سرویس علمی فرهنگی خبرگزاری«حوزه»، به مناسبت فرا رسیدن ایام شهادت امام حسن عسکری علیه ‌السلام و آغاز امامت امام زمان علیه ‌السلام در گفتگو با حجت الاسلام و المسلمین رحیمی لطیفی عضو هیئت علمی جامعۀ المصطفی به تبیین فوائد «مهدی باوری» و محوریت مهدی باوران در حل مشکلات جهان امروز پرداخته است.

اشاره: از جمله اعتقادات بنيادين مذهبى كه از منزلت خاصى در تفكر فريقين (شيعه/ سنى) برخوردار است، اعتقاد به مهدويت است. مهدى باورى در نزد مسلمانان و همچنين اعتقاد به منجى‏ گرايى در ديگر اديان ابراهيمى و غير ابراهيمى مورد پذيرش دينداران همه اديان است، به‏ طورى كه هر يك از اديان درباره شخصيت منجى، علائم ظهور، كيفيت تحقق حكومتش، وضعيت انسان و جامعه پس از تحقق حكومت منجى و بسيارى از ديگر شرايط آن مطالب فراوانى گفته‏اند و اعتقاد به ظهور يك انسان آسمانى و تحقق جامعه ملكوتى به ‏قدرى در ميان اديان جدى است كه مخالفان اين مبحث اعتقادى در برابر معتقدان آن بسيار ناچيز به نظر مى ‏رسند.

در تاريخ انديشه اسلامى پيوسته اعتقاد به مهدويت جايگاه خاصى داشته و تمامى مذاهب اسلامى جز در پاره‏ اى از مسائل جزئى در اصل مسئله مهدويت با يكديگر توافق داشته ‏اند. كثرت روايات و سخنان نبوى بر بداهت اعتقادى اين امر مى ‏افزايد و آن را تبدیل به موضوع مورد وفاق مسلمانان مى ‏كند، به ‏طورى كه شايسته است تا مسلمانان از قابليت و پتانسيل موجود در بحث‏ مهدويت استفاده كنند و از آن در بخش‏ هاى متفاوت زندگى خود بهره ‏بردارى كنند.

مسئله مهدويت و ايجاد جامعه و انسان ايده ‏آل مدخل و منظرى است كه مى‏ توان باقى مباحث اسلامى و اعتقادى را از آن زاويه و ديدگاه مورد بررسى قرار داد.

* به‌ عنوان نخستین سؤال بفرمایید، آینده جهان در نگاه ادیان و مذاهب چگونه ترسیم ‌شده است؟.

در پاسخ به این سؤال باید گفت؛ دو دیدگاه در این مسئله وجود دارد و استاد شهید مطهری نیز در آثارشان به این دو دیدگاه پرداخته اند؛ در یک دیدگاه پایان دنیا سیاه و تاریک معرفی شده است و در این نگاه استفاده نادرست از تکنولوژی و صنعت، انسان را به نابودی سوق می ‌دهد؛ هرچند بشر به ‌سوی پیشرفت و ترقی می رود اما در نهایت یک قدم به سوی نابودی نزدیک می ‌شود؛ این دیدگاه را استاد مطهری به ماتریالیست ها و مارکسیست ها نسبت می‌ دهند؛ اما دیدگاه دوم از نظر استاد مطهری این است که فرجام و پایان بشر، روشن و همراه با صلح و آرامش خواهد بود و استاد آینده تاریخ را اینگونه ترسیم کرده اند.

* نگاه غرب به پایان تاریخ و آینده دنیا چگونه است؟.

این قضیه از صدسال پیش به بعد مخصوصاً در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی و تا به امروز بحث روز دنیا محسوب می ‌شود و مباحثی تحت عنوان مباحث آخرالزمان، آرماگدون، نظرات فوتوریسم (1) یا فیوچریسم (2) هنوز مطرح است و لشکرکشی های آمریکا و صحنه آفرینی های اروپاییان همه در راستایی تحقق جامعه آرمانی در پایان تاریخ واقع می ‌شود.

امروز آمریکا در بحث عدالت جهانی تحت عنوان عدالت جان رولز John Rawls (3) و پیش بینی فوکویاما (4) راجع به پایان تاریخ، نظریه پردازی می‌ کند. (5)

بر اساس این نظریه ما با همگانی سازی حکومت لیبرال دموکراسی پایان تاریخ را رقم می ‌زنیم و می ‌گویند: سرانجام خوشبختی بشریت این است که در تمام دنیا سیستم حکومت لیبرال دموکراسی که بر اساس مکاتب اومانیستی و لیبرالیستی خودشان شکل داده ‌اند، حاکم شود.

