال دارد و یکی از موفق ترین و ارزشمندترین پورتال های قرآنی به شمار می آید.
در درون این پرتال، سایت های اختصاصی متعددی نیز تعریف شده اند، از جمله: سایت «مرجعیت علمی قرآن کریم»، سایت «مطالعات نظام سازی»، سایت «همایش های پژوهشی» (مانند همایش مرجعیت علمی قرآن کریم)، و سایت «قرآن و استشراق». فعالیت های اصلی و مستمر پژوهشکده در قالب این سایت ها سازمان دهی شده اند. همچنین، دایره المعارف و فرهنگ قرآن نیز هر یک سایت اختصاصی خود را دارند که در درون همین پرتال جامع قرار گرفته اند.
در عین حال، اداره فناوری و فرآوری اطلاعات پژوهشکده مسئولیت دارد که تمامی خروجی های پژوهشی را بلافاصله به فضای مجازی منتقل کرده و در دسترس عموم قرار دهد.
سؤال: شما به درستی بر موضوع روزآمدی تحقیقات و پژوهش های قرآنی تأکید کردید. از دیدگاه جنابعالی، به عنوان استادی که سال ها در این حوزه فعالیت داشته و پژوهشگرانی را تربیت کرده اید، امروزه چه اقتضائاتی در پژوهش های فرهنگی و قرآنی برای افزایش اثربخشی آن ها ضروری است؟ در حالی که کار پژوهشکده ذاتاً علمی است، و فعالیت های ترویجی و عمق بخش نیز باید هم راستا با آن باشند، چگونه می توان این پژوهش ها را به گونه ای کارآمدتر، نیازمحور و مؤثر در راه حل یابی برای چالش های اجتماعی که از قرآن الهام می گیرد ساخت تا بتوان مشکلات جامعه را کمرنگ تر نمود؟
همان گونه که اشاره شد، پژوهش با آموزش و ترویج تفاوتی بنیادین دارد. پژوهش، فرآیندی دیربازده است و تنها زمانی بازده علمی و اجتماعی خواهد داشت که مبتنی بر نیاز و مسئله محور باشد. دستاوردهایی که امروز در پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم مورد افتخار است، حاصل زحمات ده ها محقق از سال ۱۳۶۶ تاکنون بوده است. این آثار از جمله «فرهنگ قرآن»، «سبک زندگی بر مبنای آموزه های قرآن و اهل البیت»، «تفاسیر آموزشی برای حوزه های علمیه» و سایر پروژه ها با صرف تلاش و رنج فراوان در عرصه هایی همچون تفسیر، ترجمه و علوم قرآنی به ثمر رسیده اند.
در تمامی این فعالیت ها، سعی شده است بر اساس استانداردهای علمی و پژوهشی حرکت شود و پژوهشکده، علیرغم سختی های فراوان، دستاوردهای ارزشمندی را به دست آورده است.
در این میان، مسئله ای بسیار مهم که کمتر در سطح عمل مورد توجه قرار گرفته، «اخلاق پژوهش» است. رعایت اخلاق پژوهش، پژوهشگران را به سوی نیازمحوری، نوآوری و مسئله محوری سوق می دهد. اخلاق پژوهش نه تنها راهنمایی کننده پژوهشگر است، بلکه تضمین کننده اعتبار و اصالت پژوهش نیز محسوب می شود. جمع آوری مطالب از منابع مختلف و تهیه کتابی بدون تحلیل و ابتکار، از اعتبار علمی برخوردار نیست. امروزه هوش مصنوعی می تواند در یک روز، صدها کتاب را جمع آوری و ارائه دهد، اما چنین کاری اصالت پژوهشی ندارد. بنابراین، هوش مصنوعی در واقع، «دکان» آن دسته از افرادی را که تنها با جمع آوری آثار دیگران، کتاب تولید می کردند، بسته است.
پژوهشگر واقعی باید کاری نو، خلاقانه و مبتنی بر ایده های نوین ارائه دهد؛ کاری که هوش مصنوعی قادر به انجام آن نیست. هوش مصنوعی می تواند داده ها را سامان دهی کند، اما نظریه پردازی، نوآوری و ایجاد جهشی در دانش، تنها در توان پژوهشگر خردمند است. افراد آشنا با عرصه پژوهش، می توانند تشخیص دهند که آیا یک اثر، حاصل کار هوش مصنوعی است یا حاصل خلاقیت و ابتکار یک پژوهشگر.
