خبرگزاری «حوزه» - به مناسبت همایش ملی ابن سینا که روز پنج شنبه 9 اسفندماه سال جاری در مرکز نجوم حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) برگزار می‏ شود، فرصتی دست داد تا با دبیر علمی این همایش دکتر جعفر آقایانی چاوشی عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی شریف گفتگویی انجام دهیم.

متن زیر حاصل این گفتگوست:

* پیش از طرح سوالات مربوط به ابن سینا، خود را معرفی کرده و از تخصص علمی تان بگوئید.

اینجانب استادیار دانشگاه صنعتی شریف هستم و بیش از 20 سال است که در این دانشگاه، تاریخ علوم اسلامی را تدریس می‏کنم.

البته رشته تحصیلی اولیه من ریاضیات بود. هنگامی که هنوز دانش آموز دبیرستان بودم و بیش از 16 سال نداشتم در یکی از مجلات ریاضی آن زمان بنام «یکان» مقالات ریاضی را از منابع غربی ترجمه و انتشار می دادم.

این مقالات به اندازه ای چشمگیر بودند که توجه دانشمند بنام ایرانی جناب آقای پروفسور فضل اله رضا که در آن زمان شهرت جهانی داشت را جلب کرد و او ضمن نامه ای، از مسئولان بورس وزارت آموزش عالی آن زمان خواست با دادن بورس، امکان ادامه تحصیل من در خارج فراهم شود.

البته فتوکپی نامه پرفسور رضا را به جهت اهمیت آن هنوز هم نگه داشته ام، منتهی این کار به دلایلی در آن زمان صورت نگرفت و من پس از انقلاب اسلامی ایران برای ادامه تحصیل به فرانسه رفتم. نخست رشته ریاضیات و سپس برای تحصیلات تکمیلی تاریخ و فلسفه علم را انتخاب کردم و پس از دریافت درجه دکتری برای خدمت به ایران برگشتم.

* اطلاع داریم که هر ساله به مناسبت های مختلف در مرکز نجومی حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام همایش هایی بر گزار می شود. چه عامل و یا عواملی باعث شد که همایش امسال درباره ابن سینا باشد، در حالیکه امسال به مناسبت هزاره درگذشت ابوریحان بیرونی به نام این دانشمند نامگذاری شده و همایش هایی هم در باره اش در نقاط مختلف کشور بر پا گردیده است.

همان گونه که آگاهید مردم ایران در سال جاری چهلمین سال تأسیس نظام جمهوری اسلامی را جشن می‏گیرد. نظام اسلامی که دشمنانش یعنی دولتهای متجاوز آمریکایی و اروپایی از بدو پیدایش آن به خصومت با آن برخاستند. آنها در سالهای اخیر با عناوین مختلف کوشیده اند تا ملت بزرگ ایران را به زانو درآورند و علاوه بر تحریم های ناجوانمردانه به تبلیغات گسترده ای علیه فرهنگ و هویت اسلامی ما مبادرت ورزیده اند تا به گمان خودشان مقاومت ما را در هم شکنند.

ما هم بهتر دیدیم این بار مردی را برای بزرگداشت انتخاب نماییم که به تنهایی یک ملت است و او را به رخ دشمنان بکشیم. آری با بزرگداشت ابن سینا که مظهر نبوغ، خلاقیت، مقاومت و در نهایت خود آگاهی ایرانی است، می خواهیم به آنها بفهمانیم که آنان، در شناخت ایرانیان کاملا به بیراهه رفته اند.

* اکنون که با هدف جنابعالی آشنا شدیم لطفاً ما را بیشتر با شخصیت علمی، دینی و سیاسی این سینا آشنا نمایند.

ابن سینا به راستی اعجوبه تاریخ است. منظورم از «اعجوبه» آنست که القاب: نابغه، دانشمند، فیلسوف، حکیم و القاب دیگری از این دست برای توصیف او ناقص و نارسا هستند، ما در تاریخ علم و فلسفه کسی را همپایه او نداریم. البته ابوریحان بیرونی، دانشمند معاصر ابن سینا را از نظر علمی می‏شود تالی او شمرد، با اینحال بیرونی نه شهرت ابن سینا را در جهان دارد و نه رنجها و ناگواریهای ابن سینا را چشیده است.

به این دلیل که اولاً آثار ابن سینا از همان قرون وسطا مورد توجه غریبان قرار گرفت و به زبانهای لاتینی و عبری ترجمه شد، کاری که درباره آثار بیرونی متأسفانه صورت نگرفت.

علاوه بر این ابن سینا که یک شیعه اثنی عشری بود مذهب خود را بی محابا ابراز می کرد، این در زمانی بود که سلطان محمود غزنوی اعلام کرده بود که هر کجا یک فرد شیعی یا به تعبیر خودش قرمطی را بیابد نابودش می‏کند.

