زهرا شریف در گفتوگو با خبرنگار خبرگزاری حوزه، در رابطه با اهمیت مباحث پیرامون الهیات و جنسیت عنوان کرد: مباحث مربوط به الهیات و جنسیت در طول سال ها تحولات فروانی داشته و موضوعات متعددی را مطرح کرده است.
وی با بیان اینکه مهمترین محور مورد توجه الهیدانان، خداوند است، اظهار کرد: خداوند بهمثابه کانون الهیات، همواره موضوع بحث و تأمل بوده است. اعتقاد به خداوند، شناخت اوصاف و ویژگیهای او و ارتباط با او بهمنزله ایمان، در الهیات جایگاه بنیادین دارد.
عضو هیئت علمی پژوهشکده زن و خانواده با اشاره به اینکه الهیات و جنسیت دارای ابعاد مختلف و عمیقی است، تصریح کرد: مساله الهیات و جنسیت در ساحتهای مختلفی مانند ارزشمندی و جنسیت، معرفت شناسی و جنسیت، آفرینش و جنسیت، ایمان و عمل الهی و جنسیت، سعادت و جنسیت، متن و جنسیت و... قابل بحث است.
ارزش و جنسیت
وی گفت: خداوند در متون مقدس خطابات و اوصاف متعددی را دارد و زمانی که این خطابات و اوصاف در تقاطع با جنسیت قرار میگیرد موضوع الهیات و جنسیت شکل میگیرد. برای مثال خطابات الهی و آنچه بهعنوان امر الهی شناخته میشود جنسیت بردار است یا خیر؟ یعنی وقتی خداوند در قرآن خطابهایی نظیر تقوا پیشه کن، رستگار شوید و... برای سعادت انسان بیان میکند بهطور خاص متوجه زنان یا مردان است، یا همه انسانها را فارغ از جنسیت دربرمیگیرد؟
شریف اظهار کرد: یکی از راههای فهم جایگاه و ارزشمندی زنان و مردان در الهیات این است که ببینیم امر الهی چگونه با انسان سخن میگوید. لحن خطابهای الهی، نوع واژگان و محتوای آنها میتواند نشان دهد که ارزش انسانی در نگاه الهی چگونه تعریف میشود. در واقع، این خطابها به ما کمک میکنند تا بفهمیم حقیقت ارزش انسان چیست و آیا این ارزش به جنسیت وابسته است یا نه.
وی افزود: داستان حضرت آدم و سجده ملائکه، خطابهای مربوط به تقوا و رستگاری و سعادت در اندیشه اسلامی، چیستی حقیقت رستگاری و اینکه آیا زنان و مردان هر دو به آن میرسند یا نه و اینکه اساساً الهیات از انسان چه میخواهد و مهمترین ویژگیای که خداوند از انسان خواسته تا انسان به آن برسد چیست؟ از جمله تعابیری هستند که به مفهوم سعادت و ارزش انسانی اشاره دارند که هیچ کدام جنسیت در آن ملاک نیست.
معرفت و جنسیت
پژوهشگر الهیات و جنسیت با اشاره به اهمیت رویکردهای معرفت شناسانه در الهیات گفت: در رویکردهای معرفت شناسانه که عقل، حس، عاطفه و شهود ابزار ادراکی هستند، مسئله جنسیت با آنها وارد گفتوگو میشود که آیا حجیت معرفت زنان و مردان تفاوت دارد؟ آیا عقل زنانه و عقل مردانه داریم یا عقل مشترکی وجود دارد که میان همه انسانها یکسان است؟ این پرسش یکی از مباحث مهم در منظومه الهیاتی ماست.
ایمان و عمل صالح و جنسیت
استاد حوزه و دانشگاه گفت: در اسلام و اندیشه اسلامی برای ایمان و عمل صالح مراتب و درجات مختلفی ذکر شده است اما آیا این درجات ایمان و عمل صالح زنانه و مردانه دارد؟ یا زمانی که خداوند یک ایمان قلبی و حقیقی را از انسان مطالبه کرده است هم از زنان و هم از مردان بوده است؟ یا اتفاقی که در درون یک فرد برای اسلام آوردن رخ میدهد در زنان و مردان متفاوت است و به طور کلی آیا ایمان مردانه و زنانه دارد؟
وی افزود: تفاوتهایی در عمل دینی و ایمان وجود دارد برای مثال در باور ما بارداری فقط یک عمل زیستی نیست بلکه به عنوان یک راه تقرب به خداوند و یک عمل دین مطرح است و دارای آداب و قواعد است، اما اینکه مردان نمیتوانند باردار شوند نشان از نقص ایمان است؟ یا زنان به برخی از رفتار دینی مانند جهاد امر نشدند یا در زمانهایی برخی اوقات اعمال دینی را ترک میکنند یا برخی از اعمال در زنها یا مردها دارای اولویت است؛ مثلاً زنها باید با حیا تر و مردها شجاعتر باشند؛ اما آیا این کمیت و ظهورات بیرونی به مساله ایمان مرتبط است؟
عضو هیئت علمی پژوهشکده زن و خانواده ادامه داد: این تفاوت در برخی مضامین و عمل به دین نشانه تفاوت ایمان زنان و مردان نیست بلکه یک حقیقت ایمانی داریم که راههای رسیدن به آن در برخی موارد متفاوت است و این مخل حقیقت اصل معنایی است.
