دهمین نشست از سلسله نشست‌های "حدیث کرامت" که هر شب به مناسبت دهه کرامت در حال برگزاری است، با عنوان " تفسیر امام رضا(ع) در آیینه پژوهش"، با ارایه سخنرانی دکتر محمود کریمی پژوهشگر علوم قرآن و حدیث برگزار شد.

وی در ابتدای این نشست با تبریک میلاد امام رضا(ع) گفت: حدیث ثقلین اهل بیت(ع) را در کنار قرآن قرار می‌دهد که متاسفانه کمتر به این بحث پرداخته شده است و هنوز جای پژوهش بسیار دارد.

وی افزود: حدوث و بقای تشیع در ایران مدیون امام رضا(ع) است. حضور امام در خراسان نقش ماندگاری در توسعه تشیع و حتی فرهنگ قرآنی در ایران داشت.

کریمی اظهارکرد: پیوند قرآن وعترت را می‌توانیم در پیوند قرآن و امام رضا ببینیم. اگر بتوانیم احادیث و سیره تفسیری امام رضا(غ) را مورد پذیرش قرار دهیم می‌توانیم به روش تفسیر صحیح دست یابیم. چهره تفسیری امام رضا(ع) شاخصه تفسیری اهل بیت(ع) خواهد بود.

پژوهشگر قرآن و حدیث بیان کرد: از جمله نقش‌های مهم علمی امام(ع)، تفسیر و تفهیم قرآن به مخاطبان در مدینه و خراسان است. در مناظره‌هایی که بین معتقدان بین مذاهب مختلف و امام، می‌توانیم جایگاه آیات قرآن را در مناظرات امام بینیم و به اهمیت تفسیر آیات در این مناظرات پی ببریم.

وی گفت: اهل بیت(ع) و قرآن قرین با هم بوده و هستند. روایت بیان می‌کند که زمانی که امام نماز صبح می خواندند سر به سجده می‌بردند و تا نزدیک به طلوع آفتاب سر بر نمی داشتند و هر سه روز ختم قرآن داشتند. ایشان می فرمودند که اگر بخواهم می توانم زودتر ختم قرآن کنم ولی این سه روز به این دلیل بود که ایشان تلاوت امام به همراه تدبر و تفکر بود.

وی افزود: امام رضا(ع) همیشه اعتبار احادیثی که از ایشان سوال می شد را به قرآن عرضه می‌کردند. امام شاگردانی در حوزه تفسیر داشتند که از جمله آنها می توان به حسین بن سعید اهوازی، حسن ابن محبوب، ابن مهزیار و... اشاره کرد که دارای اثر تفسیری بودند. به همین دلیل است که پس از امام به آثار تفسیری امام دسترسی داریم. شاگردپروری یکی از خلاهای امروز حوزه و دانشگاه ما است که کمتر شاهد این مساله هستیم که اساتید بزرگ چند شاگرد هم تراز خود را در این زمینه ها پرورش دهند. جای شهید بهشتی ها و شهید مطهری ها در جامعه علمی کشور خالی است البته نباید از پیشرفت های گسترده علمی در حوزه و دانشگاه هم گذشت که اگر چنین شود کمال بی انصافی است.

کریمی اظهارکرد: مبانی قرآن شناختی حضرت امام رضا(ع) نیز بسیار مهم است که می تواند مبنای فهم و تفسیر ما را تغییر دهد. یکی از این مبانی مهم در این مبانی، بحث "جاودانگی قرآن" است. اگر مبنای جاودانگی را داشته باشیم پاسخگویی قرآن را به همه نیازهای بشر در هر دوره ای خواهیم داشت. این مطلب می طلبد که تفسیر ما هر سال ناظر به نیازهای روز تجدید شود.

پژوهشگر قرآن و حدیث بیان کرد: امام می‌فرمایند که قرآن در هر زمانی نویی و طراوت خود را تا قیامت حفظ می‌کند و به همه سوالات بشر جواب می دهد.

وی با اشاره به مبنای "تحریف ناپذیری قرآن کریم" گفت: این مساله لازمه مبنای اول است زیرا اگر قرآن تحریف می‌شد جاودانه هم نبود.

وی افزود: مبنای دیگر، مبنای "هدایتگری قرآن " است. قرآن تنها کتاب احکام و علم و...نیست بلکه قرآن کتاب هدایت است. برخی ممکن است علم به قرآن بیایند ولی هدایت نشوند. امام در این زمینه می‌فرمایند که قرآن سخن خدا است که نباید از آن فراتر برویم و هدایت را به غیر از قرآن نجویید زیرا از دایره هدایت خارج می شوید.

کریمی اظهارکرد: سبب نزول و قرائات در مباحث امام رضا(ع) دیده می شود. از جمله مباحثی که در خصوص پسر حضرت نوح اشاره کردند. امام در خصوص فضایل سور و آیات و حروف مقطعه و همچنین محکم و متشابه هم نظرات عمیقی دارند. از جمله در تفسیر آیه "وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ ناضِرَةٌ إِلی رَبِّها ناظِرَةٌ قَالَ یَعْنِی مُشْرِقَه تَنْتَظِرُ ثَوَابَ رَبِّهَا" امام ناضره اولی را به نور و روشنایی تفسیر می کنند.