از این رو زمانی که سلطان محمود غزنوی علمای دربار مأمون خوارزمشاه را طلب کرد به گفته مؤلف کنزالحکمه «بعضی از قبیل ابن الخمار و ابوریحان و ابونصر عراق رفتن به دربار سلطان غزنوی را قبول نمودند و بعضی دیگر از قبیل شیخ الرئیس و ابوسهل مسیحی امتناع ورزیدند و لاجرم از نزد خوارزمشاه بیرون آمدن و به معاونت دلیل(به کمک راهنما) راه بیابان گرفتند تا گرفتار کسان محمود نشوند». این سفر، تازه آغاز در به دری ابن سینا بود و آنقدر سخت بود که ابو سهل از گرسنگی و تشنگی در گذشت.

ابن سینا برای حفظ جان خود و در عین حال عدم همکاری با سلاطین و امرای جائر علی الدوام در حال گریز و آواره شهر و دیار بود.

حتی به دست یکی از امیران چهار ماهی هم در زندانی در یکی از روستاهای فردقان بسر برد، یکی از پژوهشگران مصری به نام یوسف زیدان همین زندان رفتن ابن سینا را موضوع رمان تاریخی جالبی تحت عنوان فردقان اعتقال الشیخ الرئیس ساخته و در سال 2018 توسط انتشارات دارالشرق در قاهره چاپ کرده که امیدواریم مترجمی آن را از عربی به زبان فارسی ترجمه نماید، تا ایرانیان بیشتر با رنجها و سختی های ابن سینا آشنا شوند. باری دانشمند تحت تعقیب و فراری ما اگر چه توانست از این زندان فرار کند ولی دشمنانش رهایش نمی کردند. اگر هم نمی توانستند به او دست بیابند می کوشیدند با تهمت های ناروا در تخریبش بکوشند که ازجمله آنها تهمت آتش زدن کتابخانه یکی از سلاطین وقت بود، این خانه به دوشی حتی به او فرصت ازدواج نداد.

سرانجام نیز بر اثر دلهره های ناشی از تعقیب و گریز به بیماری قولنج یعنی همانکه امروزه از آن به «سکته قلبی» و یا «سکته مغزی» و یا چیزی شبیه آنها یاد می شود، گرفتار شد. البته شباهت قولنج به سکته به دلیل آنست که شوکهای عصبی و یا استرس های حاد اغلب موجب بروز آن می شود عوارض آنهم در خشک شدن و یا فلج شدن بخشی از بدن ظاهرمی شود. این بیماری در قدیم بیشتر امیران و سلاطین را گرفتار خود می کرد. زیرا وقتی که مثلا سلطانی در کاخ خود به عیش و نوش مشغول بود و ناگهان از حمله نظامی رقیب خود در کشوری دیگر آگاه می گردید دچار شوک عصبی و به دنبال آن قولنج می گردید.

علت تعقیب ابن سینا نیز علاوه برعداوتی که با او داشتند بهره گیری از دانش پزشکی اش در معالجه این بیماری بود. یعنی می خواستند، وی را پزشک مخصوص خود کنند که ابن سینا به این امر تن در نمی داد. باری ابن سینا اندکی پس از مبتلا به بیماری قولنج در همدان جان به جان آفرین تسلیم کرد در حالیکه هنوز در میانسالی بود.

* لطفاً مختصری از ابتکارات علمی ابن سینا و تاثیر آنها در غرب بگوئید.

ابتکارات علمی ابن سینا بسیار گسترده است. این عجوبه دوران در هر علمی که تحصیل می کرد به کشفی و یا خلاقیتی در آن علم نایل می گشت، بررسی این اکتشافات حتی در یک کتاب قطور هم میسر نیست و من در اینجا تنها به یکی از آنها اشاره می‏کنم.

در غرب گالیله را مکتشف اصل ماند یا اینرسی معرفی می‏کنند. مورخین علم مأخذ اندیشه گالیله را آثار بوریدان فیلسوف برجسته فرانسوی در قرون وسطا می دانند، اما هر گاه آثار بوریدان را درباره نظریه ای که او آن را «ایمپتوس» نامیده با نظریه «میل» ابن سینا مقایسه کنیم، ملاحظه خواهیم کرد که مطالب این دو، نکته به نکته و مو به مو شبیه یکدیگرند و این شباهت به اندازه ای زیاد است که نمی توان نام توارد را بر آن نهاد.

با وجود این بوریدان که خود از شاگردان لاتینی مکتب ابن سینا بود، در اینجا به مآخذ اندیشه اش اشاره نکرده است، از سوی دیگر صفحاتی از ترجمه لاتینی قرون وسطایی،«کتاب شفا»ی ابن سینا هم که متضمن همین بحث بوده به دست نیامده است با اینحال ابن سینا را باید مبتکر اصلی اصل ماند یا اینرسی دانست. البته دانشمندان غربی مقالات متعددی در این باره به زبانهای مختلف انتشار داده اند و اغلب آنها از تاثیر ابن سینا بر بوریدان سخن گفته اند.

