به گزارش خبرگزاری حوزه، کتاب" حیات پس از مرگ" به قلم علامه سید محمدحسین طباطبایی (ره) به ارائه داستان‌های حیات انسان‌ها پس از مرگ پرداخته که در شماره‌های مختلف تقدیم نگاه شما خوبان خواهد شد.
فصل چهارم: صفات روز قیامت
خدای تعالی فرموده است: یَوْمَ هُمْ بارِزُونَ لا یَخْفی عَلَی اللَّهِ مِنْهُمْ شَیْءٌ لِّمَنِ الْمُلْکُ الْیَوْمَ للَّهِِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ (۱۱۶).
و: یَوْمَ تُوَلُّونَ مُدْبِرینَ مالَکُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ عاصِمٍ (۱۱۷).
و: … مالَکُمْ مِّنْ مَلْجأٍ یَّوْمئِذٍ وَمالَکُمْ مِّنْ نَّکیرٍ (۱۱۸).
و: یَوْمَ لا یُغْنی مَوْلیً عَنْ مَوْلیً شَیْئاً (۱۱۹).
و:.. ولا یَکْتُمُونَ اللَّهَ حَدیثاً (۱۲۰).
و: وَاْلاَمْرُ یَوْمَئِذٍ للَّهِِ (۱۲۱) و آیات دیگر.
این آیات، روز قیامت را به صفاتی توصیف نمودهاند که در ظاهر امر مختص به قیامت نیستند، چه «مُلک» و «امر» و «قدرت» همواره از آن خداست و موجودات نیز دائماً در مقابل خداوند آشکار و غیر پنهانند و هیچگاه در برابر او نه پناهگاهی است و نه ملجأای.
لکن خداوند فرموده:.. ولَوْ یَرَی الَّذین ظَلَمُوا اِذْیَرَوْنَ الْعَذابَ اَنَّ الْقُوَّةَ للَّهِِ جَمیعاً وَاَنَّ اللَّهَ شَدیدُ الْعَذابِ * اِذْ تَبَّرَأَ الَّذین اُتّبِعُوا مِنَ الَّذین اتَّبَعُوا وَرَاَوُا الْعَذابَ وَتَقَطَّعَتْ بِهِمُ اْلاَسْبابُ (۱۲۲).
و در آن خبر داده است که اسباب و روابط در آن هنگام همگی قطع می‌گردند و تمام ارتباطات و تأثیراتی که موجودات در نظام موجودشان در عالم جسم و جسمانیات و نیز در عالمی که به دنبال آن می‌آید، دارند، به زودی همگی از بین خواهند رفت و نتیجتاً نه شیئی در شیء دیگر تأثیر خواهد نمود و نه شیئی از شیء دیگر تأثیر خواهد پذیرفت. نه از شیئی نفع برده خواهد شد و نه از آن زیانی خواهد رسید. اگر شرایط همان شرایطِ اسباب و روابط بود و روز قیامت نیز چنین روزی بود، هیچ حکمی از احکام موجودات، از وضع کنونیاش تخلّف نمی‌نمود و زایل نمی‌گشت مگر با بطلانِ ذواتِ موجودات و انقلاب ماهیات و چون کلمات خداوند تغییر ناپذیر است، این امر نیز محال می‌گردد. بنابراین، آنچه که زایل می‌گردد و برداشته می‌شود همانا وجودهای سرابی این موجودات است، وجودهایی که به خداوند سبحان قائم و ثابتند و الاّ فی نفسه باطل و هیچاند. نتیجتاً تنها نسبت آنها با خداوند باقی می‌ماند و دیگر نسبتها همگی باطل می‌گردند و از آنجایی که در نفس خویش باطل بودهاند، بنابراین، تنها بطلانشان منکشف (آشکار) می‌گردد، نه اینکه (وجود داشته باشند و) باطل گردند، تنها حقیقتِ امر، ظاهر می‌گردد یعنی این حقیقت که نه وجودی برای غیر اوست و نه تأثیری، نه کسی جز او مالک است و نه کسی جز او صاحب ملک است و این همان گفته اوست که:
مالِکِ یَوْم الدّین (۱۲۳).
و: یَوْمَ لا تَمْلِکُ نَفْسٌ لِنَفْسٍ شَیْئاً وَاْلاَمْرُ یَوْمئِذٍ للَّهِِ (۱۲۴).
