به گزارش خبرگزاری حوزه، یاسر عسگری در نوشتاری به بررسی مقایسه ای رویکردها و فعالیت های استاد خسروشاهی و آیت الله تسخیری با عنوان «دو همفکر و همکار برای تحقق امت واحده و احیای تمدن اسلامی» پرداخته است که متن این نوشتار بدین شرح است:
درگذشت تأسف برانگیز دو شخصیت علمی و فرهنگی برجسته تقریبی، استاد خسروشاهی و آیت الله تسخیری در کمتر از شش ماه و همسویی فکری و ارتباطات و همکاری در سال های متمادی (قبل و بعد از پیروزی انقلاب) و نقش آفرینی شان در حوزه ارتباطات جریانات اسلامگرای جهان اسلام، نگارنده را بر آن داشت که با تأملی در زندگی و فعالیت ها و رویکردهای این دو عالم حوزوی و فعال جهان اسلام و اندیشمند تقریبی، در نوشتاری مختصر، به شباهت ها و تمایزات شان بپردازد و افق های جدیدی را فراروی مخاطبان و نسل های جوان این عرصه قرار دهد.
۱. تحصیلات و دوره زمانی. آیت الله سید هادی خسروشاهی (متولد ۱۳۱۸، تبریز) و آیت الله شیخ محمدعلی تسخیری (متولد ۱۳۲۸، غرب مازندران) است. تحصیلات عمده استاد خسروشاهی در قم و تحصیلات عمده آیت الله تسخیری در نجف و قم بوده است. گرچه استاد خسروشاهی مدت کوتاهی در نجف هم حضور یافت ولی به دلایل مختلف از جمله بیماری و شرایط آن زمان عراق، ترجیح داد به قم مراجعت نماید و تحصیلات شان را در همین شهر تکمیل کند.
از جهت تاریخی، استاد خسروشاهی یک نسل جلوتر از آیت الله تسخیری است و گویا اولین همکاری این دو، در مجله «الهادی» (وابسته به دارالتبلیغ آیت الله شریعتمداری) در اواسط دهه پنجاه در قم بود که استاد خسروشاهی به عنوان یک فعال فرهنگی و مطبوعاتی و مترجم و نویسنده برجسته حوزوی، مجله «الهادی» و «انتشارات دارالتبلیغ» را راه اندازی کرد و از روحانیون و نویسندگان عرب زبان یا مطلع از فضای عربی آن زمان استفاده می کرد (علامه محمدجواد مغنیه، آیت الله تسخیری و...)
۲. ارتباطات. استاد خسروشاهی به نسبت آیت الله تسخیری در فضای فرهنگی و علمی پیش از انقلاب و حتی بعد از انقلاب، باسابقه تر و شناخته شده تر بود، چرا که کتاب های زیادی را نوشته یا ترجمه کرده یا به اهتمام ایشان منتشر شده بود و با شخصیت ها و جریانات و نشریات مختلف سیاسی فرهنگی داخل کشور و شخصیت ها و گروهها و نشریات اسلامگرا (چه شیعی و چه سنی) در اقصی نقاط جهان اسلام و حتی اروپا و آمریکا، ارتباط یا حتی مکاتبه داشت. آیت الله تسخیری هم تحصیلکرده نجف و متأثر از فضای فکری و فرهنگی آیت الله شهید صدر و آیت الله سید محسن حکیم بود و دغدغه مسائل جهان اسلام ـ به ویژه جهان عرب ـ داشت.