سؤال: درباره پژوهش ها، دو رویکرد «بنیادین» و «کاربردی» مطرح است. هر دو ضروری اند، اما همواره این سؤال در میان عموم وجود دارد که با وجود تعداد زیاد مراکز پژوهشی حوزوی و دانشگاهی، خروجی های آن ها چیست و چگونه این دستاوردها به صورت مؤثر در حل مسائل اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی کاربرد پیدا می کنند؟ نقش رسانه در انتقال این دستاوردها به عموم چیست؟
بیش از بیست وچند سال است که بر پژوهش متمرکز هستم و همواره در مراکز تصمیم سازی بر ضرورت «اتوماسیون پژوهش» تأکید داشته ام. منظور از اتوماسیون پژوهش، ایجاد سامانه ای است که تمامی مراکز پژوهشی کشور را رصد کند، از هم پوشانی فعالیت ها جلوگیری کند و نظارت کند که آیا پژوهش ها در مسیر نوآوری و تولید دانش جدید هستند یا تنها تکرار کارهای گذشته است.
در پژوهش دو اصل بنیادین وجود دارد:
اول، پژوهشگر باید «حرفه ای» باشد؛ یعنی نه تنها دارای علم باشد، بلکه آشنایی کامل با روش ها و اصول پژوهش را نیز داشته باشد. علم، پیش نیاز لازم برای پژوهش است، اما کافی نیست. پژوهشگر باید علاوه بر علم، دارای خرد و تفکر عاقلانه نیز باشد تا بتواند به صورت حرفه ای به موضوعات پژوهشی بپردازد. پژوهشی که در دستان فرد غیرحرفه ای قرار گیرد، به نتیجه ای نخواهد رسید.
دوم، انگیزه و رغبت. در اینجا، گاه دو اصل در تقابل قرار می گیرند: رغبت ذاتی پژوهشگر و نیاز جامعه. چنانچه پژوهشگر تنها به دنبال علایق شخصی خود باشد، پژوهش با نیازهای جامعه و نظام هم راستا نخواهد بود. از سوی دیگر، اگر تنها مسائل نظام محور را به پژوهشگر تحمیل کنیم، ممکن است از رغبت و خلاقیت وی کاسته شود.
بنابراین، ضرورت دارد میان این دو اصل، «موازنه ای» ایجاد شود؛ یعنی پژوهشگران به گونه ای انگیزه مند شوند که هم با رغبت شخصی، هم در راستای نیازهای جامعه و نظام فعالیت کنند. چنین موازنه ای، زمینه را برای تولید پژوهش هایی فراهم می سازد که هم اصیل باشند و هم مؤثر.
* اهمیت اخلاق پژوهش
رعایت اخلاق پژوهش، فلسفه وجودی آن را تشکیل می دهد. اخلاق پژوهش دو بخش اصلی دارد:
۱. اصول پژوهش: شامل انتخاب موضوع، بررسی پیشینه، تبیین فرضیه، جمع آوری و کدگذاری داده ها، تحلیل یافته ها و ارائه نتایج.
۲. ارزش های اخلاقی پژوهش: شامل تقرب الهی، صداقت، امانت داری و جویش حقیقت.
«تقرب الهی» یکی از مهم ترین ارزش های پژوهش است. علم نافع، علمی است که با نیت تقرب به خداوند کسب شود. در روایات آمده: «أعوذُ بکَ مِن عِلمٍ لا ینفَع»؛ یعنی از علمی پناه می برم که نافع نباشد. حتی اگر علمی به ظاهر مفید باشد، اما نیت تقرب در آن وجود نداشته باشد، برای صاحب آن نافع نخواهد بود.