و: … لِمَنِ الْمُلْکُ الْیَوْمَ للَّهِِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ (۱۲۵).
برآنچه گفتیم یعنی انکشاف بطلان موجودات سرابی و اسباب ظاهری نه خود بطلان آنها، این سخن خداوند دلالت می‌کند:.. ولَو تَری اِذِالظَّالِمُونَ فی غَمَراتِ الْمَوْتِ وَالْمَلائِکَةُ باسِطُوا اَیْدیهِمْ اَخْرِجُوا اَنْفُسَکُم ْ(۱۲۶) تا آنجا که: لَقَدْ تَقَطَّعَ بَیْنَکُمْ وَضَلَّ عَنْکُمْ ما کُنْتُمْ تَزْعُمُونَ (۱۲۷)؛ زیرا با وجودی که در هنگام مرگ شخص، هنوز اسباب و روابط در دنیا باقی است، این آیه آنها را باطل شمرده است. بنابراین تنها بطلان آنها منکشف می‌گردد (چه از ابتدا باطل بوده اند)
در نهج البلاغه، در خطبه ای حضرت می‌فرماید: «و بعد از فنای دنیا خداوند تنها می‌گردد و هیچ شیئی همراه او نیست و همانطور که قبل ازخلق عالم تنها بوده، همانگونه هم بعد از فنای آن تنهاست؛ نه زمانی وجود دارد نه مکانی، اجل‌ها و زمان‌ها معدوم می‌گردند و سال‌ها و لحظه‌ها ناپدید می‌گردند و هیچ شیئی جز خداوند واحد قهّار که برگشت همه امور به سوی اوست، باقی نمی‌ماند».
در «احتجاج» از هشام بن الحکم در ضمن سؤالهایی که از حضرت صادق (علیه السلام) می‌نمود، آمده است: «آیا روح بعد از خروجش از قالب خویش، متلاشی می‌گردد و یا اینکه باقی می‌ماند؟ حضرت پاسخ داد: آری، روح باقی خواهد ماند تا اینکه در صور دمیده شود و در آن زمان همه اشیا باطل خواهند گشت؛ نه حسی خواهد ماند و نه محسوسی. سپس همه اشیا به وجودشان باز خواهند گشت همانگونه که مدبرشان آنها را خلق نموده بود. این عمل بعد از چهارصد سال که در آن هیچ خلقی وجود ندارد، به وقوع می‌پیوندد و این چهارصد سال، فاصله بین همان دو نفخه است».
در تفسیر قمی از حضرت صادق (علیه السلام) در حدیثی نقل گشته است: «سپس خداوند عزّوجل می‌گوید: امروز ملک از آن کیست؟ و به خود پاسخ می‌دهد: از آنِ خدای یکتای قهّار».
در توحید از امیرالمؤمنین (علیه السلام) در حدیثی آمده است: «خداوند می‌گوید امروز ملک از آن کیست؟ به دنبال آن ارواح انبیا و فرستادگان و حججش به سخن آمده و گویند: از آنِ خدایِ واحد قهّار».
در تفسیر قمّی از امام سجّاد (علیه السلام) در حدیثی آمده است: «در آن هنگام خداوند قهّار با صدای بلند و رسایی که همه قسمتهای آسمان و زمین بشنوند، ندا درمیدهد که امروز ملک از آن کیست؟ و چون هیچکسی پاسخ نگوید، خود به عنوان پاسخگوی خویش ندا دهد: از آنِ خدایِ واحد قهّار».
در بیانات ائمه علیهم السلام که همگی یک زبانند، دقّت کنید که چگونه بین فنای آسمان‌ها و زمین و وجودشان، بین زوال سال‌ها و لحظه‌ها و ثبوتشان، بین فقدان پاسخگوی ندای خداوندی و وجود آن، چگونه بین همه اینها جمع نمودهاند. سپس به پاسخ خداوند به خویشتن دقت کنید: للَّهِِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ، به هریک از اسماً «واحد» و «قهّار» توجه کنید و جوانب امر را درنظر بگیرید تا صحّت آنچه را که کمی قبل استنباط نموده بودیم، دریابید.
بطلان اسباب در روز قیامت
حال هنگامی که وجود مستقل از اشیا زایل گشت، همه ثبوتات به یک سری تحققات سرابی و وهمی باز خواهد گشت و همه سبب و مسببات باطل خواهد شد که همان سخن الهی است:
... مالَکُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ عاصِمٍ (۱۲۸).