حجت الاسلام والمسلمین احمد مبلغی، از اساتید درس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم که دغدغه های تقریبی دارد و در زمان مسئولیت آیت الله تسخیری، مدتی رئیس مرکز تحقیقات مجمع تقریب مذاهب اسلامی بود و هم با آیت الله تسخیری و هم با استاد خسروشاهی همکاری کرده است و فرد مناسبی برای مقایسه فعالیت های این دو شخصیت بزرگوار است، می گوید: «مرحوم خسروشاهی ادعایی نداشت ولی اگر بخواهیم به کسانی که بیشترین رابطه را با مصلحان جهان اسلام داشتند نمره بدهیم، نمره ایشان بیست است. کسانی مثل آیت الله تسخیری نیز شخصیت های تقریبی هستند و با همه سروکار دارند ولی تنوع ارتباط ایشان [خسروشاهی] بسیار جالب بود. (مجله خیمه، تیر و مرداد ۲۳۹۹، شماره ۱۳۶، ص ۲۵)
هر دو در مجامع مختلف و مهم جهان اسلام دعوت می شدند ولی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، امکانات و شرایط برای حضور آیت الله تسخیری بیشتر فراهم بود و به خاطر مسئولیت های مختلف و نزدیکی بیشتر به ساختار حکومت و به ویژه جایگاه دبیرکلی مجمع تقریب مذاهب اسلامی، در کنفرانس های متعددی حضور یافتند. ویژگی ممتاز و متمایز استاد خسروشاهی با دیگران فعالان و مدیران این عرصه ها، ثبت اتفاقات و حوادث و به تعبیر امروزی «تجربه نگاری و مستندسازی» است و همین تجربه فعالیت های مطبوعاتی استاد خسروشاهی باعث شده است که از کنفرانس ها و نشست های علمی فراوانی که داشته، مخاطبان و نسل های آینده هم مطلع شود ولی این امر متأسفانه در خصوص سفرها و نشست های آیت الله تسخیری و دیگر شخصیت ها صورت نگرفته است و امیدواریم که مسئولان وقت مجمع تقریب مذاهب و دیگر مراکز تاریخ نگاری، خاطرات و تجربیات ایشان را ثبت و ضبط کرده باشند. متأسفانه گزارشات کمی درباره حضور و تجربیات آیت الله تسخیری در این مجامع منتشر شده است که امیدوارم مسئولان و شخصیت های فعال این عرصه به این بُعد از فعالیت هایشان توجه داشته باشند.
استاد خسروشاهی در غالب محافل علمی و حوزوی، به شخصیتی اخوانی (وابسته به اخوان المسلمین مصر) معروف شده بود و آیت الله تسخیری هم به شخصیتی دعوه ای (مرتب با حزب الدعوه عراق)، اما بی انصافی است که فعالیت های این دو فعال برجسته و اندیشمند تمدنی جهان اسلام را محدود و منحصر به آن جریانات تلقی کرد. چرا که این دو عالم حوزوی با جریانات دیگر اسلامگرای معاصر ـ اعم از شیعی و سنی ـ ارتباطات گسترده ای داشتند و اگرچه ساختار رسمی خود چندان به این فعالان توجه نداشت ولی هر دو خودشان را مدیون و برخاسته از حوزه علمیه می دانستند.
۳. فرصت انقلاب اسلامی برای مکتب اهل بیت(ع). فرصت طلایی پیروزی انقلاب اسلامی و انتظار مخاطبان جهان اسلام و مستضعفان جهان، این دو شخصیت را بیش از گذشته به هم نزدیک و مرتبط ساخت. در سال های اولیه دهه شصت استاد خسروشاهی، به واسطه تجربیات مختلف فرهنگی و مطبوعاتی، ابتدا به عنوان نماینده امام در وزارت فرهنگ و ارشاد ملی وقت مشغول فعالیت می شود و سپس به عنوان سفیر ایران به واتیکان عازم می شود و دامنه فعالیت هایش بیشتر کشورهای اروپایی را نیز پوشش می داده است و بعدها فعالیت های جهان اسلامی خودش را در دفتر مطالعات وزارت خارجه و مشاور وزیر خارجه و عضو شورای عالی تقریب مذاهب اسلامی و کاردار ایران در مصر پیگیری می کند. آیت الله تسخیری نیز در مقام معاون بین الملل سازمان تبلیغات (که آیت الله احمد جنتی مسئول وقتش بود) به فعالیت می پردازد و کنفرانس های سالانه اندیشه اسلامی را برگزار می کند. آیت الله تسخیری در دوره رهبری آیت الله خامنه ای، مورد توجه ویژه ایشان قرار می گیرد و در راه اندازی معاونت بین الملل دفتر رهبری، مجمع تقریب مذاهب اسلامی، مجمع جهانی اهل بیت(ع) و سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی نقش آفرینی جدی می کند و تا این اواخر، در مقام مشاور جهان اسلام رهبر معظم انقلاب فعالیت می کرد.