«صداقت» نیز از دیگر ارزش های اساسی است. پژوهشگر باید در تمامی مراحل پژوهش، صادق باشد؛ هم در نقل از دیگران و هم در ارائه یافته های خود. آدرس دادن به منابع، حفظ حق علمی دیگران و دوری از سرقت علمی، از الزامات اخلاقی پژوهش است. سرقت علمی، نوعی خیانت در امانت محسوب می شود، همان گونه که در قرآن فرموده شده: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَخُونُوا اللَّهَ وَ الرَّسُولَ وَ تَخُونُوا أَماناتِکُمْ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ».
«حقیقت جویی» نیز از مهم ترین ویژگی های پژوهشگر است. پژوهشگر باید جویای حقیقت باشد و آنچه را حق است، بیان کند، حتی اگر برخلاف میل خود یا دیگران باشد. در قرآن آمده: «یا أَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقَّ بِالْباطِلِ وَتَکْتُمُونَ الْحَقَّ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ». همچنین در آیه ای دیگر: «إِنَّ الَّذینَ یَکْتُمُونَ مَا أَنزَلَ اللَّهُ مِنَ الْکِتابِ... أُولٰئِکَ مَا یَأْکُلُونَ فی بُطُونِهِمْ إِلَّا النَّارَ...». پس کتمان حقیقت، عاقبتی دردناک دارد و پژوهشگری که حقیقت را پنهان کند، در واقع عمر خود را تلف می کند.
در صورتی که در کشور، تمرکز بر دو محور «اصول پژوهش» و «اخلاق پژوهش» صورت گیرد، بدون شک پژوهش های ما کارآمدتر، جامع تر و پاسخگوتر به نیازهای جامعه خواهد بود.
سؤال: رویکرد پژوهشکده در آینده چه خواهد بود؟
ما باید به سمت کارهایی حرکت کنیم که دیگران به آن ها نرسیده اند؛ نه اینکه تنها آثار موجود را از ظرفی به ظرف دیگر منتقل کنیم. چنین کاری نه تنها خسران علمی، بلکه تضییع وقت، نیرو و منابع است و در پیشگاه خداوند پاسخگویی سختی به دنبال دارد.
بنابراین، پیش از هر پژوهش، «مرور پیشینه تحقیقات» ضروری است. در پژوهشکده، برای هر پروژه ای، بررسی جامعی از پیشینه موضوع انجام می شود تا مشخص گردد چه کسانی در این زمینه کار کرده اند، چه آثاری تولید شده و چه نوآوری ای پژوهشگر می خواهد ارائه دهد.
رویکرد اصلی ما در آینده، پرداختن به «نیازهای روز» است. یکی از مهم ترین نیازهای کنونی در مطالعات قرآنی و اسلامی، «حکمرانی» است؛ حوزه ای که مقام معظم رهبری بر آن تأکید فرموده اند و نظام جمهوری اسلامی نیز تمرکز خود را بر آن گذاشته است. در این راستا، ما نیز باری از مسئولیت ها را بر دوش می کشیم تا در حل مسائل حوزه حکمرانی سهمی داشته باشیم.
یکی از پروژه های مهم، «مطالعات نظام سازی قرآنی» است که در آن خلأ جدی وجود دارد. ما تلاش می کنیم این حوزه را به نتیجه برسانیم.
همچنین، پروژه «مرجعیت علمی قرآن کریم» از دیگر محورهای اصلی است. ما در این زمینه همایشی برگزار کردیم و خروجی هایی تولید شده است. با این حال، متوجه شدیم که در مقالات ارائه شده، ضعفی جدی در «روش شناسی مرجعیت علمی قرآن کریم» مشهود بود.
لذا، طرحی تحت عنوان «همایش روش شناسی مطالعات مرتبط با مرجعیت علمی قرآن کریم» ارائه و تصویب شده است و امید است سال آینده این همایش برگزار گردد. برای آماده سازی زمینه های فکری و علمی، نشست های تخصصی، گفت وگوهای علمی و مصاحبه های تخصصی نیز در دستور کار قرار گرفته اند تا مخاطبان نیز بتوانند ورودی علمی تر و عالمانه تری به این حوزه داشته باشند و خروجی های ارزشمندی از این فرآیند به دست آید.
ان شاءالله این تلاش ها زمینه ساز تولید علمی مؤثر، اصیل و پاسخگو به نیازهای کلان جامعه و نظام اسلامی خواهد بود.
انتهای پیام
نظر شما