* در اندیشه انسان ‌ها و افکار عمومی دنیا، آینده بشر چگونه ترسیم‌ شده و خاستگاه این دیدگاه از کجا نشأت می‌ گیرد؟.

فارغ از بگومگوهای سیاست مداران یک دیدگاه زیبا در افکار عمومی بشر وجود داشت که از قدیم تا به امروز وجود دارد و خاستگاه این دیدگاه ادیان ابراهیمی یا بهتر بگویم ادیان الهی بوده است.

اگر ما آیین هندو را به‌ عنوان یکی از قدیمی ‌ترین آیین‌ ها بشناسیم در خود آیین هندو و در تمام مکاتب و انشعاباتی که هندوئیسم دارد بحث آخرت ‌گرایی و اینکه در واپسین دم تاریخ بشر یک شخصیت الهی می ‌آید و زندگی بشر را سامان می ‌دهد، قابل‌ مشاهده است و از این شخص به نام کلکی یا کلکین (6) یاد می ‌کنند.

 بعد از هندوئیسم، از دیدگاه بودیسم (7) سرانجام یا فرجام تاریخ بشر یک فرجام خوش است آن ‌ها هم بشارت از بودای دوازدهم یا بودای ششم یا میتریه یا میترا می ‌دهند که او خواهد آمد. (8)

در آیین زرتشت نیز آینده دنیا روشن و امیدبخش ترسیم‌ شده است، زرتشتی ‌ها از قدیم تا به امروز معتقدند که سوشیان یا سوشیانت در سرانجام تاریخ از پشت ابرها به درخواهد آمد و بشر را به یک امنیت و صلح سلامت خواهند رساند. (9) در آیین یهود و مسیحت هم شخصیت ماشیح مطرح است و هر دو آیین منتظر ظهور یک انسان الهی هستند.

* نگاه مذاهب اسلامی به مهدویت چگونه است و در این مسئله چه اشتراکاتی دارند؟.

در این میان نگاه اسلام به منجی عالم بشریت و موعود واپسین کاملاً مشخص و روشن بوده و حسب و نسب و مشخصات او معلوم می باشد؛ جالب است بدانید دیدگاه پنج مذهب فقهی؛ حنبلی، شافعی، مالکی، حنفی و شیعه اثنی عشری راجع به امام مهدی – علیه ‌السلام - توافق و اشتراک عجیبی دارند و در بحث مهدویت نگاه دانشمندان کلام هم در چهار مذهب کلامی امامیه، اشاعره، معتزله، ماتریدیه توافق عجیبی دارند.

* لطفاً به برخی از محورهای اشتراک مذاهب اسلامی در بحث مهدویت اشاره‌ کنید؟.

اگر از جزئیات قضایا بگذریم راجع به کلیات بحث مواردی را که ذکر می‌ کنم محور اشتراک همه مذاهب اسلامی است؛ نام او (م ح م د) و لقب او مهدی و کنیه ایشان ابوالقاسم می باشد؛ او از اولاد فاطمه زهرا (س) است و اگر یک روز از دنیا باقی بماند، ظهور خواهد کرد و هرگاه ظهور کند عدالت سرتاسری را به ارمغان خواهد آورد؛ عیسی مسیح نازل می ‌شود و به او اقتدا می‌ کند؛ این مباحث و مسائل مهدوی مورد اشتراک همه مذاهب فقهی و کلامیِ جهان اسلام است؛ البته ممکن است بعضی در این ‌بین اخبار امام مهدی علیه ‌السلام را منکر شوند و مسائل دیگری بگویند ولی دیدگاه مشهور و غالب این است.

* مهدی باوری و دکترین مهدویت چگونه به امنیت و صلح جهانی کمک می ‌کند؟.

