حجت الاسلام والمسلمین خدامراد سلیمیان در گفتگو با خبرنگار خبرگزاری حوزه گفت: مفهوم غیبت به عنوان یکی از محوریترین مباحث در اندیشه مهدویت همواره مورد توجه متفکران و پژوهشگران اسلامی بوده است. اعتقاد به وجود امام غایب و انتظار ظهور او، نقش بسزایی در حفظ امید و پویایی جامعه شیعی ایفا کرده است. با این حال، فهم دقیق و جامع معنای غیبت از اهمیت ویژهای برخوردار است، زیرا هرگونه تفسیر نادرست میتواند به برداشت های انحرافی و آسیب زا منجر شود.
وی افزود: فراوانی روایات مرتبط با غیبت حضرت مهدی(عج) و پاسخهای متفاوت ارائه شده در آنها، چالشهای متعددی را در مسیر فهم این مفهوم ایجاد کرده است. برخی از روایات، غیبت را به معنای پنهانی جسم امام تفسیر میکنند، در حالی که برخی دیگر، بر پنهان بودن عنوان و منزلت ایشان تأکید دارند. این تفاوت دیدگاهها، پرسشهای اساسی را در خصوص ماهیت و ابعاد غیبت مطرح می سازد.
دانشیار گروه مهدویت پژوهی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی بیان کرد: با توجه به تنوع روایات مرتبط با غیبت، پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که منظور معصومان از کاربرد واژه «غیبت» در توصیف دورهای از زندگی حضرت مهدی(عج)چه بوده است؟ به عبارت دیگر، آیا غیبت، صرفاً به معنای پنهانی جسم یا عنوان امام است، یا مفهومی چندوجهی و متغیر را در بر میگیرد؟
وی تصریح کرد: در احادیث مرتبط با غیبت، این واژه و مشتقات آن همواره در کلام پیشوایان معصوم بازتاب داشته و مورد عنایت قرار گرفته است. این وفور کاربرد، گواه روشنی بر جایگاه والای این مفهوم در اندیشه معصومان است.
استاد حوزه ادامه داد: افزون بر سخنان معصومان و اندیشمندان شیعه، آثاری در تبیین مفهوم و کاربست غیبت حضرت مهدی(عج) پدید آمده است. اگرچه اثری جامع که بر پایه روایات به صورت مستقل به این موضوع پرداخته باشد، وجود ندارد؛ در برخی کتابها و مقالات به این مفهوم اشاراتی شده است. از جمله این آثار میتوان به کتابهای «تاریخ الغیبة الصغری» و «تاریخ الغیبة الکبری» ، اثر سید محمد صدر، و کتاب «در انتظار ققنوس»، نوشته ثامر هاشم حبیب العمیدی اشاره کرد.
دانشیار گروه مهدویت پژوهی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی بیان کرد: واژه «غیبت» از پرکاربردترین اصطلاحات در این حوزه است که در روایات متعددی به کار رفته است. این واژه، به معنای پنهان زیستی و عدم حضور ظاهری امام است.
وی گفت: در برخی از روایات، خطاب به امام مهدی(عج)از واژه «غیبت» استفاده شده است، که نشان از تأثیر عمیق این پدیده بر شیعیان دارد؛امام صادق نیز در همین رابطه احادیثی دارند که نشان دهنده اندوه و اشتیاق شیعیان در دوران متمادی و طولانی عصر غیبت است.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با ذکر این که در احادیث ائمه(ع) بخصوص امام صادق(ع)، غیبت به عنوان امری حتمی و ناگریز معرفی شده است اظهار کرد: امام صادق بیان فرمودند به خدا سوگند! امام شما سالیانی از روزگارتان غیب خواهد کرد؛ این روایات مبتنی بر قطعی بودن غیبت امام است.