هر دو شخصیت، انقلاب اسلامی را فرصتی بی نظیر برای نمایش رویکرد و منطق مکتب اهل بیت(ع) در تعاملی با دیگر مسلمانان می دانستند و برای ایجاد و تقویت تعاملات جهان اسلامی و همسویی فکری و سیاسی مسلمانان در مقابل استکبار و دشمنان خارجی قدم برمی داشتند. هر دو شخصیت بر نقش و جایگاه منحصر به فرد امام خمینی(ره) در احیای دین در دوران معاصر تأکید و باور داشتند و قدردان فعالیت ها و مبارزات امام راحل بودند.
۴. شرح صدر و مدارا. هر دو استاد متّصف به صفاتی اخلاقی چون شرح صدر، تواضع، روحیه آزادمنشی و مدارا بودند و همین روحیات و اخلاق پسندیده ایشان، دامنه فعالیت هایشان را گسترده تر و اثرگذارتر می کرد. هر دو بزرگوار روحیه شرح صدر و آزادمنشی را در عمل به کار می بستند و رفتارشان نیز این گونه بود. سعی می کردند مسائل را از ابعاد مختلفی ببینند. در فعالیت های تقریبی کاملاً اخلاص داشتند و مراقب بودند از روی سیاست بازی و تظاهر، کاری نکنند. به آن چه می گفتند و عمل می کردند، اعتقاد و باور داشتند. همراهان و نزدیکان آیت الله تسخیری از شرح صدر فراوان ایشان فراوان نقل کرده اند و آن را علت عمده موفقیت ها و تأثیرگذاری ایشان در کنفرانس ها و مجامع بین المللی اسلامی می دانند.
۵. اصالت فرهنگ. هر دو شخصیتی فرهنگی بودند و روحیاتشان هم فرهنگی بود. روی فعالیت فرهنگی تمرکز خاصی داشتند و اصالت فراوانی به این بُعد از فعالیت ها داشتند و اگر بگوییم هر دو مصلحانی فرهنگی بودند دور از واقع نگفته ایم. هر دو شخصیتی رسانه ای داشتند و از ظرفیت های رسانه در این دوران استفاده می کردند ولی خود را محدود به رسانه نمی کردند و در میدان واقعی نیز حضور می یافتند. از هر دو شخصیت، کتاب ها و مقالات و گفتگوهای زیادی منتشر شده است. فعالیت های استاد خسروشاهی در حوزه نوشتن و ترجمه و نشر آثار پررنگ تر و برجسته تر و شناخته شده تر بود. شاید بتوان گفت هر دو شخصیت روحیه اصلاحات فرهنگی داشتند البته اصلاحات فرهنگی که بسترساز اصلاحات و تغییرات سیاسی و اجتماعی و اقتصادی را فراهم آورد. هر دو به شعار «الاسلام هو الحل» » (اسلام راه حل است) اعتقاد راستین داشتند. ابعاد سیاسی شخصیت استاد خسروشاهی بیشتر نمایان شد و به خاطر همین افرادی که شناخت نزدیکی از ایشان نداشتند او را جزو یکی از دو طیف مرسوم سیاسی قلمداد می کردند یا ایشان را وفادار به آن جریان می دانستند و آیت الله تسخیری را در طیف مقابل. کسی منکر گرایشات سیاسی بروز یافته هر دو بزرگوار نیست. اینها دغدغه اسلام و تشیع و انقلاب اسلامی و کلیات نظام جمهوری اسلامی را مدنظر داشتند و مسائل را از افق کلان تر و در منظومه ای جهان اسلامی می دیدند و اصالتی برای یک جناح یا گروه خاص داخلی قائل نبودند. شاهد مثال اینکه نقدهای فراوانی از استاد خسروشاهی بر مواضع سیاسی و فرهنگی و موضع گیری سیاسی فعالان همان جناحی که بدان منتسب شده بودند، موجود است؛ نقدهایی که نمی توان گفت نقدهای درون حزبی یا درون جناحی است. سرلوحه فعالیت های سیاسی ایشان همان جمله ای از امام خمینی(ره) بود که سالهای متمادی در صفحه اول نشریه «بعثت» و به صورت برجسته منتشر می شد: «... دعواهای ما دعوایی نیست که برای خدا باشد... همه ما از گوشمان بیرون کنیم که دعوای ما برای خدا است، ما برای مصالح اسلامی دعوا می کنیم... دعوای من و شما و همه کسانی که دعوا می کنند، همه برای خودشان است.» (صحیفه امام، ج۱۴، ص۳۷۹)
