به گزارش خبرگزاری حوزه، یادداشتی با عنوان کنشگری رسانهای فاطمه(س)« تبیین در عصر حضور، اعتراض در عصر سکوت» با قلم ایرج حجازی، سردبیرکل نشریات ادارهکل پژوهشهای اسلامی رسانه منتشر شده است.
تحلیل مفهوم "رسانه" در صدر اسلام، نیازمند عبور از تعاریف ابزارمحورِ مدرن است. در آن جامعه که ارتباطات بر پایه کلام بود، رفتار و گفتار شخصیتهای برجسته، خود رسانهای برای انتقال پیام محسوب میشد. بر این اساس، حضرت فاطمه(س) یک کنشگر رسانهای هوشمند و استراتژیک بودند که نقش ایشان در دو مقطع کلیدی قابل بررسی است: نخست، جایگاه تبیینگر و حامی در دوران پیامبر(ص) و دوم، پس از رحلت ایشان در جایگاه رسانهای معترض و گفتمانساز.
بخش اول: عصر رسالت نبوی: در این دوره، استراتژی رسانهای حضرت زهرا(س) بر "تبیین عملی اسلام" و "حمایت همهجانبه" از رسالت نبوی استوار بود. ایشان از طریق سیره فردی، حضور در بحرانها و نقل معارف اسلامی، به تثبیت گفتمان نبوی یاری رساندند.
۱. رسانه رفتاری (الگوسازی): بنیادیترین لایه کنشگری ایشان، ارائه الگویی زنده از زن مسلمان بود. سادهزیستی و زهد ایشان، که در ایثار طعام خویش به مسکین و یتیم و اسیر به اوج رسید و به گواهی مفسران، شأن نزول آیات سوره انسان شد (طباطبایی، ۱۴۱۷ق، ج ۲۰، ص ۱۳۲)، پیامی عملی علیه دنیاگرایی بود. همچنین، لقب "اُمّ اَبیها" که از سوی پیامبر(ص) به کار رفت، یک کد رسانهای عمیق برای تعالی بخشیدن به جایگاه زن و در عین حال، بازنمایی نقش حمایتی و عاطفی بیبدیل ایشان برای پیامبر(ص) بود (مجلسی، ۱۴۰۳ق، ج ۴۳، ص ۱۹).
۲. رسانه بحران (نقشآفرینی در بزنگاهها): حضور تعیینکننده ایشان در لحظات بحرانی، پیامآور ثبات و حقانیت بود. در جنگ احد، مداوای زخمهای پیامبر(ص) توسط ایشان، تصویری از مقاومت هسته اصلی رسالت را به نمایش گذاشت (طبری، ۱۹۶۷م، ج ۳، ص ۲۶). نقطه عطف این نقش، حضور ایشان به عنوان تنها زن در واقعه مباهله بود؛ اقدامی که مستند به آیه ۶۱ سوره آلعمران، جایگاه محوری اهل بیت(ع) را در منظومه اعتقادی اسلام برای همیشه تثبیت کرد و آنان را به عنوان شریکان معنوی رسالت معرفی نمود (طباطبایی، ۱۴۱۷ق، ج ۳، ص ۲۲۴).
۳. رسانه تعلیمی (راوی و حافظ میراث): حضرت زهرا(س) یکی از معتبرترین کانالهای حفظ و انتقال میراث نبوی بودند. رویداد کساء در خانه ایشان و نقل حدیث مرتبط با آن، یک سند رسانهای مهم برای تعیین مصادیق "اهل بیت" در آیه تطهیر است که جایگاه ممتاز و الهی این خاندان را در اندیشه اسلامی تثبیت نمود (مجلسی، ۱۴۰۳ق، ج ۳۵، ص ۲۲۳).
بخش دوم: عصر پسارحلت (استراتژی اعتراض و گفتمانسازی) با رحلت پیامبر(ص)، استراتژی رسانهای حضرت زهرا(س) از موضع حمایتی به یک کنشگری فعال و اعتراضی تغییر ماهیت داد. ایشان با بهرهگیری از ابزارهای کلامی و نمادین، به افشاگری و پایهگذاری یک گفتمان انتقادی ماندگار پرداختند.