بشر سرگشته ‌ای که در پی امنیت و صلح جهانی است باید بداند که اسلام برای او راهکار دارد؛ دکترین اسلام برای رسیدن به امنیت و صلح جهانی، دکترینی است که برگرفته از اعماق عقاید ادیان بوده و اگر ادیان مختلف جهان در پی منجی موعود هستند، اسلام آن منجی را به ‌دقت معرفی کرده است و تحقق صلح جهانی به دست بشریت امکان ندارد چرا که صلح جهانی رهبر می ‌خواهد و اگر این رهبر از شرق باشد، غرب او را نمی ‌پذیرد و اگر رهبری این صلح با غربی ‌ها باشد شرق اباء می ‌کند و دنیا برای رسیدن به صلح نهایی و پایان و فرجام خوش، نیاز به یک سیستم و یک حکومت و یک حاکم دارد و بشر نمی ‌تواند این سیستم و حکومت و حاکم را پیشنهاد کند چرا که دیدگاه بشر مختلف بوده و او دارای منافع و سلایق گوناگونی است؛ از باب مثال ارزش ‌های غرب کاپیتالیستی و جهان اسلام و شرق تفاوت دارند و آن چیزی که می ‌تواند برای همه ارزش باشد و مقبول همگان قرار گیرد همان دیدگاه منجی موعودی است که اسلام مبنای او را خدا می ‌داند و قوانین او را برگرفته از قوانین الهی می‌ داند و با آمدن آن شخصیتی که مورد قبول همگان است صلح جهانی اتفاق می ‌افتد.

* در طول تاریخ منجی پنداری توسط «ایسم های» مختلف شرقی و غربی ادعا شده است؛ سرانجام این حرکت ‌ها چگونه بوده است؟.

در طول تاریخ افرادی مانند هیتلر می ‌خواستند در کل دنیا یک حکومت واحد مستقر کنند تا به ‌زعم خویش دنیا را به سعادت برسانند اما دیدیم که این بهشت محقق نشد بلکه موجب خسارت و بدبختی روزافزون بشریت شد و بعد از او حکومت ‌های بلشویکی بر سرکار آمدند و چه قدر مسلمان در افغانستان مظلوم کشته شد و می ‌خواستند ایده کمونیست را جهانی کنند و به ‌زعم خود بهشت موعود را بسازند ولی آن ‌ها هم راه به ‌جایی نبردند.

امروز هم اندیشه لیبرال دموکراسی غرب با سردمداری آمریکا مدعی است که من می ‌توانم بهشت موعود را در زمین محقق کنم و به نام دموکراسی و مردم‌ سالاری جنایت می ‌کند و اوضاع اسفبار افغانستان، عراق، سوریه، یمن و.. شاهد مدعای ماست؛ آمریکایی که نتوانست حتی برای مردم خودش امنیت و رفاه را به ارمغان آورد، چگونه مدعی تأمین امنیت و صلح جهانی است لذا در نگاه اسلام تحقق آن مدینه فاضله تنها در سایه حکومت الهی محقق می ‌گردد و تنها قانونی که همه افکار و اندیشه ‌ها را راضی خواهد کرد، قوانین الهی است؛ مهدی باوری راهبردی برای تحقق صلح جهانی و از افتخارات جهان اسلام اندیشه مهدویت است که برای انسان سرگشته دیروز و بشر غارت‌ زده امروز، آغاز امامت آن حضرت پیام وحدت مذاهب را نوید می ‌دهد.

* اهل سنت نسبت به مباحث مهدویت چه نگاهی دارند؟.

با مرورى بر كتاب ‏هاى روايى اهل سنّت درخواهیم يافت، موضوع مهدویت در اين منابع نيز به فراوان مورد اشاره قرارگرفته است. افزون بر روايات فراوانى كه در منابع اهل سنّت به ‌صورت پراكنده به چشم مى ‏خورد، تدوين و تأليف كتاب ‏هاى حديثى ويژه حضرت مهدى عجل اللّه تعالى فرجه الشريف، به دست فرهيختگان اهل سنّت در اين زمينه، گوياى جايگاه والاى مهدویت نزد اهل سنّت است‏ و در منابع و مأخذ اهل سنت اعم از حنفی، شافعی، مالکی اخبار امام مهدی جزو متواترات است و کتاب ‌های فراوانی در موضوع اشراط الساعۀ، ملاحم و فتن و امام مهدی (ع) نوشته ‌اند. (10)

