رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می فرماید: «مِنْ إِجْلَالِ اللَّهِ إِجْلَالُ ذِی الشَّیْبَةِ الْمُسْلِمِ؛ یکی از صُوَر تکریم و تقدیس ذات اقدس الهی، احترام و تجلیل سالخورده مسلمان است» و نیز فرمود: «مَنْ وَقَّرَ ذَا شَیْبَةٍ فِی الْإِسْلَامِ آمَنَهُ اللَّهُ مِنْ فَزَعِ یَوْمِ الْقِیَامَةِ؛ کسی که پیر مسلمانی را و تجلیل نماید، خداوند او را از ترس روز قیامت ایمن می دارد.»؛ امام صادق علیه السلام فرمود: «لَیْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ یُوَقِّرْ کَبِیرَنَا وَ یَرْحَمْ صَغِیرَنَا؛ از ما نیست کسی که بزرگسال ما را احترام نکند و به خردسال ما ترحم ننماید» .
سرویس علمی فرهنگی خبرگزاری حوزه در گفتگو با حجت الاسلام احمد اکبری محقق و پژوهشگر حوزوی مدیر مسئول پایگاه اطلاع رسانی حوزه (حوزه نت) به جایگاه و اهمیت این قشر از جامعه دینی در نگاه احادیث پرداخته است.
*احترام به کهن‌سالان و بزرگان در احادیث و جوامع روایی ما فراوان مطرح‌شده محوراساسی این احادیث ناظر به چه مطالبی است؟
اگر بخواهیم آنچه در متون روایی ما راجع به کهن سالان و سالمندان بیان شده است را مورد واکاوی قرار بدهیم شاید بتوان آن را در چند محور اساسی دنبال کرد.
*تکریم انسان
محور اول مسئله تکریم انسان‌هاست، تکریم انسان در قرآن و در منابع روایی مورد توجه است شاید بهترین شاهد در این رابطه این آیه شریفه باشد: «وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَني آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّيِّباتِ وَفَضَّلْناهُمْ عَلى كَثيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضيلاً؛ سوره الاسراء؛آیه 70» ما آدمی‌زادگان را گرامی داشتیم؛ و آنها را در خشکی و دریا، (بر مرکب‌های راهوار) حمل کردیم؛ و از انواع روزی‌های پاکیزه به آنان روزی دادیم؛ و آنها را بر بسیاری از موجوداتی که خلق کرده‌ایم، برتری بخشیدیم.
در این آیه، کرامت انسان مورد توجه و تاکید قرارگرفته مثلاً شکل و شمایل و صورت انسان بهترین صورت و هیبتی است که خدا برای انسان قرار داده است. اعضا و جوارح نعمت‌های مادی و رزق و روزی و موهبت‌هایی که به او شده و همچنین فضیلت‌هایی که در مقایسه با دیگر حیوانات به انسان داده‌شده و در رأس آنها عقل است که خداوند به انسان کرامت کرده، همه نشان از این دارد که خداوند متعال توجه ویژه‌ای به جایگاه کرامت انسان و شخصیت انسان دارد به طوری که هیچ خدشه و لطمه‌ای به او وارد نشود.
این بحث فقط در دنیا مطرح نیست و در عالم آخرت و قیامت نیز در بین موجوداتی که محشور می‌شوند، انسان بعد از حسابرسی، نسبت به سایر مخلوقات در پیشگاه خداوند متعال جایگاه ویژه‌ای دارد که در حقیقت اگر مسیر زندگی‌اش را مسیری صحیح و مستقیم انتخاب کرده باشد از جایگاه ویژه‌ای که ناشی از کرامت انسانی است برخوردار خواهد بود، و اینها همه به معنی تکریم انسان و توجه دین به موضوع است.
* آیا در نگاه اسلام؛ سالمندان جامعه خارج از دایره کار و تلاش هستند؟ نگاه روایات نسبت به سالمند چگونه می باشد؟
احادیث در رابطه با احترام بزرگان و پدر و مادر وارد شده است؛ نگاه اسلام به گونه‌ای نیست که سالمندان جامعه را خارج از دایره کار و تلاش بداند، بلکه اسلام فرد سالمند را انسانی محترم می‌داند و شخصیت او را مورد احترام قرار می‌دهد و سالمند را به عنوان فردی معرفی می‌کند که باید حال او رعایت شود چرا که از لحاظ قدرت و قوت ظاهری با بقیه متفاوت است ولی در عوض کوله باری از تجربه که در طول زندگی به دست آورده همراه اوست.
