خبرگزاری «حوزه» در راستای انتشار نگاه فقه به اداره جامعه، دهمین جلسه از درس فقه الإدارۀ حجت الاسلام والمسلمین سید صمصام الدین قوامی را با موضوع: «پیدایی مسجد مایه پدیداری محله» منتشر می کند.
در این جلسه در صدد اثبات این مطلب هستیم که " پیدایی مسجد مایه پدیداری محله است." زیرا که بر اساس نیاز مؤمنان به دسترسی آسان به مسجد ساخته می شود که اگر براساس انگیزه و داعیه مثبت به بنای آن اقدام شده باشد، می تواند جمع قابل توجهی را شامل شود که به اندازه یک محله خواهد شد.
در حقیقت جمعیتی که احساس نیاز به مسجد کنند، قاعدتاً به تعدادی خواهند بود که تکافوی یک محله را خواهند داد که می توان به آن سرانه مسجد نام نهاد. در واقع "سرانه " به معیاری اطلاق می شود که برای هر فرد جامعه محاسبه می شود که اصالتاً برای مقدار مالیاتی که به هر شهروند تعلق می گیرد، ولی اصطلاحاً به هر نوع شاخص و معیار که برای هر فرد محاسبه می شود به کار رفته است. مثلا اینکه هر شهروند به یک یا دو متر زمین برای مسجد نیاز دارد که خدا را عبادت کند. این مقدار باید برای او تأمین شود. نیاز او در یک عبادت جمعی است که در احکام جماعت در بحث صفوف آن نوعاً برای این سرانه حدّی شرعی لحاظ می شود که مثلا از نفر جلو به اندازه یک گام انسانی فاصله باشد یا از محل سجده یا مهر تا محل پای نفر جلو به چه مقدار باشد.[1] که این مقدار مأخوذ از روایات اهل بیت علیهم السلام است که با دقت مقدار حریم نماز هر فرد در نماز جماعت مشخص شده است.
در حقیقت برای هر نمازگذار یک حد شرعی دقیق محاسبه و اندازه گیری شده است که بر معیار وحیانی (کل شئ عنده بمقدار) تقدیر شده است و معصوم (ع) مصادیق این مقدار را برای هر چیزی لحاظ می کند.[2] فقهای امامیه در رسائل و مسائل خود این مقادیر را دقیقا بیان کرده اند. از آن جمله، مقدار زمینی که هر نمازگزار در نماز جماعت نیاز دارد و با آن آشنا هستیم. این اندازه است که همان سرانه مسجد نام می گیرد. آنگاه کشش یک جمع برای یک مسجد معلوم می شود که اگر هزار نمازگزار لحاظ شود، مسجد مثلاً هزار متری خواهد شد که برای یک محله هزار نفری کفایت می کند و وسیع تر از آن در حقیقت مسجد جامع خواهد شد که چند برابر مسجد محله می باشد.
بنابراین معیار و شاخص کمی برای سرانه مسجد توسط شرع تعیین شده که به خوبی قابل محاسبه است. این سرانه برای مسجد محله می باشد که مبیّن نیاز طبیعی هر فرد مؤمن و نمازگزار است، نیازی که شرع بر آن صحّه گذارده و برای تأمین و اشباع آن، مقدار لازم را تعیین کرده است و با توجه به حداکثر کشش یک جمع برای این چنین سرانه ای مسجد محله احداث می شود. که مثلا یک مسجد هزار متری برای هزار نفر که باید دقیقاً مورد محاسبه و احداث قرار گیرد.
البته مساجد کوچک تری هم معمولا در شهرها وجود دارد که نوعی نمازخانه است و لزوماً واجد موازین و معاییر (جمع معیار) یک مسجد نیست که امام راتب رکن آن است مدیریت مسجد را به عهده دارد و به شکل نهادی تأثیرگذار و تصمیم ساز و پیشران باشد. لذا مسجدی که ملاک و محور یک محله و تشکیل دهنده آن است دارای حد شرعی اقلی و اکثری است و نیز دارای قوه تأثیرگذاری مدنی و مدیریتی می باشد که با توجه به تعریفی که به کمک عرف خاص از محله و عناصر و ارکان تشکیل دهنده آن داشتیم، حد شرعی مسجد محله تعیین می شود و دون آن به نمازخانه تعبیر می شود ولی نام مسجد داشته باشد. مراد مسجدی است که تأثیرات مسجد النبی و مسجد کوفه را در حد یک محله داشته باشد و بدیهی است که مسجد محله ساز به هر نمازخانه ای اطلاق نمی شود. (ادامه دارد)
پاورقی:
(1)- به نمونه هایی از فتاوا در این زمینه اشاره می شود
* اتصال در نماز جماعت از رساله امام خمینی (ره)
* اگر بین جای سجده مأموم و جای ایستادن امام به قدر گشادی بین دو قدم فاصله باشد اشکال ندارد و نیز اگر بین انسان به واسطه مأمومی که جلوی او ایستاده و انسان به وسیله او به امام متصل است به همین مقدار فاصله باشد نمازش اشکال ندارد و احتیاط مستحب آن است که جای سجده مأموم با جای کسی که جلوی او ایستاده هیچ فاصله نداشته باشد.