لذا اسلام بی ‌صاحب نیست و درباره مهدی موعود و آموزه‌ های مهدوی باید اندیشید و حکومت ‌های اسلامی باید به این اندیشه بپردازند تا دشمن از این خلأ فکری به نفع خود بهره ‌برداری نکند؛ به نظر شما چرا داعش پیدا شد؟ چرا القاعده و طالبان به وجود آمد و رمز پیدایش این فرق چیست؟! یک جوان پرشور اهل سنت حق دارد این سؤال را بپرسد که مگر نه این است که در کتاب ‌های کلامیِ ما آمده است؛ بعد از پیغمبر (ص) باید خلیفه ‌ای باشد و مگر نه این است که تمام متکلمین و نظریه ‌پردازان جهان اسلام معتقدند؛ باید بعد از پیامبر اکرم (ص) حاکم و حکومتی باشد؛ این جوان پرشور اهل سنت حق دارد که از نظریه ‌پردازانشان بپرسد؛ کجاست آن خلیفه و آن خلافت؟؛ چرا بعد از چهار خلیفۀ اول که خلفای راشدین نامیده شده ‌اند این خلافت از هم پاشید؛ اگر این خلافت اشتباه بود چرا بعد از پیغمبر (ص) پذیرش آن را بر مردم واجب کردید و اگر لازم بود چرا ادامه نیافت؟ لذا با وجوداین خلأ فکری، تفکراتی مانند داعش، القاعده و طالبان سر برمی ‌آورد و از این خلأ استفاده کرده و جوانان پرشور را دور خود جمع کردند؛ لذا امروز باید دانشمندان جهان اسلام به این مهم اهتمام ویژه داشته باشند و اگر این امر به ‌خوبی محقق نشود، داعش و القاعده و امثال آن سر برمی ‌آورد.

* آغاز امامت امام مهدی (عج) چه سخن و پیامی برای جهانیان دارد؟.

سخن و پیام امامت امام مهدی (عج) این است؛ اگر اخبار مهدی علیه ‌السلام جزو متواترات است پس بیایید حکومت ‌ها را به ‌گونه ‌ای شکل دهید که زمینه ‌ساز حکومت حضرت مهدی شود و حکومتی را مستقر کنید که در او سنت واقعی پیغمبر (ص) عمل شود و حکومت ‌هایی را برقرار کنید که حقیقت قرآن در ظرف آن حکومت محقق شود که قانونش، عقایدش، اهتمامش، بر اساس اسلام اصیل و سنت پیغمبر (ص) باشد و ندای ما هم همین است که ما جهان را با محوریت حکومت اسلامی که ادامه حکومت پیغمبر (ص) است و در رأس آن امام مهدی علیه ‌السلام قرار دارد را خواهانیم.

* این آمادگی به چه شکلی شروع شود و الان که امام مهدی (عج) غایب است راهکار ما چیست؟.

در زمان غیبت بحث حکومت ولیّ ‌فقیه مطرح می ‌شود و این امر مخصوص شیعه نیست بلکه حکومت ولیّ ‌فقیه و ولایت ‌فقیه برگرفته از اندیشه ناب اسلامی است؛ زمانی که پیغمبر (ص) بر مردم یمن غایب بود چه ‌کار می ‌کرد؟؛ مگر مردم یمن حکومت و حاکم نمی ‌خواستند و از نظر ما اسلام دین کامل و جامعی است و نمی ‌تواند نسبت به حکومت بی ‌تفاوت باشد لذا نبی مکرم اسلام (ص) برای مردم یمن نماینده تام‌ الاختیار خود را می ‌فرستاد که مردم از او اطاعت کنند یا امام علی (ع) برای مردم مصر غایب بود و حضرت برای آن ها نماینده معرفی می ‌کرد؛ حال که ما در عصر غیبت به سر می ‌بریم حکومت نیابتی یعنی حکومت ولایت ‌فقیه تکلیف ما را روشن می ‌کند و تکلیف روشن است که حکومت نباید تعطیل بشود و باید حاکمی باشد حال که حاکمی نیست نائب امام مهدی (عج) کسی است که به امام زمان نزدیک ‌تر است و باید از نظر علمی و تقوا و مدیریت سرآمد باشد و شیعه و سنی هم قبول دارد که تا وقتی یک شخص عادل و دانشمند موجود است حکومت غیر، حکومت غصب است و پیغمبر (ص) فرمود: وای به حال کسی که از او فقیه ‌تر، عالم ‌تر و عادل ‌تر وجود داشته باشد ولی حکومت را به دست می ‌گیرد. (11) حوزه‌ های مصر، عربستان و مکه و مدینه چرا به این عصر برنمی‌ گردد؛ باید حکومت ‌های شایسته ‌ای برقرار شود که در رأس آن فقیه عادل جامع شرایط باشد و اگر این حکومت ‌ها شکل بگیرند زمینه ‌ساز حکومت حضرت مهدی (عج) می ‌شوند؛ پس امام مهدی (عج) هم در زمان غیبتش و هم در حضورش محور اتحاد و وحدت است؛ لذا اگر آموزه ‌های مهدوی و امام مهدی علیه ‌السلام یک اندیشه مسلّم در بین ما است چرا ما از این گنج مهم غفلت کرده ‌ایم و به‌ سوی تحقق حکومت ‌های شرعی و حکومت ‌های بر اساس عدالت و اسلام قدم بر نمی داریم؟! وقتی فلان خاندان آمده در یک سرزمین اسلامی حکومت را غصب کرده و نام این سرزمین را به نام اجدادش ثبت می‌ کند، اینجاست که زمینه برای حضور امثال ابوبکر بغدادی ها باز می ‌شود چرا که آن ‌ها صلاحیت حاکم شدن را ندارند و همان قضایایی که حکومت بنی امیه به بار آورد و بعد از او مروان بن حکم ملعون و معاویه زمامدار خلافت شدند، تکرار می ‌شود؛ جهان اسلام با باید محوریت حکومت اسلامی و معرفی منجی عالم بشریت دور هم باشند و اتحاد و وحدتشان را تحقق دهند.