اما در زمینه اعلام مواضع سیاسی، هر دو صاحب نظر بودند و در مورد مسائل کلان و مهم انقلاب، موضع گیری می کردند. آیت الله تسخیری در دوره هایی کاندیدای مجلس خبرگان رهبری و در دوره ای هم نماینده مجلس خبرگان رهبری بودند و درباره حوادث مهمی داخلی از جمله فتنه تقلب در انتخابات سال ۱۳۸۸ موضع گیری کردند. همچنان که استاد خسروشاهی نیز موضع گیری کردند. البته استاد خسروشاهی در اعلام مواضع سیاسی یا فرهنگی داخلی، صریح تر و انتقادی تر عمل می نمود و بعضاً گرایشات سیاسی یا رویکردیشان هویدا می نمود، اما اهل تعامل با همه گروهها و شنیدن نظرات مختلف و حتی متضاد بود و از شنیدن حرف ها و نظرات و انتقادهای مخالفان و منتقدان برنمی آشفت و شاید فرق مهم ایشان با دیگر بزرگواران این بود که غالباً پاسخ انتقادات را حضوری یا تلفنی یا مکتوب می داد تا حقایق و ابعاد ناگفته مشخص شود و همین دقت ها و جزیی نگری ها، سبب اهمیت آثار و نوشتارهای ایشان شده است و عده ای او را «مورخی امین» لقب دهند.
هر دو شخصیت اصالتی به رویکرد امنیتی در مسائل فرهنگی و اجتماعی و تعاملات با اهل سنت نمی دادند و تفوق این رویکرد در برخورد با اهل سنت ایران را یک آسیب و آفت جدی می دانستند و بر فعالیت های فرهنگی و اجتماعی در این حوزه تأکید می کردند. البته به مراکزی که حرف ها و نظرات اینها محل توجه و عنایت قرار می گرفت، مشاوره می دادند، گرچه عده ای از مراکز و اشخاص، بی توجه به این مشاوره ها، به کار خودشان مشغول بودند!
۶. رویکرد تمدنی. هر دو رویکرد تمدنی داشتند و به احیای تمدن اسلامی اعتقاد و به امکان تحقق آن در این دوران باور داشتند. در راستای بسترسازی احیا و ساخت تمدن اسلامی نوین گام برمی داشتند. چه عملی و چه نظری. فعالیت های آنها را می توان ذیل ایده تمدن اسلامی و تحقق امت واحده تعریف و تبیین کرد.
برای اسلام شأنیت تمدن سازی قائل بودند. هر دو پیامبر(ص) و ائمه معصومین(ع) را صرفاً مرشدان اخلاقی نمی دانستند و برای پیامبر(ص) و معصومین(ع) جایگاه و شأنیت نظام سازی و حاکم اسلامی قائل بودند. به جامعیت اسلام اعتقاد داشتند و منکر و منتقد دین حداقلی بودند و درصدد نظریه پردازی های اسلامی ناظر به مسائل و مشکلات جهان معاصر در عرصه های سیاسی و اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی و... بودند. فعالیت های آنها فقط در عرصه نظری نبود، بلکه برای تحقق این ایده فعالیت عملی می کردند.
آیت الله تسخیری حتی در حوزه اقتصاد اسلامی نیز فعال بود و در این عرصه کمتر کارشده، نظریه پردازی کرد. (کتابهای «اقتصاد اسلامی؛ درسهایی در آیین اقتصادی اسلام و مباحث تکمیلی و اصولی متعلق به مسائل معاصر» (۷۵۲ صفحه) یا پیش تر «پنجاه درس در اقتصاد اسلامی» (۵۰۰ صفحه)) استاد خسروشاهی هم به ترجمه آثاری درباره اقتصاد اسلامی، عدالت اجتماعی در اسلام، روانشناسی، جامعه شناسی و اندیشه سیاسی اسلام (از آثار سید قطب و محمد قطب و کلیم صدیقی و دیگر اندیشمندان مسلمان) روی آورد. حکومت اسلامی و پیاده شدن احکام و شعائر اسلامی در جوامع اسلامی را خواستار بودند و دیگر کشورهای اسلامی را برای تلاش جهت حاکمیت اسلام و احکام اسلامی در جوامع شان رهنمون می شدند. حتی بررسی تأثیرات این دو شخصیت (به ویژه استاد خسروشاهی به واسطه ترجمه های متعددشان در دهه های پنجاه و شصت) در توجه دانشگاهیان و اندیشمندان معاصر وقت به علوم انسانی اسلامی هم جای تحقیق و بررسی دارد.