استاد حوزه یادآور شد: در حالی که برخی روایات از دو غیبت سخن میگویند در واقع یک غیبت برای امام وجود دارد که از نظر زمانی، به دو دوره تقسیم میشود. این دو دوره، از نظر ویژگی ها نیز متفاوتند؛ دوره اول، کوتاه و دوره دوم طولانی است. در دوره غیبت کوتاه، امام(ع) با وکلای خاص در ارتباط بوده و دیدارهایی با برخی افراد داشته اند. از آنجا که در منابع روایی به چگونگی نامگذاری این دو دوره به «صغرا» و «کبرا» اشاره ای نشده؛ اطلاق این عناوین به این دو دوره، به بررسی دقیق تری نیازمند است. تفاوت این دو دوره غیبت به طول زمان محدود نمیشود، بلکه تفاوتهای اساسی دیگری نیز در آن وجود دارد که در جای خود به آنها اشاره خواهد شد؛ از جمله امکان دیدار با امام و وجود وکلا و نایبان خاص.
وی تصریح کرد: از جمله مفاهیم مترادفی که با غیبت به کار رفته است می توان به حجاب اشاره کرد. «حجاب» به معنای پوشش و پوشیده شدن است. همچین مفاهیم چون عزلت نیز به عنوان مفهوم مترادف غیبت به کار می رود. برخی روایات، غیبت با تعبیر عزلت بیان شده است؛ اما در اینجا، عزلت به معنای پنهان شدن از دیدگان و نه لزوماً ترک جامعه است.
ویژگی های بارز دوران آخرالزمان و ظهور حضرت
وی اظهار کرد: غیبت، «حیرت» از مهمترین ویژگی های دوران غیبت محسوب می شود. با توجه به روایات مذکور، این پرسش مطرح میشود چگونه ممکن است امام معصوم(ع) دچار «حیرت» و سرگردانی شود؟ برای پاسخ به این سوال لازم است به معنای دقیق «حیرت» در این روایات توجه کرد. «حیرت» در لغت به وضعیتی اطلاق میشود که فرد در اجرای کار خود دچار سرگردانی شده و راهی برای گشایش در آن نمی یابد. این مفهوم با توجه به جایگاه و شأن افراد میتواند مصادیق متفاوتی داشته باشد، بنابراین سرگردانی امام معصوم با آنچه درباره مردم عادی گفته می شود به طور کامل متفاوت است. با در نظر گرفتن یکی از معانی لغوی و با پرهیز از برداشتهای عرفی و اصطلاحی، اطلاق آن بر حضرت مهدی(عج)نیز بلامانم خواهد بود.
سلیمیان با ذکر این مطلب که در برخی روایات، واژه «خمول» در کنار «غیبت» به کار رفته است، بیان کرد: «خمول» در لغت به معنای پنهان و ناشناخته بودن است (ابن سیده، :۱۴۲۱ ج۴، ص .۳۳۴ ) به عبارت دیگر، مردم از وجود او آگاهی ندارند. البته در برخی از احادیث بدون اشاره به تعبیرهای یادشده از نوعی کنایه بهره برده شده است؛ مانند آنچه امام باقر(ع) برای اشاره به دوران غیبت در نامهای به محمد بن فرج چنین نوشت: «در آن هنگام که خداوند بر بندگانش خشمگین شود، ما را از همسایگی آنها دور میسازد».
گستره مفهومی غیبت حضرت مهدی(عج)
دانشیار گروه مهدویت پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی بیان کرد: بر اساس روایات، دو دیدگاه عمده وجود دارد که به ظاهر با هم در تضادند؛ اما با دقت میتوان به آشتی میان آنها دست یافت: اولین دیدگاه، دیدگاه غیبت جسمانی یا ناپیدایی است. این دیدگاه بر پنهان بودن جسم مقدس حضرت مهدی(عج) از دیدگان مردم تأکید دارد. بر اساس این رویکرد، آن حضرت دارای جسمی مادی و قابل مشاهده هستند، اما به اراده خداوند و با عنایت به شرایط خاص، از دیدگان مردم پوشیده میمانند. این امر با توجه به قدرتهای الهی اولیای خدا و نیز با استناد به آیاتی از قرآن کریم قابل توجیه است که به امکان استتار و اختفای انسان اشاره دارند(سوره اسرا آیه۹).
