به گزارش خبرگزاری حوزه، امامت امام باقر علیهالسلام در دورهای حساس از تاریخ اسلام و تحت حکومت خلفای اموی قرار داشت که با چالشها و فشارهای سیاسی فراوانی همراه بود. در این متن که به مناسبت سالروز ولادت این امام همام (به روایتی) می باشد، به بررسی اجمالی پرسشهای مهم درباره زندگی بابرکت امام باقر علیهالسلام خواهیم پرداخت.
پرسش نخست: مادر امام باقر علیهالسلام چه کسی بودند و آیا امام باقر علیهالسلام در کربلا حضور داشتند؟
پاسخ: امام محمد باقر علیهالسلام نخستین فرد از اهل بیت (ع) بود که از دو سوی پدر و مادر به خاندان فاطمی و علوی منتسب بود. پدر ایشان، امام زینالعابدین علیهالسلام، فرزند امام حسین علیهالسلام و مادرشان فاطمه بنت امام حسن مجتبی علیهالسلام بود که به «ام عبدالله» شهرت داشت.
حضرت فاطمه بنت الحسن (س)، زنی فاضله، دانا، پارسا و از بانوان برجسته بنیهاشم بود که در فضیلت، دیانت و کرامت، زبانزد خاندان اهل بیت بود. برخی منابع تاریخی از او با لقب «صدیقه» یاد کردهاند. این بانوی بزرگوار نهتنها از نظر نسب، بلکه از نظر شخصیت اخلاقی و معرفتی نیز در میان زنان علوی جایگاه والایی داشت. ازدواج ایشان با امام سجاد علیهالسلام پیوندی میان نسل امام حسن و امام حسین علیهماالسلام پدید آورد و فرزند حاصل از این ازدواج، امام باقر علیهالسلام، را «هاشمی بین الهاشمین» نامیدند.
در مورد حضور امام باقر علیهالسلام در کربلا باید گفت: که حضور ایشان، مورد قبول مورخان است؛ زیرا روایات بسیاری وجود دارد که ولادت آن امام را پیش از سال ۶۱ دانستهاند؛ مانند روایت: «امام باقر علیهالسلام در سال ۵۷ هجری در مدینه متولد شد» (۱)
امام باقر در پاسخ به سؤال فردی که از آن حضرت می پرسد: آیا شما زمان امام حسین (ع) را درک کرده اید، امام فرمودند: بلی.(۲)
امام باقر (ع) خود در مورد حضورش در کربلا، فرمودند: «جدم امام حسین (ع) کشته شدند، در حالی که من چهار ساله بودم و کشته شدن او را به یاد می آورم».(۳)
با توجه به سن بسیار کم امام در واقعه کربلا، و نیز حضور شخصیتهای محوری همچون امام سجاد (ع)، حضرت زینب سلاماللهعلیها، حضرت رباب (س) و دیگر اسرا، طبیعی است که نقشآفرینی مستقیمی از سوی امام باقر علیهالسلام در خطبهها و حوادث اسارت گزارش نشده باشد. ضمن آنکه محوریت فعالیتها، بنا بر حکمت الهی، در دوران حضور معصوم، همواره بر عهده امام معصوم وقت یعنی امام سجاد علیهالسلام بوده است.
پرسش دوم: فرزندان امام باقر علیهالسلام:
پاسخ: امام محمّد باقر ـ علیه السّلام ـ دارای هفت فرزند، پنج پسر و دو دختر بوده است.(۴)
۱ـ جعفر بن محمّد که کنیهاش اباعبدالله و لقبش صادق و مادرش ام فروه است.
۲ـ عبدالله بن محمّد و مادرش ام فروه است.
۳ـ ابراهیم که نام مادرش ام حکیم دختر اسید بن مغیرة ثقفی است.
۴ـ عبدالله، نام مادرش ام حکیم است.
۵ـ علی، مادرش ام ولد است.
۶ـ زینب و مادرش ام ولد بود.
۷ـ امّ سلمه، مادرش ام ولد بود.
