شهید صدر، مرجع نوآور

به گزارش خبرگزاری حوزه از اهواز ،حجت‌الاسلام محمود سواری  در یادداشتی به بررسی تاثیر شهید سید محمد باقر صدر در جریان نو اندیشی دینی دربرابر روشنفکری دینی پرداخته و آورده است:

در تاریخ معاصر اندیشه اسلامی، سید محمدباقر صدر به‌عنوان یکی از چهره‌های منحصربه‌فرد نواندیشی دینی شناخته می‌شود؛ چهره‌ای که با نوآوری‌های فلسفی و اجتماعی خود تأثیری عمیق بر مسیر تفکر و برداشت دینی معاصر داشته است. و در تقابل با روشنفکری دینی که در پی تطبیق دین با عقلایت بشری بود قد علم نمود و آاثار بسیاری را نگاشت .

آثار او، از جمله تألیف دو کتاب مهم «فلسفنتا» و «الأسس المنطقیه للاستقراء»، نمونه‌های بارزی از تلاشی جدی برای پاسخگویی به مسائل و چالش‌های دنیای معاصر براساس برداشت های دقیق لکن بدیع از دین است؛ برداشت هایی که نه در مقام تقابل با دین و تطبیق دین برای برطرف کردن چالش ها بود که بر اساس بهره گیری از دین برای پاسخ به این چالش ها بود. اما آنچه باعث ماندگاری او در تاریخ اندیشه شده، بازنگری نوین در شیوه برداشت و فهم تازه و نو دین به‌جای تغییر در مفاهم دینی به‌عنوان یک کل می‌باشد.

سید محمدباقر صدر در تلاشی بی‌نظیر، مرزهای تفکر سنتی و تلقی شده از دین را به چالش کشید. لکن بر مدار جریان روشنفکری دینی که در جهان اسلام ریشه دوانده بود قرار نگرفت و از مدار سنتی قرائت از دین نیز خارج گردید .او بر این باور بود که دین هیچگاه نیاز به اصلاح در ذات خود ندارد؛ بلکه شیوه برداشت و فهم آن در جریان تحولات اجتماعی و فلسفی مدرن نیازمند تجدید نظر است.و لازم است عالم یه مسائل دین شیوه ای نوین برپایه های تعالیم سنتی را به کار گیرد و نگاه خویش را تغییر دهد. در این میان، تألیف کتاب «فلسفنتا» نشانه‌ای بارز از دغدغه‌های وی در مواجهه با مفروضات و ایدئولوژی‌های ماتریالیستی، به‌ویژه از منظر مارکسیسم فلسفی به شمار می‌آید. در این اثر، شهید صدر با بهره‌گیری از منابع دینی و استدلال‌های منطقی، تبیینی نوین از مفاهیم عدالت، آزادی و انسانیت ارائه می‌دهد . و مؤلف، در مقدمه کتاب ضمن بررسی مکاتب مختلف فکری و اجتماعی و نقد آنها، به قابلیت‌های مکتب فکری اسلام پرداخته، ضرورت استفاده مسلمانان از این قابلیت‌ها را برای جبران عقب‌ماندگی‌های ناشی از انفعال در برابر بیگانگان، و نیز پاسخ‌گویی به مسائل مهم بشریت و ارائه نظام شایسته، مورد تأکید قرار داده است

در همین راستا، کتاب «الأسس المنطقیه للاستقراء» نیز منعکس‌کننده‌ی تلاش‌های فکری صدر در پاسخگویی به مباحث نوین فلسفی و اجتماعی است. کتاب الأسس المنطقیة للاستقراء مطالعه‌ای نوین درباره استقرا شناخته می‌شود. این کتاب با هدف کشف پایه منطقی مشترک میان علوم طبیعی و ایمان به خداوند متعال تدوین شده است.

وی با رویکردی استقرایی و با استفاده از ابزارهای منطقی، می‌کوشد تا به نقد و تحلیل مسائل پیچیده زمان حاضر بپردازد. این رویکرد نه تنها موجبات بحث‌های داغ در میان محققین و اندیشمندان را فراهم آورد، بلکه نشان‌دهنده‌ی این نکته بود که به عقیده‌ی سید، دین از ذات خود بی‌عیب است و آنچه نیاز به تغییر دارد، شیوه‌های برداشت و تحلیل آن است. این کتاب، تجلی اندیشه‌ای خلاق و برجسته است که نویسنده در جریان بررسی مسائل منطقی و فلسفی مرتبط با «استقرا» به آن دست یافته است. این تلاش فکری به تأسیس رویکردی جدید در نظریۀ معرفت انجامید که با دو رویکرد سنتی، یعنی «مکتب عقلی» و «مکتب تجربی»، کاملاً متفاوت است. نویسنده این رویکرد را «مکتب ذاتی معرفت» نامید تا آن را از دو مکتب دیگر متمایز کند. او در این کتاب کوشید نظریۀ معرفت را بر پایه‌ای نوین بازسازی کرده و مسائل اصلی آن را با نگاهی کاملاً متفاوت از آنچه در کتاب «فلسفتنا» ارائه کرده بود، بررسی کند. ازاین‌رو استاد شهید به این کتاب در میان سایر آثار خود اهمیت ویژه‌ای می‌داد و آن را نمایانگر سطح علمی و فکری خویش می‌دانست. او این اثر را نتیجۀ تلاش‌های علمی فشرده‌ای می‌شمرد که از آن به‌عنوان «حاصل عمر» یاد می‌کرد.