پژوهشگر قرآن و حدیث بیان کرد: رویکردهای تفسیری امام شامل رویکردهایی چون روایی است. یعنی امام چون معرفت کامل به سور و کلام خدا دارند گاهی برای تفسیر یک آیه به حدیثی از ائمه قبلی اشاره می کنند. یعنی می‌خواهند به همه بفهمانند که کلام ما کلام واحدی است.

وی گفت: وقتی امام از ائمه قبلی روایت نقل می‌کنند جاذبه ای برای افرادی که درگیر شبهات آن زمان قرار گرفته بودن نیز بوجود آورد.

وی افزود: رویکرد کلامی امام در تفسیر هم نکته مهم است که موضوعاتی که از نظر اعتقادی مورد سوال و شک و تردید بوده است امام روی آنها تکیه کرده‌اند. در آن زمان مباحث سنگین و مجادلات بسیاری بین فرق و مذاهب و مکاتب در جریان بود و امام سعی کردن که بنیه اعتقادی اسلام را در بن مایه های اصیل آن از جمله توحید و امامت و ولایت وعلم و خداوند و... تقویت کنند.

کریمی اظهارکرد: یکی از این موارد علم خداوند است که امام به مسایلی چون علم خداوند به اشیاء پیش از خلقت آنها اشاره دارند و برای آنها شواهد قرآنی نیز بیان می کنند. مثلا در این خصوص به آیه ۲۹ سوره جاثیه " هَٰذَا کِتَابُنَا یَنْطِقُ عَلَیْکُمْ بِالْحَقِّ ۚ إِنَّا کُنَّا نَسْتَنْسِخُ مَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ" استناد کردند.

پژوهشگر قرآن و حدیث بیان کرد: رویکرد "ولایی" و رویکرد "هدایت معنوی" از دیگر رویکردهای تفسیری امام است. روایاتی از امام که بر اساس ولایت آمده ۵۰۰ روایت است. از جمله آیه " مُذَبْذَبِینَ بَیْنَ ذلِکَ لا إِلی‌ هؤُلاءِ وَ لا إِلی‌ هؤُلاءِ وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ سَبِیلًا" که در اینجا با توجه به معضل بزرگی که واقفیه بوجود آوردند امام یکی از مصادیق آن آیه و مذبذبین را گروه واقفیه می دانند.

گونه شناسی روایات تفسیری

وی گفت: انواع روایات تفسیری به چند گونه است. اول سبب نزول است. که بخشی از روایات از باب اینکه امام آگاه به اصل نزول و سبب و شان نزول است می تواند به ما یادآوری کند و چه بسا بسیاری از آیات را از طرق غیر معصومین ندانیم.

این استاد دانشگاه افزود: بیان مفردات از دیگر مباحث قرآنی امام رضا(ع) است. مثلا در تفسیر یصعد الکلم الطیب از آیه ۱۰ سوره فاطر می فرمایند که کلمه طیب همان قول لااله الا الله محمد رسول الله، علی ولی الله و خلیفه و خلفاء خلفاءالله است. یعنی اگر کسی لاالله الااله الله و پیامبر و ائمه را قبول داشته باشد این کلمه بالار می رود و به قرب الهی می رسد.

کریمی اظهارکرد: گونه دیگری از روایات تفسیری امام آن است که ایشان مصداقی از واژه را ذکر می کنند. مثلا در آیه شریفه ای که خداوند بیان می کنند اگر از گناهان کبیره منع شده دوری کنید گناهان شما را می پوشانیم از امام سوال پرسیده شد که این گناهان کبیره چه گناهانی است که امام فرمودند این گناهان شامل بت پرسی، شرب خمر، قتل نفس، حقوق نفس، فرار از جنگ و جهاد و خورد مال یتیم، قذف محصنات است.

پژوهشگر قرآن و حدیث بیان کرد: گونه دیگر اینکه امام معنی دیگر می آورند و قیدهای توضیحی را اشاره می کنند. مثلا در آیه " فَمَن یُرِدِ اللّهُ أَن یَهْدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلإِسْلاَمِ وَمَن یُرِدْ أَن یُضِلَّهُ یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیِّقًا حَرَجًا کَأَنَّمَا یَصَّعَّدُ فِی السَّمَاء کَذَلِکَ یَجْعَلُ اللّهُ الرِّجْسَ عَلَی الَّذِینَ لاَ یُؤْمِنُونَ" بیان می دارند که در اینجا در مفهوم شرح صدر به مساله تسلیم قطعی امر خدا برای رسیدن به دار کرامت و جنت اشاره می کنند.

وی گفت: امام در ادامه می فرمایند انسانی که تسلیم است به وعده نصرت خدا پس از صبر بر مشکلات ایمان قطعی دارد و در این مشکلات دست از ایمانش بر نمی دارد.