و: ما لَکُمْ مِّنْ مَلْجَاءٍ یَوْمَئِذٍ وَما لَکُمْ مِّنْ نَّکیرٍ (۱۲۹).
و: ما اَغْنی عَنّی مالَیهْ * هَلَکَ عَنّی سُلْطانِیَه ْ(۱۳۰).
و: یَوْمَ لا یُغْنی مَوْلیً عَنْ مَّوْلیً شَیْئاً (۱۳۱).
و: … لا بَیْعٌ فیهِ وَلا خِلالٌ (۱۳۲).
و:.. ولا تَنْفَعُها شَفاعَةٌ (۱۳۳).
و: ثُمَّ قیل لَهُمْ اَیْنَ ما کُنْتُمْ تُشْرِکُونَ * مِنْ دُونِ اللَّهِ قالُوا ضَلُّوا عَنَّا بَلْ لَّمْ نَکُنْ ندْعُوا مِنْ قَبْلُ شَیْئاً کَذلِکَ یُضِلُ اللَّهُ الْکافِرینَ (۱۳۴).
این گفته آنان بَلْ لَمْ نَکُنْ نَدْعُوا … که مرادشان این است که ما قبل از قیامت، غیر خدا را نمی‌خواندیم و شریکی را نمی‌پرستیدیم، نشانه فریب خوردگی آنان به سراب و بازیِ دنیاست که در حقیقت باطل و پوچ بوده است. خدا در اینجا فرموده است که بدینگونه کافرین را گمراه می‌سازد و نزدیک به همین معناست این سخن خداوند که:
... ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذین اَشْرَکُوا مَکانَکُمْ اَنْتُمْ وَشُرَکائُکُمْ فَزَیَّلْنا بَیْنَهُمْ وَقالَ شُرَکائُهُمْ مَّا کُنْتُمْ اِیَّانا تَعْبُدُونَ (۱۳۵).
و: … تَبَرَّأنا اِلَیْکَ ما کانُوا اِیَّانا یَعْبُدُونَ (۱۳۶) و همه اینها به این کلام الهی برمیگردند که: ما تَعْبُدُونَ مِن دوُنِهِ اِلاَّ اَسْماءً سَمَّیْتُمُوها اَنْتُمْ وَآباُؤکُمْ مَّا اَنْزَلَ اللَّهُ بِها مِنْ سُلْطانٍ (۱۳۷).
و: وَما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَاْلأِنْسَ اِلاَّ لِیَعْبُدُونِ (۱۳۸).
برطرف شدن حجاب‌ها و آشکار گشتن پنهان‌ها در روز قیامت
هنگامی که سبب‌ها یعنی همان مراتب مترتّبهای که دارای وجود معیّن و مُقَدری هستند و نیز تأثیرات میان آنها باطل گشتند، در این صورت حکم باطن، ظاهر می‌گردد و این واضح است که «ظاهر» به واسطه «باطن» ظاهر می‌گردد، بنابراین، در این هنگام غیب و شهادت متحد می‌گردند؛ زیرا هر شیئی فی نفسه شهادت است و «غیب» معنایی نسبی است که با فقدان شیئی نسبت به شیء دیگر و ناپدید گشتن یکی از دیگری، متحقّق می‌گردد. حال می‌خواهد این عدم درک از جانب حسّ باشد یا سبب دیگر، فرقی نمی‌کند.
با از بین رفتن اسباب، هرگونه حجابی که اشیا را از یکدیگر پنهان می‌سازد، از میان خواهد رفت و این همان سخن خداوند است که:
یَوْمَ هُمْ بارِزوُنَ لا یَخْفی عَلَیاللَّهِ مِنْهُمْ شَیْءٌ.
و: وبَرَزُوا للَّهِِ جَمیعاً …(۱۳۹).
و: … فَکَشَفْنا عَنْکَ غِطائَکَ فبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدیدٌ (۱۴۰).
و نیز از همین باب است: یَوْمَ تُبْلَی السَّرائِرُ (۱۴۱).
و: اَفَلا یَعْلَمُ اِذا بُعْثِرَ ما فِی الْقُبُورِ * وَحُصِّلَ ما فِی الصُّدُورِ * اِنَّ رَبَّهُمْ بِهِمْ یَوْمَئِذٍ لَخَبیرٌ (۱۴۲).