* یکی از محورهای این همایش ابن سینا و قرآن است، لطفاً در این باره نیز توضیحاتی دهید.

ابن سینا مانند اغلب فلاسفه اسلامی شاگرد مکتب قرآن بوده است. این ارتباط ابن سینا با قرآن در ابعاد مختلف خود را نشان داده، نخست آنکه ابن سینا یکی از مفسران قرآن است که برخی از سوره های قرآن را تفسیر فلسفی کرده است. بعضی از این تفاسیر به زبان های اروپایی هم ترجمه گردیده است.

اما نقش قرآن بویژه در فلسفه ابن سینا خود را نشان داده است، یعنی همان چیزی که هانری کوربن فیلسوف فرانسوی را مفتون خود کرده بود.

برای توضیح این مطلب به مقدمه ای نیازمندم.

قرآن کریم در سوره مریم چنین فرموده است: وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ مَرْيَمَ إِذِ انْتَبَذَتْ مِنْ أَهْلِهَا مَكَانًا شَرْقِيًّا؛ و در اين كتاب از مريم ياد كن آنگاه كه از كسان خود در مكانى شرقى به كنارى شتافت)۱۶). فَاتَّخَذَتْ مِنْ دُونِهِمْ حِجَابًا فَأَرْسَلْنَا إِلَيْهَا رُوحَنَا فَتَمَثَّلَ لَهَا بَشَرًا سَوِيًّا؛ و در برابر آنان پرده‏ اى بر خود گرفت پس روح خود را به سوى او فرستاديم تا به شكل بشرى خوش‏اندام بر او نمايان شد(۱۷). إِنِّي أَعُوذُ بِالرَّحْمَنِ مِنْكَ إِنْ كُنْتَ تَقِيًّا؛ مريم گفت اگر پرهيزگارى من از تو به خداى رحمان پناه مى برم(۱۸). قَالَ إِنَّمَا أَنَا رَسُولُ رَبِّكِ لِأَهَبَ لَكِ غُلَامًا زَكِيًّا؛ گفت من فقط فرستاده پروردگار توام براى اينكه به تو پسرى پاكيزه ببخشم۱۹)). همانگونه که در این آیات می بینیم. فرشته خدا از عالم ملکوت به صورت مردی به عالم ناسوت گام نهاد تا موجبات تولد حضرت مسیح(ع) را فراهم آورد.

ابن سینا قطعاً از این آیات و یا آیات دیگر قرآنی برای نظریه فلسفی اش در ارتباط بین روح و جسم الهام گرفته و بین عالم ملکوت و عالم ناسوت، برزخی به نام عالم خیال تصور کرده که این برزخ پل ارتباطی بین این دو عالم است. او با این عالم خیال است که به بسیاری از مسائل دینی از جمله معاد پاسخ فلسفی می‏دهد. بنابراین در نظریه فلسفی ابن سینا، انسانها می‏توانند بوسیله این جهان برزخی و یا «عالم خیال» از جهان مادی خود را به جهان معنوی یا لاهوت برسانند.

این از ابتکارات فلسفی ابن سینا است که بیش از او سابقه نداشته است. چنانکه می دانیم در فلسفه ارسطویی خیال جایگاهی ندارد. ابن رشد فیلسوف مسلمان آندلسی که شدیداً پیرو فلسفه ارسطو بود، هم به تبع این فیلسوف یونانی به عالم خیال عنایت نداشت. اتفاقاً فیلسوف بزرگی همچون دکارت که تحت تاثیر ابن رشد فلسفه اش را پی ریزی کرد، عالم خیال را در فلسفه اش دخالت نداد.

در فلسفه دکارت ما با سه جوهر مواجه می شویم: «خدا»، «روح» و «جسم». اشکالی که در این فلسفه وجود دارد این است که اولاً خدا جوهر نیست. ثانیاً هیچگونه ارتباطی بین روح و جسم و یا عوالم لاهوت و ناسوت وجود ندارد.

هم به این دلیل است که این فلسفه سرانجام در قرون بعدی از الحاد و پوچی سر برآورد زیرا در همان ناسوت توقف کرد. هانری کربن که از این سرخوردگی فلسفه غربی بهتر از هر کس دیگری آگاه بود، مفتون فلسفه ابن سینا گردید و این فلسفه را به رخ غربیان کشید تا شاید جهان غرب را از ورطه سکولاریسمی که گرفتارش بود برهاند.

همین موضوع است که فلسفه ابن سینا را پس از گذشت هزار و اندی سال زنده نگاهداشته است.

البته در این همایش سخنرانان از ابعاد علمی دیگر ابن سینا گفتگو خواهند کرد و همانگونه که مستحضرید به پاس پژوهش های علمی آیت الله حسن زاده آملی درباره آثار فلسفی ابن سینا، تقدیر ویژه ای از ایشان خواهد شد.

گفتگو: مهدی زارعی