پرسش سوم: اوضاع سیاسی و اجتماعی زمان امام باقر علیهالسلام
پاسخ:
دوران امامت امام محمد باقر علیهالسلام (۹۵–۱۱۴ هـ) در مقطع گذار خلافت اموی و تشدید تنشهای سیاسی داخلی قرار داشت. حکومت اموی با اتخاذ سیاستهای سرکوبگرانه و امنیتی، تلاش کرد نفوذ مخالفان بهویژه شیعیان را مهار کند، اما در نتیجه ضعف ساختاری، رقابتهای درونخاندانی و نارضایتیهای اجتماعی، ثبات سیاسی به شدت آسیب دید.
از منظر اجتماعی، جامعه اسلامی آن زمان با بحرانهای متعددی مواجه بود؛ فساد گسترده، اختناق سیاسی، شکافهای طبقاتی و کاهش پایبندی عمومی به ارزشهای اخلاقی و دینی، بهویژه پس از وقایع تلخ سرکوب قیامهای علویان، منجر به افزایش نارضایتی و پراکندگی اجتماعی شد. فشارهای اقتصادی، تضعیف عدالت اجتماعی و گسترش رفتارهای نابهنجار در سطح جامعه، وضعیت عمومی را بحرانی ساخت.
در چنین فضایی، امام باقر علیهالسلام با رویکرد علمی اعتقادی و تأکید بر تحصیل دانش، تثبیت مبانی فقهی و تفسیر دینی، نقشی کلیدی در تثبیت و توسعه مکتب تشیع ایفا نمود. ایشان ضمن بهرهگیری از «تقیه» و اجتناب از قیامهای مسلحانه، به تربیت شاگردان برجسته و حفظ انسجام فکری و اعتقادی شیعیان پرداخت و زمینهساز شکلگیری دستگاه علمی شیعه شد که بعدها به مکتب جعفری معروف گردید.
این رویکرد، ضمن حفظ جان پیروان، اجازه داد در دورهای که فضای سیاسی به شدت امنیتی و سرکوبگرانه بود، جریان فرهنگی مذهبی شیعه به بقای خود ادامه دهد و ریشههای استراتژیک خود را محکم کند.
پرسش چهارم: فرقههای موجود در زمان امام باقر علیهالسلام
پاسخ: عصر امام محمد باقر (ع) دورهای بود که اندیشههای مختلف اسلامی و غیراسلامی در حال تقابل بودند و او با فرقههای انحرافی متعدد به مناظره و مبارزه علمی پرداخت.
فرقه مرجئه معتقد بودند گناهکاران کبیره مخلد در جهنم نیستند و حسابشان به خدا واگذار شده است. امام باقر (ع) این دیدگاه را به شدت رد و آنان را دشمنان اهل بیت نامید.
جبریه و قدریه دو فرقه با نظریات متضاد درباره اختیار انسان بودند؛ جبریه قائل به جبر مطلق و قدریه به اختیار مطلق بودند. امام باقر (ع) این دو را رد کرد و مسیر اعتدال یعنی «امر بین الامرین» را تبیین نمود.
خوارج که پس از جنگ صفین شکل گرفتند، امام علی (ع) و معاویه را به کفر متهم کرده و به خشونت و تکفیر متوسل شدند. امام باقر (ع) با مناظرات علمی، دیدگاه آنان را افشا و نقد کرد.
غلات فرقهای بودند که امامان را به خدایگی یا پیغمبری رسانده و عقایدی غلوآمیز داشتند. امامان شیعه این گروه را شدیداً طرد کردند و آنان را با ادیان الحادی پیش از اسلام مرتبط دانستند.
مغیریه، پیروان مغیرة بن سعید عجلی، فرقهای از غلات شیعه بودند که معتقد به امامت و منجیگری او پس از امام باقر (ع) بودند و برخی او را واجد مقام خدایی میدانستند. این گروه با اعتقادات غلوآمیز خود از آموزههای اصیل اسلام و اهل بیت (ع) فاصله گرفتند. امام باقر (ع) بارها آنان را لعن کرده و در روایات متعدد، مغیریه را به بلعم مَجوسی تشبیه کرد که علیرغم داشتن دانش الهی، از مسیر حق منحرف شد.