نگاهی به روایات
پیامبر اکرم فرمودند: «مِنْ إِجْلَالِ اللَّهِ إِجْلَالُ ذِی الشَّیْبَةِ الْمُسْلِمِ؛ کافی ؛ ج2، ص: 165» فرمودند: تکریم و بزرگ داشت نسبت به آدم مسن مثل این است که خدا را تکریم می‌کنید، در روایاتی هست که برکت همراه با بزرگ‌سالان است یا وجودشان همراه بابرکت است. «الْبَرَكَةُ مَعَ أَكَابِرِكُمْ؛جامع الأخبار(للشعيري)، ص: 92» و روایت مشهور «وقّروا كباركم؛ الأمالي(صدوق) ، ص: 94» بزرگان خود را احترام کنید، گویای این مطلب مهم است.
روایت دیگری است که انس از پیامبر اکرم نقل می‌کند: «جَاءَ شَيْخٌ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ ص فِي حَاجَةٍ فَأَبْطَئُوا عَنِ الشَّيْخِ أَنْ يُوَسِّعُوا لَهُ فَقَالَ ع لَيْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ يَرْحَمْ صَغِيرَنَا وَ لَمْ يُوَقِّرْ كَبِيرَنَا؛مجموعة ورام، ج1، ص: 34» روزی پیرمردی در مجلس پیامبر اکرم حاضر شد، اطرافیان او مقداری دیر جا به جا شدند تا جا برای و باز کنند و پیامبر اکرم فرمودند: از ما نیست کسی که به بزرگترها احترام نکند.
همچنین در داستانی از امیر المومنین نقل می‌کنند حضرت همراه عده ای از مسیری عبور می کردند، پیر مردی را دیدند که ابراز نیازمندی می کرد، حضرت فرمودند چرا این کار را انجام می‌دهد؟ پاسخ دادند در جوانی کار می کرده است، اما حال که از کارافتاده شده است، نیاز به کمک دیگران دارد و حضرت فرمودند وای به حال حکومتی که افراد تحت حاکمیت آن؛ تا زمانی که توانایی انجام کار دارند، کار کنند و در روزگار ناتوانی مجبور باشند در برابر دیگران اظهار نیاز کنند. دستور دادند از بیت المال سهمی برای او قرار دهند، اطرافیان گفتند که وی مسیحی است و از پیروان دینی شما نیست، حضرت فرمودند در جامعه اسلامی همه افراد تحت حاکمیت حتی اگر مسلمان نباشند بایستی مورد حمایت قرار گیرند.
در رأس همه سالمندان پدر و مادر هستند؛ روایات به این امر چگونه پرداخته‌‌اند؟
در رأس سالمندان، پدر و مادر هستند که در روایاتی به این مطلب توجه شده است. دستور اسلام برای احترام به بزرگان یک سنت است، گذر دوران عمر از جوانی به پیری یک سنت الهی و از سنتهای خدا است در قرآن هم می خوانیم: «اللَّهُ الَّذی خَلَقَکُمْ مِنْ ضَعْفٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْ بَعْدِ ضَعْفٍ قُوَّةً ثُمَّ جَعَلَ مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ ضَعْفاً؛الروم: 54» انسان در روزگار جوانی قوت و نیرو دارد و بعد از این مرحله گذر می‌کند و به پیری می رسد، این قانون زندگی است، لذا کسی که از دوران جوانی عبور کرد و به سالمندی رسید باید بتواند با همان شرایط دوران جوانی بصورت آبرومندانه زندگی کند. ممکن است امروزه در بعضی موارد این چنین نباشد حتی افرادی از طرف فرزندان خود مورد بی مهری قرار می گیرند که نمونه اش را می‌توان در خانه ای سالمندان دید.
