به گزارش خبرگزاری حوزه، ماه مبارک رمضان، بهار قرآن است و در این ماه برای انس و الفت قلب ها با این هدیه الهی، به بررسی شبهات قرآنی در شماره های گوناگون خواهیم پرداخت.

پرسش:

اصول مسائل اخلاقی از منظر قرآن کدامند؟

پاسخ اجمالی:

از مجموع آیات قرآن استفاده می شود که اصول اخلاق را می توان در چهار بخش خلاصه کرد: ۱ ـ مسائل اخلاقی در ارتباط با خالق. ۲ ـ مسائل اخلاقی در ارتباط با خلق. ۳ ـ مسائل اخلاقی در ارتباط با خویشتن. ۴ ـ مسائل اخلاقی در ارتباط با جهان آفرینش و طبیعت.

پاسخ تفصیلی:

می دانیم قرآن مجید به صورت یک کتاب کلاسیک تنظیم نشده که فصول و ابواب و مباحثی به شکل این گونه کتابها داشته باشد، بلکه مجموعه ای از وحی آسمانی است که به تدریج و بر حسب نیازها و ضرورتها نازل شده است، ولی می توان آن را با استفاده از روش تفسیر موضوعی در چنین قالبهایی ریخت.
از مجموع آیات قرآن استفاده می شود که اصول اخلاق را می توان در چهار بخش خلاصه کرد:

۱ ـ مسائل اخلاقی در ارتباط با خالق.
۲ ـ مسائل اخلاقی در ارتباط با خلق.
۳ ـ مسائل اخلاقی در ارتباط با خویشتن.
۴ ـ مسائل اخلاقی در ارتباط با جهان آفرینش و طبیعت.

مسأله شکرگزاری (شکر منعم) و خضوع در مقابل خداوند و رضا و تسلیم در برابر فرمان او و مانند اینها، جزء گروه اوّل است. تواضع و فروتنی، ایثار و فداکاری، محبّت و حسن خلق، همدردی و همدلی و مانند آن، از گروه دوم می باشد. پاکسازی قلب از هرگونه ناپاکی و آلودگی، و مدارا با خویشتن در برابر تحمیل و فشار بر خود و امثال آن، از گروه سوم است و عدم اسراف و تبذیر و تخریب مواهب الهی و مانند آن، از گروه چهارم است.
البتّه این شعب چهارگانه با شعب چهارگانه ای که در کتاب «اسفار» فیلسوف معروف «ملاّصدرا شیرازی» و پیروان مکتب او آمده است، متفاوت می باشد. آنها مطابق روش معروف خود که انسان را در مسیر سعادت به مسافری تشبیه می کنند و مسائل خودسازی را به سیر و سلوک تعبیر می نمایند، برای انسان چهار سفر قائل شده اند: او می گوید سالکان از عرفا و اولیاء الله چهار سفر دارند:

۱ ـ سفر از خلق به سوی حق. (السّفر من الخلق الی الحقّ)
۲ ـ سفر به حق در حق. (السّفر بالحقّ فی الحقّ)
۳ ـ سفر از حق به سوی خلق به وسیله حق. (السّفر من الحقّ الی الخلق بالحقّ)
۴ ـ سفر به حق در خلق. (السّفر بالحقّ فی الخلق)

ناگفته پیداست که این سفرهای اربعه یا مراحل چهارگانه خودسازی و سیر و سلوک الی الله، راه دیگری را می پیماید.

در قرآن مجید مجموعه آیاتی وجود دارد که به نظر می رسد اصول کلّی اخلاق در آن ترسیم شده است. از جمله، مجموعه آیات سوره لقمان است که از این آیه شروع می شود: «وَلَقَدْ آتَیْنا لُقْمانَ الْحِکْمَةَ اَنِ اشْکُرْلِلّهِ»؛ (ما به لقمان حکمت بخشیدیم [و به او الهام کردیم] شکر خدا را به جای آور!).(۱)

در زمینه معارف و عقائد، نخست سخن از شکر منعم می گوید، و می دانیم مسأله شکر منعم، نخستین گام در طریق شناخت خداست؛ و به تعبیر دیگر ـ همان گونه که علمای علم عقائد و کلام تصریح کرده اند ـ انگیزه حرکت به سوی شناخت خداوند همان مسأله شکر نعمت است؛ چرا که انسان، هنگامی که چشم باز می کند خود را غرق نعمتهای فراوانی می بیند، و بلافاصله وجدان او وی را به شناخت بخشنده نعمت دعوت می کند، و این آغاز راه برای معرفة اللّه است.