۷. اعتقاد به تقریب مذاهب اسلامی و ادیان الهی. هر دو به تقریب مذاهب اسلامی و ادیان الهی اعتقاد و توجه داشتند. یک صحنه درگیری بین المللی دوره معاصر را تقابل مومنان با مُلحدان می دانستند.
هر دو به شخصیت های شیعی تقریبی جهان اسلام احترام ویژه ای می گذاشتند از جمله امام موسی صدر، شهید صدر، آیت الله خامنه ای، علامه فضل الله، آیت الله آصف محسنی و آیت الله آصفی. آیت الله خامنه ای را به عنوان رهبر پیشتاز و گفتمان ساز در حوزه وحدت جهان اسلام باور و اعتقاد داشتند و به تبیین فتاوای وحدت بخش ایشان می پرداختند از جمله فتوای حرمت اهانت به همسران پیامبر(ص) و جواز پخش اذان به شیوه اهل سنت در مناطق با اکثریت سنی نشین کشور و...
هر دو به تنوع و تکثّر و تطورات و تفاوت رویکردهای مذاهب کلامی و حتی تفاوت اقلیمی معتقدان آنها در طول هزار و اندی سال توجه داشتند و برای تحقق آرمانهای والای امت واحده، رویکردی همدلانه با دیگر پیروان مذاهب اسلامی داشتند و گویی با اصل و فرع دانستن برخی عقاید و حتی پذیرش برخی از معذورات آنها، برای رسیدن به تقریب و همسویی و همکاری فکری و سیاسی در سطح جهان اسلام فعالیت می کردند. آنها به عقاید و مشکلات دیگر جریانات و گروه ها و شخصیت های اسلام گرا واقف بودند و تلاش داشتند با برجسته سازی هویت اسلامی و نقاط قوت شان، آنها را در مسیر اسلامگرایی نگه دارند و از یکسری مشکلات و نقایص آنها ـ به امید رفع آن نواقص در آینده و طی همکاری های مشترک ـ می گذشتند. این نکات سبب شده بود که مسائل و دغدغه های دیگر مذاهب اسلامی بهتر درک و فهم شود و راهکارهای مناسب و متناسبی برای همسویی و همکاری پیشنهاد کنند.
هر دو شخصیت به گفتگو ـ گفتگوهای آزاد و منصفانه و صادقانه ـ اعتقاد داشتند؛ گفتگوهایی که برای کشف حقیقت یا همسویی یا همکاری در جبهه دین باوران و مومنین باشد. گفتگو با پیروان مذاهب مختلف اسلامی و حتی پیروان ادیان دیگر به ویژه ادیان ابراهیمی. گرچه هم گفتگو با شخصیت های برجسته مذاهب اسلامی در این دو اندیشمند، بیشتر از بقیه موارد بوده است و فرصت گفتگو با پیروان ادیان دیگر کمتر برایشان فراهم شد. این دو بزرگوار از شخصیت ها و مدعیان گفتگو نبودند که گفتگوها را فقط به یک طیف خاص و جناح سیاسی خودشان محدود کنند و به گفتگو یا همکاری با دیگر جناحهای اسلامگرای داخلی یا خارجی اعتقاد نداشته باشند.
به عقلانیت اسلامی و منطق مکتب اهل بیت(ع) اعتقاد داشتند و همگان را به عقلانیت و منطق اسلامی و اهل بیتی فرامی خواندند و جوامع اسلامی را از تعصّبات و ناآگاهی پرهیز می دادند و به این حدیث معصوم(ع) اعتقاد راسخ داشتند که اگر منطق کلامها بیان شود مردم دسته دسته به ما رجوع می کنند. اینها سعی داشتند زینت اهل بیت(ع) باشند و با عقلانیت اسلامی و اخلاق پسندیده و تأکید بر اصول و مسلّمات اسلامی، با دیگر مذاهب و ادیان سخن بگویند. هر دو تعلق عمیقی به تشیع داشتند و علاوه بر میراث گرانبهای به یادگارمانده از معصومین(ع)، اجتهاد شیعی را در روزآمد بودن فقه شیعی بسیار موثر می دانستند.