متن مقدس و جنسیت
بخش اول؛ جایگاه زنان در شکل گیری
وی با بیان اینکه متن مقدس شامل قرآن و روایاتی است که پیامبر (ص) و ائمه (ع) به ما رسیده است، عنوان کرد: رابطه جنسیت و متن مقدس در دو بخش قابل بررسی است. اولین بخش جایگاه زنان در شکل گیری متن است قرآن که وحی از سوی خداوند بوده است و برای آن جای بحثی نیست؛ اما جایگاه زنان در روایات قابل بررسی است.
شریف ادامه داد: برخی از روایات به گونهای است که ائمه (ع) خودشان مساله ای را مطرح میکردند و برخی روایات در پاسخ به سوالی بوده است که از آنان پرسیده شده است. زنان در این بخش حضور داشتند و شاهد زنان راوی هستیم که در عرصه الهیات باید به آن پرداخته شود.
وی تاکید کرد: زنان به خاطر اقتضائات زمانه و حضور کمتر در اجتماع حضور کمتری در این عرصه داشتهاند اما به گونهای نیست که اصلاً سهم و حضوری نداشته باشند. به همین خاطر فهم بافت تاریخی آن زمان حائز اهمیت است.
بخش دوم؛ متن و محتوا
وی اضافه کرد: دومین بخش از رابطه جنسیت با متن مقدس در محتوا است که جایگاه زنان در این بخش نیز میتوان مورد بررسی قرار دارد که در این متون آیا زنان از کرامت انسانی برابری با مردان برخوردار هستند؟
پژوهشگر الهیات و جنسیت اظهار کرد: در حوزه الهیات باید الگوی فهم مناسبات جنسیتی و مضامین جنسیتی در متن را مورد واکاوی قرار بدهیم یعنی وقتی میخواهیم جایگاه زن در قرآن و روایات را بررسی کنیم باید بدانیم چگونه بحث کنیم. ابتدا باید مفاهیم مهم دین را شناسایی کنیم و بعد رابطه زنان و آن مفاهیم را بررسی کنیم. در قرآن آیاتی مانند ضرب «واضْرِبُوهُنَّ» و حرث «نِسَاؤُکُمْ حَرْثٌ لَکُمْ» را داریم اما اول باید این آیات وزن دهی کنیم و دوم ببینیم مفاهیم کلیدی در قرآن چیست و زنان در آن چه جایگاهی دارند.
وی ادامه داد: مفاهیم اصلی در قران ایمان و کفر است و برای فهم جایگاه زنان در قرآن باید باید جایگاه زنان را در نسبت با این مفاهیم سنجید.
امر اجتماعی و جنسیت
شریف عنوان کرد: در الهیات اسلامی، اجتماع و توجه به جامعه یک امر الهی تلقی میشود و بسیاری از دستورات قرآن و روایات به مواجهه و حساسیت نسبت به وضعیت اجتماع اشاره دارند. برای مثال، «مسلمان نیست کسی که از حال چهل همسایه خود بیخبر باشد.» یا ارتباط هر فرد با ولی و رهبر جامعه جزو وظایف فردی و اجتماعی او است.
وی افزود: سوالی که در این بعد ایجاد میشود این است که جایگاه زنان در این اندیشه اجتماعی الهیاتی چگونه ترسیم شده است. آیا زنان فقط بهعنوان شهروندانی دیده میشوند که وظیفه اصلیشان حضور در خانه است، یا اینکه آنان نیز وظایف اجتماعی دارند و باید در اصلاح جامعه و بقای اجتماع نقش ایفا کنند؟
استاد حوزه و دانشگاه گفت: تعریف امر اجتماعی و کنش اجتماعی، نقطه آغاز بحث است که آیا کنش اجتماعی فقط خارج از خانه است؟ اگر کنش اجتماعی تنها به حضور بیرونی محدود شود، جایگاه زنان و اولویت خانواده چگونه خواهد بود؟
خانواده و الهیات جنسیتی
وی با بیان اینکه خانواده فقط یک نهاد اجتماعی نیست که شهروند تولید میکند بلکه یک نظام الهیاتی است، افزود: در خانواده طرح الهی خداوند برای شکل گیری و اداره خانواده را داریم؛ یعنی اندیشه اسلامی و الهیاتی برای چگونگی مادرانگی و پدرانگی، نقش جنسها، مسئولیتها و... طرح دارد.
شریف گفت: تولید و بقای نسل یک اتفاق مهم در خانواده است اما در الهیات ما مسائل و کارکردهای مهمتری هم برای خانواده ذکر شده است و خانواده گاهی محل تحقق عمل دینی است برای مثال خداوند فرموده است: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ» یعنی خداوند در کنار اینکه به صورت مجزا تقوا را از همه افراد خواسته است از خانواده نیز خواسته است.