یکی از ابعاد مهم اندیشه‌ی صدر، تعیین جایگاهی جدای از ساختارهای سنتی و حتی روشنفکری است که در قالب «روشنفکر دینی» مطرح می‌شوند. در حالیکه روشنفکر دینی به شخصی اطلاق می‌شود که بر اساس اندیشه‌ها و تفسیرهای دینی مبتنی بر عقلانیت استانی، ممکن است بر ضرورت اصلاح دین به‌عنوان یک نهاد تأکید داشته باشد، نو اندیشان دینی در جستجوی معانی تازه و نوین در درون دین هستند. آنان با استفاده از ابزارها و محتوای اصلی دین، به کشف معانی نهفته در آن می‌پردازند؛ معانی که بازتاب‌دهنده‌ی تغییرات زمان و نیازهای جامعه مدرن است. سید محمدباقر صدر نمونه‌ی برجسته‌ای از نو اندیشان دینی به‌شمار می‌آید؛ چرا که وی نه در پی اصلاح دین به‌عنوان یک نظام کلی جهت تغییر ارزش‌های اساسی و باورهای محکم، بلکه درصدد اصلاح شیوه برداشت و فهم دین بود تا بتواند پاسخگوی مسائل معاصر باشد.

این تمایز اساسی میان روشنفکر دینی و نو اندیش دینی در آثار صدر به وضوح نمایان می‌شود. در حالی که برخی روشنفکران دینی ممکن است به نقد ساختارهای دینی موجود بپردازند و آن را نیازمند تحولات بنیادی بدانند، سید محمدباقر صدر با دیدی متفاوت، از درون چارچوب دین به کاوش معانی نو دست می‌زد. وی معتقد بود که دین، به‌عنوان یک نظام ابدی، مستلزم تغییر در ذات خود نیست، بلکه تغییر در فهم و برداشت از آن، می‌تواند پاسخگوی چالش‌های زمانه باشد. این دیدگاه نوین موجب ایجاد یک پل مفهومی بین سنت و مدرنیته گردید و گفتمان‌های فلسفی و اجتماعی را به سمتی سوق داد که در آن ارزش‌های دینی با روش‌های علمی و منطقی مدرن همگام شوند.

در کنار نوآوری‌های فلسفی، تأثیرات اجتماعی کنش‌های سید محمدباقر صدر نیز چشمگیر و پایدار بوده است. تلاش‌های او در به‌روزرسانی و نوسازی روش برداشت از منابع دینی، باعث شد تا بسیاری از پژوهشگران و اندیشمندان به استقبال دیدگاه‌های او بنشینند. بازنگری وی در مفاهیم عدالت اجتماعی، آزادی اندیشه و حقوق بشر، باعث تحولاتی در عرصه‌های فرهنگی و اجتماعی گردید. جامعه‌ی معاصر، با مواجهه با ایدئولوژی‌های ماتریالیستی و نسبی‌گرایانه، نیازمند پاسخ‌هایی بود که نه تنها به نقد دیدگاه‌های غیردینی می‌پرداخت، بلکه ارزش‌های انسانی و اخلاقی را نیز احیا می‌کرد. در این میان، آثار صدر بستری فراهم آوردند تا مباحثی پیرامون حقوق اجتماعی، عدالت توزیعی و مسئولیت فردی در بستر یک فلسفه اسلامی نوین مطرح شود.

اجتناب از تبیین اصلاح کلی دین و تمرکز بر اصلاح شیوه برداشت و فهم، به عنوان یکی از نوآوری‌های بنیادین سید محمدباقر صدر، موجب شده است تا آثار او همواره به عنوان یک مرجع الهام‌بخش در میان نسل‌های جوان و متفکران معاصر تلقی شود.

این رویکرد، جنبشی فرهنگی و فکری را در جامعه به وجود آورد که در آن نقد ذات‌گرایانه نسبت به مفاهیم کدخورده، توانست فضایی برای اندیشه‌های نوپدید ایجاد کند. به این ترتیب، نه تنها سازمان‌ها و دانشگاه‌ها و پژوهشکده‌های مذهبی از دیدگاه‌های او بهره‌مند شدند، بلکه جریان‌های اجتماعی نیز تحت تأثیر نقدهای دقیق و استدلال‌های منطقی وی به بازنگری در ارزش‌ها و باورهای خود دچار تحول شدند.