و: یَوْمَ لا یَنْفَعُ مالٌ وَلاَبَنُونٌ * اِلاَّ مَنْ اَتَی اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلیمٍ (۱۴۳) شاید بتوان آیات و روایاتی را که در باره «بروز ارض» آمده است بر همین آیات بالا حمل نمود.
«در کافی» از حضرت صادق (علیه السلام) در مورد آیه: یَوْمَ لا یَنْفَعُ مالٌ … نقل شده است که: «مراد، قلب سلیمی است که خدایش را در حالی ملاقات کند که هیچکس جز او در آن نیست و سپس فرمود: و هر قلبی که در آن شرک و یا شکی باشد، ساقط و بیثمر است و مراد آنان (پیغمبران و اولیا) از زهد در دنیا، همانا این بوده است که قلبهاشان از غیر آخرت فارغ شود و تنها بدان توجه داشته باشد».
البته این گفته خداوند: کَلاَّ اِنَّهُمْ عَنْ رَبِّهِمْ یَوْمئذٍ لََّمحْجُوبُونَ (۱۴۴) منافاتی با آنچه که بیان کردهایم، ندارد؛ زیرا همانطور که خواهد آمد، این آیه، تکریمی را که تنها از آنِ مؤمنین است، از غیر آنان نفی می‌نماید. در حقیقت این آیه تصدیقی است برای این قانون خداوندی که می‌گوید: «جزا در گرو اعمال است و نفس هرچه از خوبیها کسب نماید به نفع او خواهد بود و هرچه از بدی‌ها، به ضرر خویش» و چون این گروه در دنیا در مقابل خداوند بر خویشتن حجابی افکندند ناچار در روز قیامت نیز باید مصداقش آشکار گردد و این همانند آن سخن خداست که: یَوْمَ یُکْشَفُ عَنْ ساقٍ وَ یُدْعَوْنَ اِلَی السُّجُودِ فَلا یَسْتَطیعُونَ خاشِعَةً اَبْصارُهُمْ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ وَقَدْ کانُوا یُدْعَوْنَ اِلَی السُّجُودِ وَهُمْ سالِمُونَ (۱۴۵).
«قیامت» محیط است بر دنیا و برزخ
بطلان اسباب و زایل گشتن حجاب‌ها و آشکار شدن باطنی که محیط به ظاهر مقوم آن است، همگی می‌رسانند که «قیامت» محیط بر این نشأه می‌باشد و نیز محیط بر آنچه که در آن است و یا به دنبال آن خواهد آمد.
باطن، ظاهر را داراست و ظاهر نزد او حاضر است لکن عکس آن صحیح نیست و این همان گفته خداست که:
وَیَقُولُونَ مَتی هُوَ قُلْ عَسی اَنْ یَکُونَ قَریباً (۱۴۶).
و: فَلَمَّا رَاَوْهُ زُلْفَةً سیئَتْ وُجُوهُ الَّذینَ کَفَرُوا (۱۴۷).
و: اُخِذُوا مِنْ مَکانٍ قَریبٍ (۱۴۸)
و: وَما اَمْرُالسَّاعَةِ اِلاَّ کَلَمْحِ الْبَصَرِ اَوْ هُوَ اَقْرَبُ (۱۴۹).
و: یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَراً وَما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ (۱۵۰).
و از همین باب است: وَلَوْلا کَلِمَةٌ سَبقَتْ مِنْ رَبِّکَ اِلی اَجَلٍ مُسَمًّی لَّقُضِیَ بَیْنَهُم ْ(۱۵۱) «سبق» نسبت به شیء معین، موجب حائل گشتن یا «حیلولت» می‌شود. مثلاً اگر بگویید «سبقت الی مکان کذا» معنایش این است که شیء دیگری وجود دارد که شما بین آن شیء و مکان مورد نظر حائل گشتهاید قبل از آن که شیء بتواند به آنجا برسد. بنابراین سبقت کلمه خداوندی نسبت به «اجل مسمی» که همان وَلَکُمْ فِی اْلاَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتاعٌ اِلی حینٍ (۱۵۲) است، می‌رساند که «قیامت» بدانان (مردم) محیط و نزدیک است و اگر سدی که خداوند در مقابلشان قرار داده، نباشد، قضاوت قاطعانه قیامت همه آنان را دربر خواهد گرفت.