زیدیه فرقهای از شیعهاند که به امامت زید بن علی معتقدند و قیام مسلحانه برای احقاق حق امامت را شرط اصلی میدانند. این گروه در اعتقادات فقهی و عقیدتی به اهل سنت نزدیکتر بوده و رویکردی معتدلتر نسبت به دیگر فرقههای شیعه دارند.
جارودیه شاخهای از زیدیه به رهبری ابوالجارود نابینا بودند که معتقد بودند هر قیامی از نسل امام حسن یا حسین، مشروعیت امامتی دارد. امام باقر (ع) نسبت به این فرقه هشدار داده و آنان را «شیطانی نابینا» خوانده و مردم را از پیرویشان برحذر داشته است.به طور کلی، جارودیه زیرمجموعه خاصی از زیدیه است با اعتقادات و رهبری متفاوت و سختگیرانهتر.
در مجموع، امام باقر (ع) با روش علمی، مناظره، و تبیین درست آموزههای اهل بیت، نقش اساسی در مقابله با انحرافات عقیدتی زمان خود داشت و زمینهساز شکلگیری مکتب شیعه امامی شد.
پرسش پنجم: چرا به امام باقر(ع) لقب «باقرالعلوم» (شکافنده علوم) دادهاند، در حالی که دیگر امامان معصوم نیز اینگونه بودند؟
پاسخ: البته همه امامان معصوم علم داشتند، اما امام باقر(ع) به دلیل دوره تاریخی و شرایط خاص زمانه، پایهگذار نهضت علمی بزرگی بودند که علوم اسلامی و معارف اهل بیت را به شکل منسجم و نظاممند ارائه دادند.
پس از رحلت پیامبر، اهل بیت(ع) با مشکلات زیادی روبهرو شدند. در دوران حکومت امام علی(ع)، جنگهای داخلی مثل نبرد با ناکثین، قاسطین و خوارج، فرصت آموزش و نشر علوم دینی را محدود کرد. امام حسن(ع) هم به دلیل فشار شدید حکومت اموی و تبلیغات منفی، نتوانست به شکل گستردهای به فعالیت بپردازد. در دوران امام حسین(ع)، خفقان به اوج رسید و هرگونه بیان فروع دین و تبلیغ علمی تا حد زیادی ممنوع شد. این وضعیت تا زمان امام زین العابدین(ع) ادامه داشت.
اما در زمان امام محمد باقر(ع) شرایط تغییر کرد؛ ضعف حکومت اموی، اختلافات داخلی و قیامهای متعدد باعث کاهش فشار بر اهل بیت شد و توجه مردم به آنها بیشتر گردید.
همچنین، وجود فرقهها و مکتبهای مختلف باعث شده بود که مردم به دنبال پاسخهای علمی و فقهی باشند. امام باقر(ع) با دانش گسترده و مناظرات علمی فراوان، علوم دینی را تبیین و به روشنی بیان کرد و پایههای علمی مکتب شیعه را قویتر ساخت. به همین دلیل به «باقرالعلوم» یعنی شکافنده و کاوشگر علوم مشهور شد، زیرا توانست علوم دینی را شکافته و به عمق آنها راه یابد و پاسخگوی سؤالات متعدد زمان خود باشد.
تا جایی که گفته شده محمدبنمسلم ۳۰ هزار حدیث ()۵ و جابربن یزید جعفی ۷۰ هزار حدیث از امام باقر(ع) نقل کردهاند(.۶)
پرسش ششم: خلفای دوران امامت امام باقر (علیهالسلام) چه کسانی بودند و نوع برخورد و رابطه آنها با حضرت چگونه بود؟
پاسخ: امام محمد باقر (ع) در زمان پنج خلیفه اموی حکومت میکرد که هر یک ویژگیها و برخوردهای متفاوتی با ایشان داشتند و بر شرایط فعالیتهای علمی و دینی امام تأثیر گذاشتند:
ولید بن عبدالملک
ولید دوران خلافتش را با فتوحات گسترده و توسعه قلمرو اسلامی همراه کرد، اما در زمینه برخورد با امام باقر (ع) سیاست سختگیرانهای داشت. امام در این زمان تحت مراقبت و محدودیتهای سیاسی بود و فعالیتهای علمی خود را باید با احتیاط انجام میداد. فشار خلفا برای کنترل جریانهای دینی و سیاسی باعث شد امام بیشتر به تربیت شاگردان در خفا و تقویت پایههای علمی بپردازد.