* اگر ماموم به واسطه کسی که طرف راست یا چپ او اقتدا کرده به امام متصل باشد و از جلو به امام متصل نباشد، چنانچه به اندازه گشادی بین دو قدم هم فاصله داشته باشند نمازش صحیح است.
* اگر در نماز بین مأموم و امام یا بین مأموم و کسی که مأموم به واسطه او به امام متصل است بیشتر از یک قدم بزرگ فاصله پیدا شود نمازش فرادی می شود و صحیح است.
* اگر نماز همه کسانی که در صف جلو هستند تمام شود یا همه نیت فرادی نمایند،اگر فاصله به اندازه یک قدم بزرگ نباشد نماز صف بعد به طور جماعت صحیح، و اگر بیشتر از این مقدار باشد فرادی می شود و صحیح است.
* فاصله بین دو نفر در نماز جماعت طبق فتوای مقام معظم رهبری
پرسش: اگر صف نماز کامل باشد و نماز شروع شده باشد، ولی دو نفر از صف نماز خارج شوند و فاصله ای بین من و دیگری باشد، نماز درست است؟
پاسخ: اتصال در نماز جماعت از طرف چپ یا راست یا جلو برقرار می شود و اگر از یک طرف اتصال قطع شود، ولی از دو طرف دیگر، حتی از یک طرف باقی بماند، نماز جماعت صحیح است. اگر دو نفر یا بیشتر، از همه طرف نباشندیا بروند (به فاصله یک گوسفند خوابیده) نماز را به فرادی تمام کند و نماز او صحیح است. (توضیح المسائل مراجع، ج ۱، ص ۵)
پرسش: در نماز جماعت حرم امام رضا (ع) گاهى اتفاق مى افتد که در اطراف فرد تا چند نفر نمازشان شکسته است و زودتر به پایان می رسد، سؤال بنده این است که آیا اتصال ما از بین مى رود و باید نماز را فرادى ادامه دهیم یا نه؟
پاسخ: در نماز جماعت لازم است مأموم از سمت جلو و یا سمت راست و یا سمت چپ به امام جماعت و یا به مأمومین اتصال داشته باشد(یعنى فاصله اش بیش از یک قدم نباشد)، پس اگر از هیچ یک از این اطراف اتصال برقرار نباشد، نماز فرادا مى باشد.(پایگاه اطلاع رسانی مقام معظم رهبری)
* فاصله بین دو نفر در نماز جماعت طبق فتوای آیت الله العظمی مکارم شیرازی
پرسش: در مسجد در صف اول جماعت ایستادم در حالی که کنار من به اندازۀ ۲ نفر خالی بود. به دلیل اینکه کنارم ستون بود و عده ای ساک و کفش خود را آنجا گذاشته بودند. آیا نماز من درست بوده؟ چون نباید بین مأمومین حایل باشد.
پاسخ: نماز شما اشکالی نداشته مشروط بر اینکه امام را می دیده اید.
پرسش: فاصله جای مهر ما با صف جلویی در نماز جماعت چقدر می تواند باشد؟
پاسخ: به اندازه یک شخص که در سجده است.
پرسش: اگر در نماز جماعت بعضی از مأمومین اعمال نماز جماعت مثل رکوع و سجود را با وجود تذکر امام جماعت قبل از او انجام دهند نماز کسی که در صف اول ایستاده چه حکمی دارد دارد و در صف های دیگر چطور؟
پاسخ: فاصله شدن دو سه نفر ضرری به اتصال نمی زند و اگر یقین نداشته باشید که آنها عمداً این کار را کرده اند یا از روی اشتباه بوده حمل بر صحت کنید.
* فاصله بین دو نفر در نماز جماعت طبق فتوای آیت الله العظمی بهجت
پرسش: اگر اتّصال انسان به واسطه فُرادا شدن نماز یک یا چند نفر به هم بخورد، آیا نمازگزار مى تواند با یک یا چند قدم جلو و چپ و راست رفتن، بدون حالت ذکر مجددا اتّصال را برقرار نماید؟
پاسخ: نمى تواند، البته با فاصله به مقدار یک نفر، نماز فرادا نمى شود.
پرسش: کیفیت اتّصال مأمومین را در نماز جماعت توضیح دهید؟
پاسخ: باید بین جاى سجده مأموم و جاى ایستادن امام به قدر یک انسان که به سجده رفته است فاصله نباشد، بنابراین اگر بین آن دو این مقدار فاصله بود، بنابر اظهر نماز جماعت اشکال دارد و هم چنین اگر بین انسان و مأمومى که جلوى او ایستاده و به وسیله او به امام متصل است، به همین مقدار فاصله باشد، نمازش اشکال دارد و اگر مأموم به واسطه کسى که طرف راست یا چپ او اقتدا کرده به امام متصل باشد و از جلو به امام متصل نباشد باید فاصله او با آن ها کمتر از مقدارى که ذکر گردید باشد.