استاد حوزه بیان کرد: امام علی (ع) در روایتی بیان کرده اند «تا آنگاه که کسی از فرزندان من از نگاه مردم پنهان شود ... پس سوگند به پروردگار علی! حجّت حق بر زمین استوار است؛ در جاده ها حرکت میکند؛ در خانه ها و قصرها داخل میشود و در خاور و باختر زمین به گردش میپردازد. گفته های مردم را میشنود و بر گروه مردم سلام میکند. میبیند و دیده نمیشود، تا زمان وعده الهی ...». این حدیث به وضوح بر حضور و فعالیت حضرت در بین مردم همراه با پنهان بودن از دیدگان آنان اشاره میکند.
وی افزود: احادیثی نیز از امام صادق(ع) نیز وجود د ارد که به مساله دیده نشدن و غیبت اشاره دارد. چنانچه می فرمایند: «مردم پیشوای خود را گم میکنند؛ پس آن امام گواه موسم حج خواهد بود پس مردم را میبیند، اما کسی او را نمیبیند».
سلیمیان با ذکر این مطلب که غیبت شخصیتی یا ناشناخته بودن دومین وجه غیبت امام زمان(عج) از منظر مردم است گفت: این دیدگاه بر پنهان بودن شخصیت حضرت مهدی(عج) از دیدگاه معرفتی و شناختی مردم تأ کید دارد، به این معنا که آن حضرت در میان مردم زندگی میکنند، دیده میشوند، اما شناخته نمیشوند.
جمع بندی دو روایت
وی گفت: پذیرفتن یکی از این دو دیدگاه لزوماً به معنای ردّ دیگری نیست. می توان دیدگاهی تلفیقی ارائه کرد که هر دو جنبه را در نظر بگیرد. حضرت مهدی(عج) ممکن است در دوره های مختلف غیبت، از هر دو نوع غیبت یعنی غیبت جسمانی و غیبت شخصیتی بهره ببرند؛ به گونه ای که با توجه به شرایط زمان و مکان، به صورت پنهان یا آشکار و شناخته شده یا ناشناخته در بین مردم حضور داشته باشند. این دیدگاه با برخی از روایات و تفاسیر آنها همسو است. در نهایت، مفهوم غیبت حضرت مهدی(عج)مفهومی چندلایه و پیچیده است که به بررسی دقیق و همه جانبه روایات و نیز توجه به شرایط تاریخی و اجتماعی دوران غیبت نیازمند است.
تبیین مفهوم غیبت با اتکا بر شواهد و قرائن روایی
دانشیار پژوهشکده مهدویت پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی بیان کرد: در جهت فهم دقیقتر مفهوم غیبت، افزون بر آنچه از بیانات صریح معصومان(ع) استنباط میشود، شواهد و قراین متعددی در احادیث به چشم میخورد که در روشنتر شدن ابعاد این مفهوم، نقش بسزایی دارند. این شواهد از دو منظر قابل بررسی هستند.
وی نخستین شاهد را تقابل معنایی با ظهور و قیام عنوان کرد و گفت: یکی از راههای فهم عمیقتر مفهوم غیبت، بررسی آن در تقابل با مفهوم ظهور است. با توجه به اینکه ظهور به معنای آشکار شدن و علنی شدن حضور امام است، غیبت نیز به عنوان متضاد آن، معنایی روشن می یابد.این احادیث، با قرار دادن غیبت در مقابل ظهور و قیام، به طور ضمنی بر معنای پنهانی و غیرآشکار بودن غیبت تأ کید میکنند.
سلیمیان، ترادف معنایی با حیرت و عزلت را دومین شاهد این حوزه ذکر کرد و افزود: در برخی روایات، کلماتی نظیر «حیرت» و «عزلت» در کنار واژه «غیبت» به کار رفته اند که نشان از ارتباط معنایی نزدیک میان این مفاهیم دارد.
نتیجه گیری
وی تصریح کرد: بررسی دقیق احادیث نشان می دهد که غیبت حضرت مهدی(عج) را نمیتوان صرفاً به ناپیدایی یا ناشناخته بودن محدود کرد. در عوض، با توجه به شرایط و فلسفه غیبت (از جمله حفظ جان حضرت) غیبت میتواند جنبه های متفاوتی داشته باشد. در مواقعی که خطر جانی بیشتر است، پنهان بودن جسم و در مواقعی که خطر کمتری وجود دارد، ناشناخته بودن، به عنوان دو وجه از غیبت مورد توجه قرار میگیرد.
نظر شما