* کدام‌ یک از مباحث مهدویت جای کار بیشتری دارد و به کدام مباحث باید بیشتر پرداخته شود؟.

طلاب علوم دینی که افتخار سربازی امام زمان (عج) را دارند، باید مباحث حکومتی امام مهدی علیه ‌السلام را مطرح کنند و واقعاً به مباحث حکومتی امام مهدی (عج) کمتر پرداخته ‌شده است. گاهی اوقات ما به مباحث ولایت ‌فقیه می ‌پردازیم اما از مباحث حکومتی امام مهدی (عج) غفلت داریم در حالی‌که مشروعیت حکومت ولایت ‌فقیه برگرفته از حکومت امام مهدی (عج) است و خوب است که در سالروز به امامت رسیدن امام مهدی (عج) از انواع حکومت‌ های موجود در جهان بحث شود و سیستم سیاسی آن ‌ها با سیستم اسلامی مقایسه شود تا بدانیم که حرف اسلام خریدار دارد.

اگر یکی از پیام‌ های به امامت رسیدن امام مهدی (عج) بحث حکومت است، خوب است یک نگاه عقلی به مسئله حکومت و حق ‌الله بودن حکومت دینی بیندازیم و با بیان چند مقدمه اثبات کنیم که بهترین نوع حکومت و حاکم از نظر عقل همان است که اسلام می ‌گوید یعنی در زمانی که پیغمبر (ص) حضور دارد در زمانی که امام معصوم (ع) حضور دارد حکومت، حق قانونی آن حضرت (ع) است و بر همه مردم، اطاعت ایشان واجب است و در زمانی که امام (ع) نیست و در غیبت به سر می ‌برد حکومتی مشروعیت دارد که حاکمش عالم دینی باشد و دارای ملکه عدالت و مدیر و مدبر باشد.

مقدمه اول: حکومت ضرورت جامعه است

هر انسان عاقلی می‌ پذیرد که حکومت ضرورت جامعه است احدی از زمانی که جوامع بشری شکل‌گرفته، منکر این قضیه نیست که جامعه بشری حاکم می ‌خواهد و حکومت باید باشد. سخن امام علی (ع) هم این مقدمه ما را تائید می ‌کند؛ آنجا که می ‌فرماید: «وَ إِنَّهُ لَا بُدَّ لِلنَّاسِ مِنْ أَمِيرٍ بَرٍّ أَوْ فَاجِر» (12) و سخن امام علی یک ‌سخن عقلی است.

مقدمه دوم: هر حاکم و حکومتی در شئون زندگی مردم تصرف می‌کند

عقل تائید می‌ کند؛ هر حاکم و حکومتی در شئون زندگی مردم تصرف می ‌کند؛ یعنی حکومت بدون تصرف نمی ‌شود و این قاعده دوم هم مورد قبول همگان است.

مقدمه سوم: هر تصرفی مجوز می ‌خواهد

این هم قاعده عقلی است و تصرف در هر چیزی مجوز می ‌خواهد.