* حداکثر فاصله بین امام و مأموم
پرسش: تا چه اندازه فاصله میان امام و مأموم اشکال ندارد؟
پاسخ: بیشتر از سر تا نوک انگشتان پاى یک نفر که در سجده است فاصله نباشد.
(2)- به عنوان نمونه به دو روایت اشاره می شود
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: إِنْ صَلَّى قَوْمٌ وَ بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ الْإِمَامِ مَا لَا يُتَخَطَّى فَلَيْسَ ذَلِكَ الْإِمَامُ لَهُمْ بِإِمَامٍ وَ أَيُّ صَفٍّ كَانَ أَهْلُهُ يُصَلُّونَ بِصَلَاةِ إِمَامٍ وَ بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ الصَّفِّ الَّذِي يَتَقَدَّمُهُمْ قَدْرَ مَا لَا يُتَخَطَّى فَلَيْسَ تِلْكَ لَهُمْ فَإِنْ كَانَ بَيْنَهُمْ سُتْرَةٌ أَوْ جِدَارٌ فَلَيْسَتْ تِلْكَ لَهُمْ بِصَلَاةٍ إِلَّا مَنْ كَانَ مِنْ حِيَالِ الْبَابِ قَالَ وَ قَالَ هَذِهِ الْمَقَاصِيرُ لَمْ يَكُنْ فِي زَمَانِ أَحَدٍ مِنَ النَّاسِ وَ إِنَّمَا أَحْدَثَهَا الْجَبَّارُونَ لَيْسَتْ لِمَنْ صَلَّى خَلْفَهَا مُقْتَدِياً بِصَلَاةِ مَنْ فِيهَا صَلَاةٌ قَالَ وَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع يَنْبَغِي أَنْ يَكُونَ الصُّفُوفُ تَامَّةً مُتَوَاصِلَةً بَعْضُهَا إِلَى بَعْضٍ لَا يَكُونُ بَيْنَ صَفَّيْنِ مَا لَا يُتَخَطَّى يَكُونُ قَدْرُ ذَلِكَ مَسْقَطَ جَسَدِ الْإِنْسَانِ. (الكافي (ط - الإسلامية)، ج3، ص: 385)
أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِيسَ وَ غَيْرُهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِيدٍ عَنْ مُصَدِّقِ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ عَمَّارٍ السَّابَاطِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يُصَلِّي بِقَوْمٍ وَ هُمْ فِي مَوْضِعٍ أَسْفَلَ مِنْ مَوْضِعِهِ الَّذِي يُصَلِّي فِيهِ فَقَالَ إِنْ كَانَ الْإِمَامُ عَلَى شِبْهِ الدُّكَّانِ أَوْ عَلَى مَوْضِعٍ أَرْفَعَ مِنْ مَوْضِعِهِمْ لَمْ يَجُزْ صَلَاتُهُمْ وَ إِنْ كَانَ أَرْفَعَ مِنْهُمْ بِقَدْرِ إِصْبَعٍ أَوْ أَكْثَرَ أَوْ أَقَلَّ إِذَا كَانَ الِارْتِفَاعُ بِبَطْنِ مَسِيلٍ فَإِنْ كَانَ أَرْضاً مَبْسُوطَةً أَوْ كَانَ فِي مَوْضِعٍ مِنْهَا ارْتِفَاعٌ فَقَامَ الْإِمَامُ فِي الْمَوْضِعِ الْمُرْتَفِعِ وَ قَامَ مَنْ خَلْفَهُ أَسْفَلَ مِنْهُ وَ الْأَرْضُ مَبْسُوطَةٌ إِلَّا أَنَّهُمْ فِي مَوْضِعٍ مُنْحَدِرٍ قَالَ لَا بَأْسَ قَالَ وَ سُئِلَ فَإِنْ قَامَ الْإِمَامُ أَسْفَلَ مِنْ مَوْضِعِ مَنْ يُصَلِّي خَلْفَهُ قَالَ لَا بَأْسَ وَ قَالَ إِنْ كَانَ رَجُلٌ فَوْقَ بَيْتٍ أَوْ غَيْرِ ذَلِكَ دُكَّاناً كَانَ أَوْ غَيْرَهُ وَ كَانَ الْإِمَامُ يُصَلِّي عَلَى الْأَرْضِ أَسْفَلَ مِنْهُ جَازَ لِلرَّجُلِ أَنْ يُصَلِّيَ خَلْفَهُ وَ يَقْتَدِيَ بِصَلَاتِهِ وَ إِنْ كَانَ أَرْفَعَ مِنْهُ بِشَيْءٍ كَثِيرٍ.
الكافي (ط - الإسلامية)، ج3، ص: 387-386)