سلیمان بن عبدالملک
سلیمان ابتدا با آزاد کردن زندانیان و ظاهراً رفتاری نرم، امیدهایی برای کاهش فشارها ایجاد کرد، اما به سرعت رویکرد خود را تغییر داد و تحت تأثیر تعصبات قبیلهای و رقابتهای داخلی، به سرکوب و ظلم پرداخت. در این دوره فضای دربار پر از فساد و تجمل بود و سختگیریها بر امام و شیعیان تشدید شد. سلیمان با دشمنیهای شخصی خود با بزرگان اهل بیت و پیروانشان، فشارها را افزایش داد.
عمر بن عبدالعزیز (مساعدترین دوره)
دوران خلافت عمر بن عبدالعزیز به عنوان روشنترین و مساعدترین دوره برای امام باقر شناخته میشود. او که به اصلاح امور و بازگرداندن عدالت مشهور بود، با کاهش فشارها و سرکوبها، فضای نسبتا باز و امنی برای فعالیتهای علمی و دینی امام فراهم آورد. در این زمان امام باقر توانستند آزادانهتر به نشر معارف اهل بیت، تربیت شاگردان برجسته و توسعه فرهنگ تشیع بپردازند. عمر بن عبدالعزیز همچنین تلاش کرد حقوق مردم را بازگرداند و فساد در دربار را کاهش دهد.
یزید بن عبدالملک (سختترین دوره)
یزید یکی از ستمگرترین خلفای اموی بود که دورهای تاریک و پر از فشارهای سیاسی، سرکوب و محدودیتها را رقم زد. رفتار او نسبت به امام باقر و شیعیان بسیار سختگیرانه و بیرحمانه بود. در این دوران، امام مجبور بودند فعالیتهای خود را به شدت محدود و مخفیانه انجام دهند تا از آسیبها در امان باشند. فضای سیاسی امنیتی و فساد گسترده، شرایط را برای اهل بیت بسیار دشوار کرد و فشارها بر پیروان امام به حد اعلاء رسید.
هشام بن عبدالملک
هشام با شخصیتی سختگیر، شکاک و بدبین، فضای سیاسی را خفقانآلود کرد. او به دلیل سوء ظن شدید و کنترل سختگیرانه، بسیاری از رجال و بزرگان را تحت فشار قرار داد و محدودیتها را بیشتر نمود. هرچند او تلاشهایی برای عمران و توسعه اقتصادی داشت، اما فشارها بر امام و جامعه تشیع همچنان ادامه یافت و شرایط اجتماعی وخیم بود.
در نهایت امام باقر علیهالسلام در سال ۱۱۴ هجری قمری در دوران خلافت هشام بن عبدالملک به شهادت رسیدند. گفته شده است که هشام بن عبدالملک با توجه به نفوذ و جایگاه علمی و سیاسی امام باقر (ع)، ایشان را تهدیدی برای قدرت خود میدید و به همین دلیل دستور مسموم کردن و شهادت امام را صادر کرد. بدین ترتیب، سختگیریها و دشمنیهای این خلیفه به نقطه اوج خود رسید و امام مظلومانه به شهادت رسیدند.
پینوشت:
۱. مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج ۴۶، ص ۲۱۲، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ ق.
۲.کلینی، الکافی، ج ۴، ص ۲۲۳، دار الکتب الإسلامیة، تهران، ۱۳۶۵ ش.
۳.احمد بن أبی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۳۲۰.
۴.مفید، الارشاد، ترجمة: رسولی محلّاتی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ ششم، ۱۳۸۳، ج۲، ص ۲۵۰، و ابن شهر آشوب، مناقب، قم، المطبعة العلمیه، ج۴، ص ۲۱۰.
۵.مجلسی، بحارالانوار، ج۱۱، ص۸۳ .
۶.دخیل، ائمتنا، ج۱، ص۳۴۷.
نظر شما