سپس به سراغ مسأله توحید می رود، و با صراحت می گوید: «لاتُشْرِکْ بِاللّهِ اِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظیِمٌ»؛ (چیزی را همتای خدا قرار نده که شرک ظلم عظیمی است!). و در مرحله دیگر، سخن از معاد می گوید که دومین پایه مهمّ معارف دینی است؛ می گوید: «یابُنَیَّ اِنَّها اِنْ تَکُ مِثْقالَ حَبَّة مِنْ خَرْدَل فَتَکُنْ فِی صَخْرَة اَوْ فِی السَّمواتِ اَوْ فِی الاَْرْضِ یَأْتِ بِها اللّهُ»؛ (پسرم! اگر به اندازه سنگینی دانه خردلی [عمل نیک یا بد] باشد و در دل سنگی یا گوشه ای از آسمانها و زمین قرار گیرد، خداوند آن را [در قیامت برای حساب] حاضر می سازد!).(۲) سپس به اصول اساسی اخلاق و حکمت عملی پرداخته و به امور زیر اشاره می کند:

۱ ـ مسأله احترام نسبت به پدر و مادر، و شکرگزاری از آنها به دنبال شکر پروردگار «وَ وَصَّیْنا اْلاِنْسانَ بِوالِدَیْهِ.... اَنِ اشْکُرْلی وَ لِوالِدَیْکَ».(۳)

۲ ـ اهمیّت دادن به نماز و رابطه با پروردگار و نیایش و خضوع در برابر او «َاقِمِ الصَّلوةَ».(۴)

۳ ـ امر به معروف و نهی از منکر «وَاْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنْکَرِ».(۵)

۴ ـ صبر و شکیبایی در مقابل حوادث تلخ زندگی «َاصْبِرْ عَلی ما اَصابَکَ».(۶)

۵ ـ حسن خلق در برابر مردم «وَلاتُصَعِّرْ خَدَّکَ لِلنّاسِ».(۷)

۶ ـ تواضع و فروتنی و ترک تکبّر در برابر خدا و خلق «وَ لاتَمْشِ فِی الاَْرْضِ مَرَحاً اِنَّ اللّهَ لایُحِبُّ کُلَّ مُخْتال فَخُور».(۸)

۷ ـ میانه روی و اعتدال در راه رفتن و سخن گفتن (و همه چیز) «وَاقْصِدْ فِی مَشْیِکَ وَاغْضُضْ مِنْ صَوْتِکَ».(۹)

به این ترتیب، مشاهده می کنیم که قسمت عمده ای از فضائل اخلاقی، به عنوان حکمت لقمان در آیات منعکس است که شامل شکر و صبر و حسن خلق و تواضع و میانه روی و دعوت به نیکیها و مبارزه با بدیها می شود، که ضمن هفت آیه توضیح داده شده است.(۱۰)

در آیات سه گانه سوره انعام که از آیه ۱۵۱ شروع و به ۱۵۳ ختم می شود، ده فرمان مهم بیان شده است، که قسمت مهمّی از اصول اخلاقی را در برگرفته است. از جمله: ترک ظلم و ستم نسبت به فرزندان، ایتام، عموم مردم؛ و رعایت عدالت در برابر هر کس و ترک جانبداری تعصّب آلود از نزدیکان و بستگان و دوستان در برابر نقض اصول عدالت، و نیز پرهیز از زشتکاریهای ظاهر و باطن و همچنین حق شناسی در برابر پدر و مادر، و پرهیز از آنچه موجب تفرقه می شود، و نیز اجتناب از هرگونه شرک.(۱۱)،(۱۲)

پی نوشت ها: