حجت الاسلام والمسلمین محسن مهاجرنیا، مسئول دبیرخانه انجمن‌های علمی حوزه علمیه قم در گفتگو با خبرنگار حوزه،  به تشریح برنامه ها و فعالیت های موثر این انجمن ها در عرصه تولید علم و دانش پرداخت.

آنچه در پی می آید حاصل این گفتگوست:

انجمن‌های علمی حوزه علمیه قم چه سالی و برای چه تشکیل شد؟

انجمن‌های علمی حوزه علمیه، از سال 1382 آغاز شد، یعنی سالی که با تأکیدات مقام معظم رهبری، مسئله تحول در حوزه علمیه مطرح شد و انتظاراتی که از حوزه در خصوص پاسخ‌گویی به نیازها و مقتضیات و ضرورت‌های جامعه اسلامی مورد توجه قرار گرفت و به دنبال آن تعدادی از دغدغه‌مندان و نخبگان حوزوی احساس کردند که باید به سمت تأسیس انجمن‌های علمی پیش بروند.

در واقع علت تشکیل انجمن‌های علمی حوزه این‌گونه است که وقتی ساختارهای رسمی نمی‌توانند به بخشی از مطالبات جامعه پاسخ دهند، نهادهایی بیرون از ساختارهای رسمی به‌وجود می‌آیند تا آن بخش از مطالبات را پاسخ بدهند.

بر این اساس در حوزه علمیه مراکز تخصصی فراوانی به‌وجود آمدند، پژوهشگاه‌هایی متعدد و مراکز آموزشی بسیاری تأسیس شد که همه با مجوز حوزه، اما خارج از ساختار آیین‌نامه‌ای حوزه بود.

شش انجمن علمی در ابتدای تأسیس انجمن‌های علمی حوزه تشکیل شد، که در آغاز زیرمجموعه معاونت پژوهش حوزه بود، اگرچه سازوکار رسمی نداشت و حوزه مجوز رسمی فعالیت این انجمن‌ها را نداد، اما در عین‌حال به‌صورت غیررسمی انجمن‌هایی شکل گرفت. از جمله این انجمن‌ها، انجمن ادیان و مذاهب اسلامی، اقتصاد اسلامی، تاریخ‌پژوهی، روان‌شناسی اسلامی، قرآن‌پژوهی، قلم و معرفت‌شناسی بود. یک‌سال پس‌از تشکیل انجمن‌های علمی حوزه، چند انجمن دیگر از جمله انجمن تعلیم و تربیت اسلامی، انجمن مدیریت اسلامی و انجمن مطالعات سیاسی شکل گرفت، از سال 83 تا سال 87 هیچ انجمن علمی تشکیل نشد، تا این‌که سال 87 انجمن کلام اسلامی راه‌اندازی شد و در سال 90 انجمن‌های دیگر هم‌چون مهدویت، مطالعات اجتماعی، فقه و حقوق اسلامی، حدیث و اصول فقه مجوز گرفتند.

*هدف از تأسیس انجمن‌های علمی حوزه چه بود؟

هدف اولیه این انجمن‌ها در راستای اهداف انجمن‌های علمی در دنیاست که نوعاً با هدف تولید، توسعه و تعمیق علم صورت می‌گیرد. کار انجمن‌های علمی رصد دانش است. در سال‌های گذشته، اساسنامه‌ای تدوین و در شورای اعطای مجوزها تصویب شد و مورد تأیید نهایی توسط شورای عالی حوزه قرار گرفت که در سال 87 ابلاغ شد و پس از بازنگری در سال 89 توسط دبیر وقت شورای عالی حوزه، آیةالله یزدی، رسماً ابلاغ شد.