از منظر فلسفی، شاعری سید محمدباقر صدر در بازگشایی معانی نهفته در متون دینی کاملاً مشهود بود. وی به جای اینکه به عنوان یک اصلاح‌طلب دین عمل کند، بیشتر به دنبال تبیین معانی ظریف و عمیق درون دین بود؛ معانی‌ای که در چارچوب دیدگاه‌های سنتی ممکن است نادیده گرفته شده باشند. این حرکت درونی، که در واقع یک سفر فلسفی به درون متون مقدس محسوب می‌شود، به وی اجازه داد تا پاسخ‌هایی ارائه کند که نه تنها به مسائل نظری پاسخ می‌داد، بلکه پیامدهایی پویا در عرصه اجتماعی نیز به دنبال داشت. به همین جهت، نوآوری وی به‌عنوان یک حرکت از درون به سوی شناخت از عنصر معانی نو در دین، موجب شد تا گفتگو میان سنت و مدرنیته به شیوه‌ای نوین شکل گیرد.

امروزه، میراث فکری سید محمدباقر صدر همچنان به عنوان یک مرجع نوآور و تحریک‌گر در عرصه‌های فلسفی، اجتماعی و فرهنگی باقی است. رویکرد وی به عنوان نو اندیش دینی، که به جای نقد ساختارهای کلی دین، متمرکز بر اصلاح نحوه برداشت و فهم آن از درون چارچوب‌های دینی بود، الهام‌بخش نسل‌های جدید اندیشمندان و محققین است. از این منظر، تأکید وی بر اهمیت کشف معانی تازه و نو در دین، نه در پی تغییر در ذات دین، بلکه در پی تحول و به‌روزرسانی شیوه‌های تفسیر آن، پیام مهمی به جهان معاصر داده است.

بنابراین، می‌توان گفت نوآوری‌های سید محمدباقر صدر گواهی بر یک تغییر بنیادین در برداشت از دین بوده است؛ تغییر در جهت آنکه دین به‌عنوان یک نظام دائمی و ابدی باقی بماند و تنها شیوه‌ی برداشت و فهم آن به‌روز رسانی شود تا بتواند پاسخگوی چالش‌های عصر مدرن گردد

در مجموع، نقدها و نوآوری‌های سید محمدباقر صدر نشان‌دهنده‌ی تعهد عمیق او به دین، فرهنگ و جامعه است؛ تعهدی که در پی یافتن معانی تازه و آزمون شب‌های نو از باورها بوده و همواره بر تحلیل دقیق و استدلال منطقی تکیه داشته است. او از نو اندیشان دینی برتر است؛ کسی که به جای آنکه دین را اصلاح کند، شیوه برداشت و فهم آن را متحول نمود و به این ترتیب زمینه‌ای فراهم آورد تا نسل‌های آینده بتوانند با نگاهی نوین و پویا، به موضوعات دینی و اجتماعی نگریسته و در مسیر همبستگی و عدالت گام بردارند.

بدین ترتیب، میراث فکری و نوآوری‌های سید محمدباقر صدر همچنان به عنوان چراغ راهنمایی برای اندیشمندان، پژوهشگران و فعالان فرهنگی محسوب می‌شود؛ چراغی که مسیر بازنگری در تفسیر دین را روشن و راهگشا سازد و نشان دهد که اصلاح در برداشت و فهم دین، راهی است برای همگام‌سازی ارزش‌های ابدی با چالش‌های زمانه. این حرکت فکری، امروز بیش از هر زمانی به عنوان منبعی سرشار از امید و الهام به شمار می‌آید و همچنان موجبات بحث‌های عمیق در محافل فکری و دانشگاهی را فراهم می‌کند.

میراث فکری و آثار نوآورانه سید محمدباقر صدر برای هر پژوهشگر و علاقه‌مند به اندیشه دینی، توصیه‌ای است برای جستجوی معانی نوین در درون متون مقدس؛ معانی که می‌تواند دانش ما را از دین، فرهنگ و جامعه متحول کند و مسیر را برای توسعه مسیرهای فکری نوآورانه هموار سازد. از این منظر، نوآوری‌های وی همچنان آینه‌ای از تعهد به نیروهای درونی دین و همزمان دعوت به بازنگری و تحول در شیوه برداشت آن باقی مانده است.

میراث فکری و آثار نوآورانه سید محمدباقر صدر برای هر پژوهشگر و علاقه‌مند به اندیشه دینی، توصیه‌ای است برای جستجوی معانی نوین در درون متون مقدس؛ معانی که می‌تواند دانش ما را از دین، فرهنگ و جامعه متحول کند و مسیر را برای توسعه مسیرهای فکری نوآورانه هموار سازد. از این منظر، نوآوری‌های وی همچنان آینه‌ای از تعهد به نیروهای درونی دین و همزمان دعوت به بازنگری و تحول در شیوه برداشت آن باقی مانده است.