۱. خطبه فدکیه (مانیفست اعتراضی): این خطبه در مسجدالنبی، یک کیفرخواست جامع سیاسی-عقیدتی بود. انتخاب مسجد به عنوان مرکز قدرت، اقدامی کاملاً استراتژیک برای علنی کردن اعتراض و فراخواندن افکار عمومی به داوری بود. ایشان با استناد به آیات قرآن در مورد ارثبری حضرت سلیمان از داوود (نمل: ۱۶) و یحیی از زکریا (مریم: ۶)، ادعای خلیفه مبنی بر ارث نگذاشتن پیامبران را به چالش کشیده و با پرسشی کوبنده، تناقض موجود را آشکار ساختند: "آیا در کتاب خداست که تو از پدرت ارث ببری و من از پدرم ارث نبرم؟!" (ابن ابیالحدید، ۱۳۷۸ق، ج ۱۶، ص ۲۱۳). این خطبه با برانگیختن وجدانها و تکیه بر استدلال عقلی و نقلی، راه را بر هر توجیهی بست (شهیدی، ۱۳۷۴، ص ۱۳۵).
۲. کنشگری نمادین (رسانه غیرکلامی): گریههای مستمر حضرت زهرا(س) که در "بیتالاحزان" تداوم یافت، یک "رسانه سیار اعتراضی" بود. این اقدام، حزن شخصی را به یک بیانیه عمومی تبدیل کرد که سکوت سیاسی مدینه را میشکست و این پرسش را زنده نگه میداشت که چرا یادگار پیامبر(ص) معترض است؟ (نک: مجلسی، ۱۴۰۳ق، ج ۴۳، ص ۱۹۸).
۳. وصیتنامه سیاسی: وصیت به دفن شبانه و مخفی ماندن مزار، هوشمندانهترین استراتژی برای خلق یک "سوال ابدی" در تاریخ بود. این مزار بینشان، به نماد دائمی مظلومیت و سندی ماندگار از یک اعتراض تبدیل شد. این "غیبت فیزیکی"، یک "حضور سیاسی" دائمی را رقم زد که مانع از تحریف یا حذف روایت ایشان توسط تاریخ رسمی شد و قرنهاست پیام خود را به نسلها منتقل میکند (شهیدی، ۱۳۷۴، ص ۱۸۰).
نقشه راه رسانه ملی: الهام از استراتژی فاطمی
الگوگیری از این استراتژی چندلایه، نقشه راهی برای رسانه ملی در عصر حاضر ترسیم میکند. رسالت این رسانه، فراتر از اطلاعرسانی یکسویه، درک هوشمندانه موقعیتهاست؛ تشخیص اینکه چه زمانی باید "رسانه تبیینی" برای تحکیم مبانی و امیدآفرینی باشد و چه هنگام در جایگاه "رسانه اعتراضی"، صدای نقد منصفانه و مطالبات به حق مردم شود. این رسانه باید به تأسی از خطبه فدکیه، شجاعت رویارویی با کژیها را داشته باشد و با تکیه بر استدلال و منطق، پاسدار حقیقت باشد.
همچون کنشگری نمادین حضرت زهرا(س) که با "اشک" و "سکوت"، پیامی رساتر از فریاد را منتقل کرد، رسانه ملی موظف است با بهرهگیری از تمام ظرفیتهای کلامی و غیرکلامی و خلق نمادهای ماندگار، حافظه تاریخی ملت را در برابر تحریف و فراموشی بیمه کند. ماموریت نهایی آن، تبدیل شدن به وجدان بیدار جامعه و تریبونی برای گفتمانی است که عدالت، معنویت و حقیقت را همزمان دنبال میکند و پرسشگری را برای همیشه زنده نگه میدارد.
فهرست منابع
قرآن کریم.
ابن ابیالحدید، عبدالحمید بن هبةالله. (۱۳۷۸ق). شرح نهجالبلاغة. تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم. قاهره: دار احیاء الکتب العربیة.سی، محمدباقر. (۱۴۰۳ق). بحارالانوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ابن قتیبه دینوری، عبدالله بن مسلم. (۱۹۶۰م). الإمامة و السیاسة. تحقیق: طه محمد الزینی. قاهره: مؤسسة الحلبی.
شهیدی، سید جعفر. (۱۳۷۴). زندگانی فاطمه زهرا (س). تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
طباطبایی، سید محمدحسین. (۱۴۱۷ق). المیزان فی تفسیر القرآن. قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
طبری، محمد بن جریر. (۱۹۶۷م). تاریخ الرسل و الملوک (تاریخ الطبری). تحقیق: محمد أبوالفضل ابراهیم. بیروت: دارالتراث.
کلینی، محمد بن یعقوب. (۱۴۰۷ق). الکافی. تحقیق: علیاکبر غفاری و محمد آخوندی. تهران: دارالکتب الإسلامیة.
مجلسی، محمدباقر. (۱۴۰۳ق). بحارالانوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
نظر شما