*در واقع انجمن‌های علمی حوزه بیشتر به امر پژوهش می‌پردازند؟

کار انجمن‌های علمی فراتر از کارهای پژوهشی و آموزشی و علمی مرسوم است که در مراکز علمی حوزوی صورت می‌گیرد، این انجمن‌های علمی باید دانش‌های جدید و اسلامی تولید کنند و با مطالعه دانش‌های مورد نیاز در فضای امروز، به سمت توسعه و تعمیق دانش‌ها پیش بروند.

امروز بحران علوم انسانی در مراکز آموزشی ما دیده می‌شود که این بحران جدی است. در دانشگاه‌ها سه مسئله جدی به چشم می‌خورد، یک مسئله بحث تولید دانش اسلامی در علوم انسانی به‌عنوان متن درسی، دوم دانش‌هایی که تجربه بشری و دانش‌های سکولار هستند و باید بومی شوند و مسئله سوم اسلامی‌سازی معرفت است، یعنی این‌که برخی از دانش‌ها تجربه بشر امروز هستند و باید از همین تجربه‌ها استفاده کنیم، اما مبانی این دانش‌ها مبانی سکولار است که باید اسلامی‌سازی شود و پیش‌فرض‌های این دانش و مفروضات عالمان این دانش، اسلامی شود.

*تاکنون چند انجمن علمی حوزه مجوز گرفته و فعالیت خود را آغاز کرده‌اند؟

 تاکنون 16 انجمن علمی حوزه از شورای اعطای مجوز‌های حوزه، مجوز فعالیت گرفتند و در مؤسسه ثبت شرکت‌ها نیز به ثبت رسمی رسیدند و حدود 10 انجمن نیز در نوبت بررسی هستند، برخی از انجمن‌ها سه، چهار یا شش سال در نوبت اخذ مجوز هستند.

*مهم‌ترین فعالیت‌هایی که در ده سال تأسیس انجمن‌های علمی حوزه انجام گرفته، چه اقداماتی است؟

انجمن‌های علمی حوزه در ده سال گذشته فعالیت‌های گسترده‌ای را انجام داده‌اند. این انجمن‌ها از نظر ساختاری دارای دبیرخانه هستند که از طرف حوزه مسئولیت اداره انجمن‌ها را بر عهده دارد. این دبیرخانه زیرمجموعه کمیسیون انجمن‌ها و قطب‌های علمی حوزه است که بر فعالیت‌های انجمن‌ها نظارت و از آن‌ها حمایت می‌کند. در سال‌های گذشته علاوه بر اساسنامه، چشم‌انداز 20ساله‌ای نیز تصویب شده و در کنار آن، برنامه 5 ساله‌ای نوشته شده که سال 1390 آغاز اجرای این برنامه بود. چشم‌انداز 20ساله نیز تا سال 1410 برنامه‌ریزی شده است. در برنامه 5 سال اول، اولویت برنامه‌ها روی کارهای اساسی انجمن‌ها گذاشته شد، به‌دلیل این‌که تجربه 8 ساله‌ای از فعالیت‌های انجمن‌ها داشتیم، 56 نوع فعالیت انجمنی تعریف شد که انجمن‌ها در این حوزه‌ها فعالیت‌هایشان را تنظیم کنند. در برنامه 5 ساله اول، تمرکز فعالیت انجمن‌ها بر روی حوزه پژوهش متمرکز شد. انجمن یک نهاد هم‌ردیف با سایر مراکز علمی و پژوهشی کشور نیست، بلکه نهادی بالاتر از آن‌هاست که شأن نظارتی و اشرافی دارد و هماهنگ‌کننده بین مراکز هست و یک نوع تقسیم کار علمی را با مراکز مختلف به‌وجود می‌آورد و کار تصدی‌گری نمی‌کند و کارهایی که نیاز به اجرا دارد با همکاری سایر مراکز انجام می‌دهد و خودش نقش رصدگری دارد تا ببیند دانش در چه مرحله‌ای است و مشکلات، کمبودها و نیازهای دانش چیست و وضعیت دانش به لحاظ محققان دانش در چه مرحله‌ای است.