مقدمه چهارم: تصرف از آن خالق است

بعضی می‌ گویند؛ مجوز تصرف را جایگاه شخصیتی یا خصوصیات فردی و شخصی اعطا می‌ کند و در نظر برخی ویژگی ‌های نژادی مهم است و عقل انسان هر دوی این را نمی ‌پذیرد؛ دیدگاه دیگری می ‌گوید: مجوز را مردم می ‌دهند و هرکسی که مردم به او رأی دهند او اجازه تصرف دارد؛ این دیدگاه ظاهرش خوب است ولی با نگاه عاقلانه، راهکار درستی نیست چرا که هیچ ‌گاه اکثریت آراء اتفاق نمی ‌افتد و در هیچ جای دنیا به ‌جز دو مورد یکی در مورد بیعت با امام علی (ع) که اکثریت مردم جمع شدند و یکی هم در نظام جمهوری اسلامی ایران که نود و نه درصد رأی دادند که سیستم همین باشد، این اکثریت اتفاق نیفتاد.

در برخی کشورهای اروپایی که بیست میلیون جمعیت دارد وقتی انتخابات می ‌شود، هشت میلیون که اصلاً رأی نمی ‌دهند، سه میلیون هم که شرایط رأی ندارند، سه میلیون هم که به رقیبش رأی می ‌دهند و مدعیان دموکراسی تنها پنج میلیون رأی دارند و این یعنی حکومت پنج میلیون بر پانزده میلیون و این ‌یکی از اشکالات اساسی است که بر حکومت دموکراسی وارد است.

در این ‌بین بهترین دیدگاه، دیدگاه اسلام است چرا که عقل می‌ گوید: تصرف از آن‌ کسی است که خالق ماست صاحب ما کسی نیست جزء خداوند.

مقدمه ششم: تصرف الهی در عالم طبیعت نیازمند واسطه است

 چون تصرف خدا بر ما معذوریت دارد یعنی عالم طبیعت مستقیماً زیر حکومت خدا نمی ‌رود و توان آن را ندارد، حتماً خداوند از وجود یک واسطه استفاده می‌ کند و این قدرت و حکومت را به بهترین انسان ‌ها که انبیاء الهی هستند، اعطا می ‌شود.

مقدمه هفتم: عمر طولانی نوع بشر

انبیا عمر محدودی دارند و نوع بشر عمر طولانی دارد و پیغمبر این حکومت را به ولی و جانشین معصومش می ‌دهد.

مقدمه هشتم: بشر نیازمند حکومت در دورۀ غیبت است

بشر زمینه را برای حضور امام زمانش (ع) تنگ کرده و امام (ع) مجبور به غیبت شد و از طرفی بشر حکومت می ‌خواهد و جامعه بدون حکومت نمی ‌شود پس این حکومت را به نزدیک‌ ترین فرد خودش تحویل می ‌دهد که همان مجتهد جامع ‌الشرایط است.

منابع:

 1 - «فوتوريسم futurism» يعنى اعتقاد به دوره آخرالزمان و انتظار ظهور منجى غيبى و مصلح جهانى و بزرگ، از جمله مسائلى است كه در اصول عقايد ما، جاى مهمّى را اشغال كرده است. فوتوريسم عقيده ‏اى است كه در كيش‏هاى آسمانى: زوراستريانيسم (مذهب زردشت) و جودائيسم (مذهب يهود) و سه مذهب عمده: مسيحيت: كاتوليك، پروتستان، ارتدوكس و به طور كلى در ميان مدعيان نبوت، به مثابه يك اصل مسلم قبول شده و همگى به اتفاق بشارت ظهور همچو مصلحى را داده‏اند..». فتوريسم يكى از مسائلى است كه در بحث ‏هاى تئولوژيك تمام مذاهب آسمانى (رشته تئولوژى بيبليكال) درباره آن بحث و گفتگو شده است. «رک: سيّد هادى خسروشاهى، مصلح جهانى و مهدى موعود عجل اللّه تعالى فرجه الشريف از ديدگاه اهل سنّت، ص 55.»