آیات زیر نیز از همین بابند: کَاَنَّهُمْ یَوْمَ یَرَوْنَها لَمْ یَلْبَثُوا اِلاَّ عَشِیَّةً اَوْ ضُحیها (۱۵۳).
و: کَاَنَّهُمْ یَوْمَ یَرَوْنَ ما یُوعَدُونَ لَمْ یَلْبَسُوا اِلاَّ ساعَةً مِّنْ نَهارٍ (۱۵۴).
و: قالَ کَمْ لَبِثْتُمْ فِی اْلاَرْضِ عَدَدَ سِنینَ * قالُوا لَبِثْنا یَوْماً اَوْ بَعْضَ یَوْمٍ فَسْئَلِ العادّینَ * قالَ اِنْ لَّبِثْتُمْ اِلاَّ قَلیلاً لَّوْ اَنَّکُمْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (۱۵۵).
و: وَقالَ الَّذینَ اُوتُوا الْعِلْمَ وَالاْیمانَ لَقَدْ لَبِثْتُمْ فی کِتابِ اللَّهِ اِلی یَوْمِ الْبَعْثِ (۱۵۶).
ظهور خداوند سبحان در آن روز
آنچه از آشکار گشتن «باطن» و بطلان «ظاهر» بیان داشتیم، موجب می‌گردد که در آن روز خداوند سبحان ظاهر شود، حجاب مهیّات مرتفع می‌گردد و ستر هویّات درهم دَرَد. همه در مسیرشان به غایت غایات رسند و در کوشش و رجوعشان به منتهای نهایات. این همان سخن الهی است که:
یَسْئَلُونَکَ عَنِ السَّاعَةِ اَیَّانَ مُرْسیها * فیمَ اَنْتَ مِنْ ذِکْریها اِلی رَبِّکَ مُنْتَهیها (۱۵۷).
و: اَنَّ اِلی رَبِّکَ الْمُنْتَهی (۱۵۸).
و: یا اَیُّهَا اْلأنْسانُ اِنَّکَ کادِحٌ اِلی رَبِّکَ کَدْحاً فَمُلاقیهِ (۱۵۹).
و: اِلَیْهِ تُرْجَعُونَ و: اِلَیْهِ تُقْلَبُونَ و: اِلَیْهِ الْمَصیرُ و: اَلا اِلَیاللَّهِ تَصیرُاْلاُمُورُ (۱۶۰).
و: یَقُولُونَ مَتی هذَاالْوَعْدُ اِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ * قُلْ اِنَّماالْعِلْمُ عِنْدَاللَّهِ (۱۶۱).
و: یَسْئَلُونَکَ عَنِ السَّاعَةِ اَیَّانَ مُرْسیها قُلْ اِنَّما عِلْمُها عِنْدَ رَبّی لا یُجَلّیها لِوَقْتِها اِلاَّ هُوَ ثَقُلَتْ فِی السَّمواتِ وَاْلاَرْضِ لا تَأْتیکُمْ اِلاَّ بَغْتَةً یَّسْئَلُونَکَ کَاَنَّکَ حَفِیٌّ عَنْها قُلْ اِنَّما عِلْمُها عِنْدَاللَّهِ وَلکِنَّ اَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ (۱۶۲).
سوال کنندگان چون پنداشتهاند که قیامت امری زمانی است که در رشتهای متصل به زمان آنان قرار دارد، پرسیدهاند که وقت آن کی است؟ خداوند آنان را از این مطلب به مطلب دیگری که در خور فهم آنان باشد منصرف ساخته است و چون آنان در این مطلب اصرار ورزیدند پاسخشان داده است که علم بدان، از نزد او آشکار و بروز نخواهد کرد و اصلاً علم به قیامت بذاته برای غیر خدا، آشکار نشدنی است، نه به جهت معلومات ناقص ما، بلکه بنا به مصلحتی، پنهان شده است؛ به همین دلیل هم خداوند به دنبال کلام ایشان، عبارت: وَلکِنَّ اَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ را آورده است.
برطرف شدن ظلمت در روز قیامت
هنگامی که در روز قیامت، حجاب «مراتب» و «هویّات» برداشته شد و هیچ شیئی شیء دیگر را پنهان نساخت، در آن زمان فضا، فضای نور خواهد بود چه هویّات همگی تغییر یافته و نورانی شدهاند. این همان گفته خداست که:
وَفُتِحَتِ السَّماءُ فَکانَتْ اَبْواباً (۱۶۳).