*آیا کرسی‌های نظریه‌پردازی و یا نشست‌های علمی نیز توسط انجمن‌های علمی حوزه انجام گرفته است؟

انجمن‌های علمی حوزه در سال گذشته فعالیت‌های مختلفی داشتند و طبق آمار حدود 514 نشست علمی برگزار کردند، نشست هایی که با هدف ارتقای دانش و توسعه و تعمیق و تولید دانش برگزار شد.

بر اساس تعریفی که از سال 82، از کرسی‌های نظریه‌پردازی داشتیم، تعداد 11 کرسی نظریه‌پردازی در مجموعه انجمن‌ها برگزار شد. در خصوص نقد آثار و کتاب و دیدگاه‌ها هم بیش از 60 نشست نقد برگزار شد. هم‌چنین حدود 24 میزگرد علمی نیز تشکیل یافت. تعداد 38همایش علمی هم در سطح ملی برگزار و 40 اثر علمی شامل کتاب توسط انجمن‌ها به چاپ رسید و مقالات متعددی به نگارش درآمد و تعداد 50 پژوهش راهبردی نیز توسط انجمن‌ها انجام شده است. هم‌چنین حدود 32 شماره از مجله علمی تخصصی و 35 خبرنامه نیز تاکنون منتشر شده است. 240 نوع همکاری علمی با مراکز متعدد انجام شده و 500 مرکز علمی با انجمن‌ها تعامل داشتند. 28 سفر علمی به خارج از کشور توسط انجمن‌ها در این ده سال انجام شده است. تعدد 110 مورد تولیدات سمعی و بصری شامل برنامه‌های نرم‌افزاری و... تولید شده است و حدود 15 سایت اینترنتی نیز مربوط به انجمن‌ها در فضای مجازی فعال هستند.

*چند محقق و پژوهشگر حوزوی در انجمن‌های علمی حوزه علمیه عضویت دارند؟

 در مجموع طبق آمار، 2هزارو900 نفر عضو انجمن‌های علمی حوزه هستند که از این تعداد، هزارو600 نفر از اعضای پیوسته بوده و دارای صلاحیت‌های علمی متناسب با انجمن و سطح بالای حوزه به‌علاوه کارشناسی ارشد رشته مربوطه هستند. تعداد 900 عضو نیز وابسته هستند که مدرک تحصیلی‌شان زیر کارشناسی ارشد و یا سطح مدرک حوزه‌شان پایین‌تر است. تعداد 400 عضو افتخاری نیز در انجمن‌ها عضو می‌باشند که از شخصیت‌های داخلی و خارجی هستند که به هر دلیلی امکان همکاری با انجمن‌های علمی حوزه را ندارند.

در بین مدارک اعضا، 40 نفر صاحب مدرک اجتهاد، 1020 نفر دارای دکترای رسمی دانشگاهی و حدود 880 نفر دارای کارشناسی ارشد هستند.

*برنامه‌های آتی انجمن‌های علمی حوزه علمیه چیست؟

چند برنامه برای ما اساسی است که مهم‌ترین آن، فعال‌کردن ارتباطات بین‌الملل است. انجمن‌ها نهادهای محلی و ملی نیستند بلکه نهادهای بین‌المللی هستند که نوع فعالیت‌شان جهانی است، اما در سال‌های گذشته به دلیل آغاز بکار انجمن‌ها، بیشتر کارهای تثبیتی صورت می‌گرفت تا در حوزه علمیه مستقر شوند، اما از اوایل امسال طبق برنامه‌ریزی صورت‌گرفته، رویکرد جهانی این انجمن‌ها گسترش می‌یابد و با سازمان ارتباطات اسلامی و دفتر مقام معظم رهبری نیز همکاری‌هایی شروع شده است تا ساز و کار حضور انجمن‌ها در عرصه بین‌المللی فراهم شود. دوره‌های آموزشی زبان‌های خارجی نیز در حال برگزاری است.