در حدیثی پیامبر اکرم (ص) می فرمایند: «إِنَّ الْمُسْلِمَ إِذَا ضَعُفَ مِنَ الْكِبَرِ يَأْمُرُ اللَّهُ الْمَلَكَ أَنْ يَكْتُبَ لَهُ فِي حَالِهِ تِلْكَ مَا كَانَ يَعْمَلُ وَ هُوَ شَابٌّ نَشِيطٌ مُجْتَمِعٌ وَ مِثْلُ ذَلِكَ إِذَا مَرِضَ وَكَّلَ اللَّهُ مَلَكاً يَكْتُبُ لَهُ فِي سُقْمِهِ مَا كَانَ يَعْمَلُ مِنَ الْخَيْرِ فِي صِحَّتِه؛ الدعوات (راوندي) ، ص: 163» یعنی وقتی کسی به حالت پیری رسید، او کسی است که در جوانی فعالیت های مثبتی انجام می داده کار و تلاش می کرده، اگر در سن پیری نتوانست همان کارها را انجام بدهد خداوند ملکی را برای او قرار می‌دهد که ثواب آن امور را برای او قرار دهد. شخص در یک مقطعی از زندگی که توانایی دارد فعالیت و تلاش می‌کند و بعد از اینکه از کارافتاده شد، حکومت می بایست نیازهای او را برآورده کند.
در جوامع انسانی معمولاً به اندازه حقوق دوران کار یا کمتر از آن را برای فرد بازنشسته جبران می‌کنیم، ولی طبق این حدیث کسی که در جوانی آدم اهل کار و خیری بوده در پیری به همان اندازه برایش تثبیت می‌شود.
*آیا نگاه جامعه نسبت به بازنشستگی نگاه صحیحی است و آیا نیازمند اصلاح و فرهنگ‌سازی نیست؟
نگاه اسلام به زندگی؛ پویاست و به حرکت انسان در جهت پویایی، توجه خاصی شده است، نگاه انسان همیشه باید رو به جلو باشد، علما و بزرگان همیشه این فعالیت وجود دارد، هیچ‌وقت توقف ندارند، چه از نظر علمی یا جسمی و گاهی از یک جوان هم بیشتر فعالیت می‌کنند، در سیره و زندگی بزرگان و اولیا ایستایی وجود ندارد. قطعا نگاه به بازنشستگی در جامعه نیاز به اصلاح و فرهنگ‌سازی دارد، معمولاً نگاه ما به بازنشستگی اینگونه است که وقتی کسی بازنشسته می‌شود با سستی و ناتوانی و ضعف همراه می‌شود و کاری نمی‌تواند انجام دهد درحالی‌که این‌طور نیست، بازنشستگی به این معناست که فرد زمانی کار می کرده و از حقوقش مقداری کم شده و بعد در شرایطی و با قانون به آنها حقوقی پرداخت می‌کنند، بازنشستگی یعنی این، نه که شخص تا یک زمانی کار می‌کرد ولی بعد از آن دیگر از کارافتاده و ضعیف شده، این نگاه درستی به بازنشستگان و افراد مسن نیست.
پس در کشور ما بازنشستگی به این معنا است در مقابل مقدار معینی کار کسی را از ادامه کار باز می‌دارند، و حقوق معینی به او پرداخت می‌کنند، این نباید به این معنا باشد که این شخص از گردونه خارج‌شده و دچار ضعف و سستی شده است، این غلط است و این باور آن قدر تأثیر دارد که روی خود افرادی که به این مرحله می‌رسند تأثیر بدی دارد و کسی که بازنشسته می‌شود فکر می‌کند که دیگر قادر به کار کردن نیست.
*نحوه برخورد ما با سالمندان و بزرگان فامیل در دستورات دینی که سفارش شده به چه صورت است.
ما ریزه‌خوار سفره بزرگان و گذشتگان هستیم، در هر مقطع و هر صنفی، گاهی سالمند اهل علم است و از علم او استفاده می‌کنیم، یک وقت شخصی است که اهل معرفت است از او استفاده می‌کنیم، یک وقت هم کسی است که در کسب و کاری تجربه خوبی دارد که همه اینها قابل استفاده است، بایستی از جزئی‌ترین اموری که در افراد باتجربه دیده می‌شود بهترین بهره‌ها را برد. از احادیثی هم که خدمتان عرض شد می‌توان همین مطلب را استفاده کرد، اینگونه نیست که پیران و سالمندان فقط احتیاج به احترام دارند، بلکه او هم شخصی است که قابل استفاده است و باید از تجارب ارزشمند او استفاده کرد.