2  - «بحث های آخرالزمانی»

3  - جان رولز John Rawls؛ زاده ۲۱ فوریه ۱۹۲۱ – درگذشته ۲۱ نوامبر ۲۰۰۲) فیلسوف آمریکایی معاصر و مشهور به دلیل صورت ‌بندی یک نظریه عدالت بود. وی از چهره ‌های به ‌نام فلسفه سیاسی و فلسفه اخلاق در سده بیستم بود. اثر مشهور وی نظریه عدالت یا نظریه ‌ای در باب عدالت (به انگلیسی: A Theory of Justice) (چاپ ۱۹۷۱) هم‌ اکنون به ‌عنوان یکی از منابع کلاسیک فلسفه سیاسی تلقی می ‌شود؛ کتاب نظریه عدالت تنها در آمریکا دست ‌کم ۲۰۰ هزار جلد فروش داشته و تا کنون به بیش از ۲۰ زبان ترجمه شده ‌است اين کتاب دربرگيرنده مقالات چندی است که نهايتاً به شکل يک کتاب عرضه شده و مخاطبان پرشماری در دانشگاه و مجلات تخصصی، به ويژه در کشورهای انگليسی زبان يافته است. کتاب رالز، بر اساس رهيافت اخلاقی- سياسی به چالش با مباحث رايج، از جمله ديدگاه سودگرايان پرداخت. رالز از نظريات جان استوارت ميل، ديويد هيوم و بحث اخلاقی سيجويک که مباحثی کاملاً رايج و جا افتاده محسوب می ‌شد، فراتر رفت و بر اساس سنت اخلاقی قرار دادگرايی، نظريه وظيفه گرايی کانت و فلسفه حق هگل به طراحی نظريه خود پرداخت و مجدداً مفاهيم هنجاری را در سنت فلسفه سياسی غرب احيا نمود. کتاب «نظريه عدالت» به واسطه استناد وسيع به علوم مختلف اجتماعی، مخاطب ‌های بسياری را به خود جلب کرد. اين نظريه خوانندگان وسيعی از رشته‌ های مختلف، از روانشناسی گرفته تا اقتصاد و مباحث اخلاقی پيدا کرد.

4  - یوشی ‌هیرو فرنسیس فوکویاما (به انگلیسی: Yoshihiro Francis Fukuyama)، (متولد ۲۷ اکتبر ۱۹۵۲)، فیلسوف آمریکایی، متخصص اقتصاد سیاسی، رئیس گروه توطئه اقتصادی بین ‌المللی دانشگاه جانز هاپکینز و نویسنده کتاب «پایان تاریخ و آخرین انسان» می‌ باشد.

5 - فوكوياما ديدگاه خود را درباره آينده سياست و دولت تحت عنوان «پايان تاريخ و آينده انسان» مطرح كرده است. از ديدگاه وى با پايان يافتن جنگ سرد و فروپاشى اردوگاه كمونيسم، عصر رقابت و حاكميت ايدئولوژى ‏ها به سر آمده است و جامعه بشرى در آينده رو به «دموكراسى ليبرال» مى ‏رود. دموكراسى ليبرال، آخرين شكل حكومت و پايان تاريخ خواهد بود و انسان امروز هيچ راهى جز پذيرفتن اين ايدئولوژى ندارد. در واقع در آينده، دولت- ملّت ‏ها با پذيرفتن اين نظام، شكل يكسان و شبيه به هم پيدا خواهند كرد. تكامل ايدئولوژى «دموكراسى ليبرال» موجب برترى تاريخى آن و پيروزى قدرت نظامى و اقتصادى آن است. اين، ايدئولوژى تكامل‏ يافته ‏اى است كه جبر تاريخى، آن ‏را الگوى مطلوب همه انسان ‏ها ساخته است؛ «آينده جهان، ص: 115 نوشته رحیم کارگر»

6 - كلكى يا كلكين، دهمين اوتاره (مظهر) ويشنوست كه در پايان كلى يوگه خواهد آمد، زمين را از دست شاهان درنده‏ خو نجات خواهد داد و دهرمه را برقرار خواهد داشت او را كاله (زمانه) برخواهد انگيخت و به مثابه يك براهمين در پايان عصر كلى در قريه سمبهله زاده خواهد شد. در آيين هندو، موعود نجات ‏بخش موسوم به «كلكى kalki» در پايان آخرين دوره زمانى از ادوار چهارگانه خانه جهانى، يعنى «كالى يوگه» ظهور خواهد كرد.؛ منجى در اديان، ص: 215 نوشته شاكرى زواردهى، روح الله‏

7- سیذارتا گَوتاما بودا؛ مؤسس مذهب و تفکر فلسفی بودایی است. بودا بین قرون چهارم و ششم قبل از میلاد در شمال هند می ‌زیسته ‌است.