هر دو به عقلانیت و معنویت دعوت می کردند، اما عقلانیت و معنویتی که سر از همکاری یا تعلّق خاطر به جریانات سکولار و الحادی پیش نیاورد. چرا که ما مدعیان عقلانیت و معنویت و گفتگویی داشتیم و داریم که بغض و کینه جریانات اسلامگرا را دارند و حاضر به همکاری و همسویی با همه افراد و گروهها هستند، غیر از جریانات اسلامگرا. این دو شخصیت برجسته در زندگی و فعالیت کاری یا سیاسی بیشترین همکاری را با جریانات اسلامگرای داخلی و خارجی داشتند و با جریانات سکولار، کمترین همراهی و همکاری را داشتند. به رحمانیت اسلام و جامعیت اسلام اعتقاد ویژه داشتند ولی به بهانه اسلام رحمانی، به سمت لیبرالیسم اسلامی و غربی غش نمی کردند و منکر جهاد و آموزه های به ظاهر غیررحمانی اسلام نمی شدند.
این دو شخصیت، استکبار و نظام سلطه جهانی به رهبری آمریکا و صهیونیسم بین المللی را دشمن اصلی جوامع اسلامی و همه مومنان عالَم می دانستند و همگان را به مبارزه با دشمنان اصلی فرا می خواندند. دشمنان و مخالفان را درجه بندی و به اصل و فرعی دسته بندی کرده بودند و خواستار توجه همگان ـ به ویژه حوزویان ـ به دشمن اصلی بودند. وهابیت و بهائیت و گروه های تکفیری جوامع اسلامی را آلت دست و فرمانبردار آمریکا و صهیونیسم بین الملل می دانستند که از سوی این ابرقدرت ها در جهان اسلام، مشغول تفرقه و شکاف در میان جوامع اسلامی و مومنان هستند.
۸. هنر و ادبیات. هر دو شخصیت به هنر و ادبیات جهان عرب توجه داشتند و استاد خسروشاهی در مقام ترجمه، مقالات یا کتابی از آثار ادبای جهان عرب را ترجمه کرده است و آیت الله تسخیری نیز به فضای شعری عرب مسلط بود و طبع سرودن شعر به زبان عربی را نیز داشت. استاد خسروشاهی گزیده ای از اشعار سیاسی و زندگی نزار قبانی را ترجمه کرده است. (سمفونی پنجم، انتشارات اطلاعات، ۱۳۹۸) اما اینطور برمی آید که آیت الله تسخیری، علاوه بر شناخت جریانات هنری ـ به ویژه شعر جهان عرب ـ ذوق شعری بیشتری داشته است و این بُعد از زندگی فعالیت های ایشان کمتر مورد توجه قرار گرفته است. همچنان که بُعد شعری علامه فضل الله نیز کمتر مورد توجه قرار گرفته است.
نکته مغفول درباره استاد خسروشاهی، ذوق طنزنویسی ایشان است. ایشان در دهه شصت و هفتاد، در کنار فعالیت های متنوع فرهنگی و سیاسی و بین المللی و رصد مختلف نشریات داخلی و خارجی، مخاطب جدی نشریه «گل آقا» نیز بوده اند و کم و بیش با آن مجله همکاری می کردند. در جلسات حضوری روحیه پُرنشاط و شاداب ایشان آشکار بود و حتی نوشته هایشان، این روحیه لطیف و طنزپردازی یا کنایه های طنزآلود و جدی، مشهود است.
نکته پایانی. خدای متعال هر دو اندیشمند مکتب اهل بیت(ع) را غریق رحمت کند. اما ای کاش در کشور ما یک نهاد و یا مرکزی می بود و فعالیت ها و تجربیات خاص و منحصر به فرد افراد و شخصیت های تأثیرگذار ـ در عرصه های داخلی و بین المللی و در حوزه های مختلف علمی و فرهنگی و صنعتی و سیاسی و اقتصادی و هنری ـ را ثبت و ضبط و تحلیل می کرد و از آنها نظریه و سیاستگذاری و راهبرد برای امروز و فرداها در می آورد.