و: یَوْمَ تُبَدَّلُ اْلاَرْضُ غَیْرَاْلاَرْضِ وَالسَّمواتُ وَبَرَزُوا للَّهِِ الْواحِدِالْقَهَّارِ (۱۶۴).
وَاْلاَرضُ جَمیعاً قَبْضَتُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَالسَّمواتُ مَطْویَّاتٌ بِیَمینِهِ.
تا آنجا که: وَاَشْرَقَتِ اْلاَرضُ بِنُورِ رَبِّها (۱۶۵).
و: وَاِنَّ الدَّار الآخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوانُ (۱۶۶).
و: وَاِذَااْلاَرْضُ مُدَّتْ * وَاَلْقَتْ ما فیها وَتَخَلَّت ْ(۱۶۷).
و: وَاَخْرَجَتِ اْلاَرضُ اَثْقالَها (۱۶۸).
در تفسیر قمی در حدیثی از امام سجاد (علیه السلام) راجع به تُبَدَّلُ اْلاَرْضُ غَیْرَاْلاَرْضِ آمده است: «مراد از غَیْرَاْلاَرْضِ زمینی است که بر آن گناهی صورت نگیرد، زمینی که آشکار و ظاهر است و بر آن هیچ کوهی و هیچ نباتی یافت نمی‌شود، همانطور که در اوّل، خداوند آن را هموار ساخته بود و عرشش را بر آب استوار خواهد کرد همانطور که اوّل بار «عرش» تنها با تکیه بر عظمت و قدرت خداوندی چنین بود».
آنچه که از آیات در مورد نورانی گشتن موجودات، استفاده نمودیم، منافاتی ندارد با آیاتی که نور را از کافر نفی می‌کند، همچون:
وَمَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً فمالَهُ مِنْ نُورٍ (۱۶۹).
و: نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ اَعْمی (۱۷۰).
و: یَوْمَیَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَالْمُنافِقاتُ لِلَّذینَ امَنُوا انْظُرُ ونانَقْتَبِسْ مِنْنُّورِکُم ْ(۱۷۱).
چه خداوند در مورد مؤمنین فرموده است: یَسْعی نُورُهُمْ بَیْن اَیْدیهِمْ وَبِاَیْمانِهِم ْ(۱۷۲).
و: لَهُمْ اَجْرُهُمْ وَنُورُهُم ْ(۱۷۳).
و: … کَمَنْ مَثَلُهُ فِی الظُّلُماتِ لَیْسَ بِخارِجٍ مِنْها (۱۷۴).
و: … اَوْلِیاءُهُمُ الطَّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ اِلَی الظُّلُماتِ (۱۷۵).
اینها همه ظهور ظلماتی است که خود در دنیا برای خویش خریدهاند و ناگزیر در آخرت باید برایشان آشکار گردد. بنابراین، در آنجا دو چیز وجود دارد: ظلمت و نوری که خداوند نصیب مؤمنین ساخته و مشرکین از آن بیبهرهاند.
نظیر همین مطلب در مورد برداشته شدن حجاب میان انسان و پروردگارش، گذشت.
عبارات دیگری از قرآن در همین باب وجود دارد: فَاَلْقَوُا السَّلَمَ ما کُنَّا نَعْمَلُ مِنْ سُوءٍ بَلی اِنَاللَّهَ عَلیمٌ بِما کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (۱۷۶).
فَیَحْلِفُونَ لَهُ کَما یَحْلِفُونَ لَکُم ْ(۱۷۷).
در اینجا روایاتی هست که می‌گوید. مشرکین در روز قیامت دروغ می‌گویند. این امر، همانطور که در جایی دیگر نیز گفتهایم، ظهور معصیتی است که در دنیا بدان اقدام نمودهاند و نتیجتاً با این مطلب که روز قیامت قابلیت کذب ندارد، ناسازگار نیست؛ زیرا هرکاری که انسان انجام می‌دهد و یا هر فضیلت و رذیلتی که کسب می‌کند، ناچار باید روز قیامت آشکار گردد، چه خداوند فرموده است: وَلا یَکْتُمُونَ اللَّهَ حَدیثاً (۱۷۸).