بخش دوم برنامه‌های آتی انجمن‌های علمی حوزه که دارای اهمیت است، تقویت کرسی‌های نظریه‌پردازی است که در حوزه علمیه و کل کشور تعریف‌شده نبود و خط‌کشی‌های دقیق و مشخصی نداشت. در خیلی از مراکز، کرسی‌های نظریه‌پردازی برگزار می‌شود، اما از سازوکارها و از شاخصه‌های اساسی برخوردار نیست. خوشبختانه امسال آیین‌نامه کرسی نظریه‌پردازی تدوین شد تا کرسی‌های نظریه‌پردازی انجمن‌ها طبق آن اساس‌نامه پیش برود. گسترش انجمن‌های علمی حوزه به بیرون از قم نیز از برنامه‌های اساسی است که امسال شعبه انجمن‌ها در مراکز استان‌ها و حوزه‌های علمیه تأسیس شد، در مراکزی مانند مشهد، اصفهان و اهواز استعدادهای خوبی برای تأسیس انجمن‌ها وجود دارد.

یکی دیگر از برنامه‌های انجمن‌های علمی حوزه به‌روزسازی انجمن‌هاست. با توجه به این‌که کار انجمن‌های علمی حوزه از نوع علمی است، دنبال این هستیم تا کارهای علمی به‌روز شده و براساس نیازهای روز باشد. انجمن‌های علمی حوزوی و دانشگاهی بر اساس نیازها و ضرورت‌ها و اقتضائات و مطالباتی که دنیا از ما دارد حرکت نمی‌کنند، امروز بیداری اسلامی شدیداً نیاز به الگوهای رفتاری و مدیریتی دارد، امروز سوریه مرکز تلاقی تمدن‌ها و هماورد همه دنیای غرب با جمهوری اسلامی و بیداری اسلامی شده است. متأسفانه تعامل علمی و فرهنگی ما با سوریه بسیار اندک است، هیچ راهکار علمی و فرهنگی برای سوریه نتوانستیم ارائه دهیم، دولت و حکومت ما برای سوریه برنامه دارد که در مقابل غرب و خط مقدم جبهه مبارزه با صهیونیسم دچار خلل نشود، اما انجمن‌ها و مراکز علمی ما راهکار و مدلی برای برون رفت از این بحران ارائه نداده‌اند. تعامل ما با کشورهای تونس، مصر، لیبی و بحرین کم است و آن‌ها مدل حکومتی‌شان را از ترکیه می‌گیرند، علی‌رغم این‌که الگوی بیداری اسلامی، انقلاب اسلامی ایران بود و از ایران سرمشق گرفتند، اما مدل حکومتی‌شان از حزب رفاه ترکیه است و این نشان می‌دهد که ما نتوانستیم مدل حکومتی ارائه دهیم و بر اساس آن بگوییم. راهکار اسلامی‌کردن ابعاد جامعه از نظر سیاسی، اقتصادی و فرهنگی چیست.

*نظرات و تولیدات انجمن‌های علمی حوزه تا چه اندازه در بدنه حوزه علمیه نفوذ داشته است؟

انجمن‌های علمی حوزه سال گذشته در ساختار تصمیم‌گیری حوزه وارد شد و توسط شورای عالی حوزه و شورای اعطای مجوزها و مراکز دیگر، در ساختار تصمیم‌گیری و ستاد پیگیری منویات مقام معظم رهبری ورود پیدا کرد. انجمن‌های علمی حوزه در اکثر کمیسیون‌های حوزه حضور دارند و این چشم‌انداز خوبی است که انجمن‌ها در ساختار تصمیم‌گیری حوزه مشارکت داده شوند و در راستای اهدافی که دنبال می‌کنند، می‌توانند نظرات‌شان را در بدنه حوزه مطرح کنند.