وی افزود: در گونه شناسی روایت تفسیری به یک نوع روایاتی برخورد می کنیم که هدف برخی از خطابات قرآن را برای ما مشخص می کند. اینکه نوع کتاب چیست؟ در ظاهر آیه ای آمده است که خداوند به پیامبر از عفا الله سخن می گوید که برخی به اشتباه تصور می کردند که بخاطر  اینکه پیامبر به منافقان اجازه داد در شهر بمانند و به جنگ نیایند توبیخ کرده است ولی امام در اینجا با استدلال به ادامه آیه می فرمایند که خداوند فرموده است که اگر آنها به جنگ هم می آمدند چیزی جز زحمت برای سپاه اسلام نداشتند. پس در اینجا منظور به عفو پیامبر نیست بلکه خداوند این مطلب را برای عبرت همگان بیان می دارد.

کریمی اظهارکرد: مساله اهل ذکر هم از امام سوال شد که این اهل الذکر در قرآن چه کسانی هستند؟ در اینجا برای اینکه مصداق اصلی اهل ذکر مشخص شود استناد می کنند به آیه دیگری یعنی تفسیر قرآن به قرآن. در جایی که در قرآن آمده است که " أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْکُمْ ذِکْراً " و امام از این آیه استفاده می کنند و بیان می کنند که مراد همان رسول است که فاسالو اهل الذکر همان فسالو اهل الرسول است.

وی بیان کرد: علامه طباطبایی نیز در المیزان با اینکه در تفسیر به ظاهر به روایات مراجعه نمی کند ولی ایشان می گوید که روش تفسیر قرآن به قرآن را از اهل بیت (ع) گرفتیم.

وی گفت: امام جای دیگر تفسیر قرآن به سنت دارند. یعنی اینکه به روایات قبلی و سنت پیامبر و اهل بیت(ع) ارجاع می دهند. مثلا در آیه یوم " ثُمَّ لَتُسْأَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ " سوال شد که این نعمت چه نعمتی است. امام فرمودند که نعمات دنیوی در این حد نیستند چون عده ای می گفتند که شاید منظور آب سرد و غذای لذیذ است که امام فرمودند شما تفسیر غیر معصوم می کنید درحالی که امام صادق(ع) فرمودند، خداوند از نعماتی که با فضل خود عطا کردند سوال نمی پرسد بلکه نعیم محبت پیامبر و اهل بیت(ع) است.

وی گفت: بحث دیگر مرتبط به تاویل آیات است. یعنی آنچه در ظاهر آیه نمی بینیم و ممکن است ظاهر آیه با اعتقادات ما در تعارض باشد ولی امام معنایی بکار می برند که با اعتقادات اصیل اسلامی سازگار است. مثلا یک جا گویی سخن از گام برداشتن خدا است در حالی امام آن را به فرمان خدا معنی می کند.

استاد دانشگاه بیان کرد: گونه دیگر که در کنار تاولی است بحث روایاتی است که به باطن آیات می پردازد. معصوم به این بطن دسترسی دارد و بخشی از آنها رابه ما عنوان کردند. مثلا در آیه " إِنَّ اللَّهَ یَأمُرُکُم أَن تُؤَدُّوا الأَماناتِ إِلیٰ أَهلِها وَإِذا حَکَمتُم بَینَ النّاسِ أَن تَحکُموا بِالعَدلِ ۚ إِنَّ اللَّهَ نِعِمّا یَعِظُکُم بِهِ ۗ إِنَّ اللَّهَ کانَ سَمیعًا بَصیرًا " امام به باطن آیه اشاره می فرمایند که منظور ائمه اهل بیت هستند که هر امامی باید امانت امامت را به امام بعد از خود تحویل دهد و به غیراز او به کسی که اهلیت امامت ندارد.

وی گفت: گونه دیگر در خصوص احکام فقهی و عملی است. یعنی آیات در خصوص حج و زکات و صلاه است. گاهی خود حکم و جزییات حکم را عنوان کردند گاهی یک متن و علت اش را گفتند یعنی علل الشرایع را بیان کردند.

وی با اشاره به تفاسیر قرآنی امام رضا(ع) در خصوص داستان های قرآنی بیان کرد: گونه دیگر شاهد قرآنی ذکر می کنند که غیر از تفسیر قرآن به قرآن است. مثلا در یک جا بیان می کنند که ایمان حقیقی مومن وقتی حاصل می شود که یک خصال از خداوند یک سنت از پیامبر و یک سنت از امام بگیرد که شامل مواردی چون کتمان سر و مدارا با مردم و صبر است.

وی اظهارکرد: موضوعات و اولویت های پژوهشی در عرصه مطالعات قرآنی و تفسیری در سیره امام رضا(ع) را می توانیم امروز روی جامعه خود پیاده کنیم. یعنی باید به مشکلات امروز برسیم که یکی از مهمترین آنها مسایل مرتبط به تربیت فردی و اجتماعی است و به نظرم امروز جای بسیار برای فعالیت پژوهشی و علمی دارد. امروز تربیت فرزند و دانش آموز و دانشجو و آحاد مختلف اجتماعی باید روی اصول قرآنی باشد که تفسیر آن را از ائمه طاهرین به خصوص امام رضا(ع)گرفتیم.