پی نوشت‌ها:
(۱۱۶) - سوره مؤمن، آیه ۱۶ و ۳۳.
(۱۱۷) - همان
(۱۱۸) - سوره شوری، آیه ۴۷.
(۱۱۹) - سوره دخان، آیه ۴۱.
(۱۲۰) - سوره نساء، آیه ۴۲.
(۱۲۱) - سوره انفطار، آیه ۱۹.
(۱۲۲) - سوره بقره، آیه ۱۶۵ - ۱۶۶.
(۱۲۳) - سوره فاتحه، آیه ۴.
(۱۲۴) - سوره انفطار، آیه ۱۹.
(۱۲۵) - سوره مؤمن، آیه ۱۶.
(۱۲۶) - سوره انعام، آیه ۹۳.
(۱۲۷) - سوره انعام، آیه ۹۴.
(۱۲۸) - سوره مؤمن، آیه ۳۳.
(۱۲۹) - سوره شوری، آیه ۴۷.
(۱۳۰) - سوره حاقه، آیه ۲۸ - ۲۹.
(۱۳۱) - سوره دخان، آیه ۴۱.
(۱۳۲) - سوره ابراهیم، آیه ۳۱.
(۱۳۳) - سوره بقره، آیه ۱۲۳ و مؤمن آیه ۷۳ - ۷۴.
(۱۳۴) - همان
(۱۳۵) - سوره یونس، آیه ۲۸.
(۱۳۶) - سوره قصص، آیه ۶۳.
(۱۳۷) - سوره یوسف، آیه ۴۰.
(۱۳۸) - سوره ذاریات، آیه ۵۶.
(۱۳۹) - سوره ابراهیم، آیه ۲۱.
(۱۴۰) - سوره ق، آیه ۲۲.
(۱۴۱) - سوره طارق، آیه ۹.
(۱۴۲) - سوره عادیات، آیه ۹ - ۱۱.
(۱۴۳) - سوره شعراء، آیه ۸۸ - ۸۹.
(۱۴۴) - سوره مطففین، آیه ۱۵.
(۱۴۵) - سوره قلم، آیه ۴۲ - ۴۳.
(۱۴۶) - سوره اسرا، آیه ۵۱.
(۱۴۷) - سوره ملک، آیه ۲۷ و سبأ، آیه ۵۱.
(۱۴۸) - همان
(۱۴۹) - سوره نحل، آیه ۷۷.
(۱۵۰) - سوره آلعمران، آیه ۳۰.
(۱۵۱) - سوره شوری، آیه ۱۴.
(۱۵۲) - سوره بقره، آیه ۳۶.
(۱۵۳) - سوره نازعات، آیه ۴۶.
(۱۵۴) - سوره احقاف، آیه ۳۵.
(۱۵۵) - سوره مؤمنون، آیه ۱۱۲ - ۱۱۴.
(۱۵۶) - سوره روم، آیه ۵۶.
(۱۵۷) - سورهنازعات، آیه ۴۱ - ۴۴.
(۱۵۸) - سوره نجم، آیه ۴۲.
(۱۵۹) - سوره انشقاق، آیه ۶.
(۱۶۰) - سوره شوری، آیه ۵۳.
(۱۶۱) - ۸ - سوره ملک، آیه ۲۵ - ۲۶.
(۱۶۲) - ۹ - سوره اعراف، آیه ۱۸۷.
(۱۶۳) - سوره نبأ، آیه ۱۹.
(۱۶۴) - سوره ابراهیم، آیه ۴۸.
(۱۶۵) - سوره زمر، آیه ۶۹.
(۱۶۶) - سوره عنکبوت، آیه ۶۴.
(۱۶۷) - سوره انشقاق، آیه ۳ - ۴.
(۱۶۸) - سوره زلزال، آیه ۲.
(۱۶۹) - سوره نور، آیه ۴۰.
(۱۷۰) - سوره طه، آیه ۱۲۴.
(۱۷۱) - سوره حدید، آیه ۱۳، ۱۲ و ۱۹.
(۱۷۲) - همان
(۱۷۳) - همان
(۱۷۴) - سوره انعام، آیه ۱۲۲.
(۱۷۵) - سوره بقره، آیه ۲۵۷.
(۱۷۶) - سوره نحل، آیه ۲۸.
(۱۷۷) - سوره مجادله، آیه ۱۸.
(۱۷۸) - سوره نساء، آیه ۴۲.