8 - اگر چه روایات بودایی دربارة شخصیت و چگونگی ظهور آخرین بودا یا منجی موعود بشارت داده اند، در این که چندمین بودا منجی آخرالزمانیست و چگونه ظهور خواهد کرد، همداستان نیستند. در سنّت مهایانه که یکی از دو سنّت یا مذهب اصلی بودایی است، توجه بیشتری به شخصیت میتریه شده است. در روایات مهایانه ای، شاکیه مونی که همان ((گُتمه autama)) بودای مشهور است چهارمین بودا و میتریه که پس از او خواهد آمد، به عنوان بودای پنجم معرفی شده است. در حالی که در برخی روایات بودایی، گُتمه بودای هفتم است و بوداسف (Bodhesattava) در آینده و به عنوان آخرین بودا ظهور خواهد کرد. عده ای نیز معتقدند كه 23 بودا، از اول خلقت ظهور نموده و دنیا را پر از عدل و داد كرده اند و بودای بیست ‌و چهارمی، آخرین منجی بشریت می باشد. با این همه بودائیان معتقدند که منجی زمانی ظهور خواهد نمود كه دنیا را ظلم و جور فراگرفته باشد. و پس از خرابی كائنات دوباره دنیای جدید به وجود می ‌آورد، كه دارای همه خوبی ‌ها و نیكی‌ هاست «بودا» روح نجات بخشی است كه در هر دوره‌ ای از عالم غیبت می آید و صدای بیداری می‌ دهد و آهنگ نجات مردم می كند و خلق را به رهایی از دوزخ زمین می‌ خواند، كه گروهی او را می ‌پذیرند و نجات می ‌یابند و اكثریت نمی پذیرند و نابود می ‌شوند. با آمدن او ذهن انسان از غرور و شهوت پرستی، رهایی می یابد و جای آن را دانش، خرد و برکت معجزات پیامبران فرا می گیرد و تمام این سرزمین در آرامشی عمیق فرو می رود تا جایی که این آرامش ماورای زمان و مکان است. به نقل از تبیان؛ برای مطالعه بیشتر مراجعه شود به کتاب آیین بودا؛ نوشته هانس ولفانگ شومان.

 9 - در اساس اين تعاليم؛ همواره دو نيروى «نور» و «ظلمت»، اورمزد يا يزدان و اهريمن در نزاع هستند تا زمانى كه «سوشيانس» (نجات دهنده دنيا) ابتداى هزاره سوم بعد از زرتشت ظهور كند. او به طور كامل اهريمن را شكست مى ‏دهد. طبق عقايد اين دين، بعد از زرتشت سه نجات دهنده به صورت پياپى و هر كدام به فاصله يك هزار سال خواهند آمد. نخستين ايشان به نام «اوشتار» درست يك هزار سال بعد از زرتشت پديدار گشت و دومين كه (اوشتار ماه) نام داشت، دو هزار سال بعد از زرتشت به جهان آمد و سرانجام آخرين ايشان كه «سوشيان‏» نام دارد، در رأس هزاره سوم كه آخرالزمان است مى‏ رسد و روزگار با او پايان مى ‏پذيرد: سوشيانس (نجات دهنده بزرگ) دين را به جهان رواج دهد، فقر و تنگدستى را ريشه ‏كن‏ سازد. ايزدان را از دست اهريمن نجات داده، مردم جهان را همفكر و هم گفتار و هم‏ كردار گرداند. آينده جهان در نگاه اديان، ص: 33 نوشته آیت قنبری.

 10 - ر. ك: ابو عبد اللّه محمّد گنجى شافعى، البيان فى اخبار صاحب الزمان عليه السّلام، تحقيق مهدى حمد الفتلاوى؛ جلال الدين عبد الرحمان سيوطى، الحاوى للفتاوى؛ على بن حسام الدين (متقى هندى)، البرهان فى علامات مهدى آخر الزمان؛ و ...

 11 - رک: مَا وَلَّتْ أُمَّةٌ قَطُّ أَمْرَهَا رَجُلًا وَ فِيهِمْ [مَنْ هُوَ] أَعْلَمُ مِنْهُ إِلَّا لَمْ يَزَلْ أَمْرُهُمْ يَذْهَبُ سَفَالًا حَتَّى يَرْجِعُوا إِلَى مَا تَرَكُوا؛ كتاب سليم بن قيس الهلالي، ج‏2، ص: 898

 12 - نهج البلاغة (للصبحي صالح)، ص: 82