عضو هیئت علمی پژوهشکده زن وخانواده تاکید کرد: در اندیشه الهیاتی ما خانواده این ظرفیت را دارد که بستر تحقق عمل دینی شود وهنجارهای اخلاقی در آن تولید و تحکیم میشوند.
وی عنوان کرد: الهیات فمینیستی بهعنوان یک رشته مستقل از دهه ۷۰ میلادی شکل گرفت و تا امروز نیز بهعنوان یکی از حرکتهای اندیشهای مهم در حوزه فمینیسم ادامه دارد و آثار بسیار زیادی را به خود اختصاص داده است. الهیدانان فمینیست تلاش میکنند بحث الهیات و جنسیت را بهگونهای پیش ببرند که بتوانند یک الهیات فمینیستی داشته باشند؛ یعنی ایمان، خدا و اصول اصلی دین را از زبان خودشان و با دغدغههای خاص خودشان تعریف کنند.
شریف با اشاره به اینکه ما در الهیات و جنسیت تفاوت فراوانی با الهیات فمینیستی داریم، افزود: برای نمونه، در کتاب «مقدمهای بر الهیات فمینیستی» چاپ شده از سوی کمبریج که مجموعهای از مقالات نویسندگان معروف این حوزه است، در یکی از مقالات بهصراحت گفته میشود که انسان نمیتواند به فهم کامل از خدا برسد؛ بنابراین بهتر است بپرسیم خدا چگونه باید ما را بفهمد. این رویکرد نشان میدهد که الهیات فمینیستی در پی آن است که خود را بر الهیات عرضه کند و موضوعیت پیدا کند. حتی اگر بخواهد یک الهیات صحیح هم ارائه دهد، آن الهیات در واقع بازتاب دغدغهها و سخن انسان برای خداوند است.
استاد حوزه و دانشگاه اظهار کرد: البته باید توجه داشت که این نگاه گاهی اغراقآمیز است و همه اندیشمندان فمینیست این رویکرد را ندارند اما به طور کلی این رویکرد نشان دهنده روح حاکم بر این جریان است که در آن سهم خواهی زنانه پررنگ است؛ زیرا خود را مورد ستم الهیاتی میدانند به همین خاطر شروع به بازتعریف اصول الهیاتی خود میکنند.
وی ادامه داد: برای مثال مسیحیان سنتی معتقدند که در ملکوت الهی همه به تساوی و برابری میرسند و این ملکوت الهی در بازگشت عیسی مسیح محقق میشود اما الهیدانان فمینیست بیان میکنند که تعویق ملکوت الهی به زمان بازگشت عیسی مسیح دسیسه کلیسا برای مشروعیت بخشی به برتری خودشان است و ملکوت الهی از زمان غلبه عیسی بر مرگ آغاز شده است به همین خاطر اکنون باید این برابری تحقق پیدا کند.
شریف یادآور شد: الهیات فمینیستی نیز مانند فمینیست دارای جریانهای متفاوت است اما به طور کلی روح حاکم بر الهیات فمینیستی سهم خواهی زنانه است که این امر نیز برخاسته از رویکرد انسان محوری در الهیات است یعنی خداوند باید ببیند که من چه چیزی میخواهم و به این ترتیب خواسته خودشان را به الهیات تحمیل میکنند.
وی تاکید کرد: این مساله تفاوت اصلی بین الهیات جنسیتی ما و الهیات فمینیستی است زیرا در الهیات ما اولویت با امر الهی است و جنسیت نیز در پرتو آن معنا میابد؛ یعنی در الهیات ما سوال اول این است که حقیقت الهی چیست و سوال دوم این خواهد بود که آیا جنسیت بردار میشود یا خیر؟
استاد حوزه و دانشگاه ادامه داد: در بسیاری از احکام دینی جلوهای از این اولویت نشان داده میشود؛ برای مثال، خداوند در برخی موارد دیه زن را نصف میکند، تمکین را واجب میسازد، نفقه را بر مرد الزام میکند، یا زن را در برههای از زمانها از عبادت معاف میدارد. اینها همه نشان میدهد که جنسیت در برخی فرازها وارد الهیات میشود، اما همیشه در چارچوب امر الهی قرار دارد اما اگر بخواهیم سهم خواهانه به این مسائل نگاه کنیم همانند فمینیست ها باید با آن مقابله کنیم و بیان کنیم سنت اشتباه بوده است یا مفسران اشتباه کردند یا حتی احکام را مربوط به زمان خاصی دانست و کنار گذاشت و این نگاه گاهی تا پذیرش همجنسگرایی یا آزادی سقط جنین پیش میرود. در حالی که در الهیات اسلامی، بر پیشفرضهای الهی و اصول جزمی پایبندیم و معتقدیم که حقیقت الهی بر همه این مباحث مقدم است و جنسیت در الهیات اسلامی موضوعی واقعی اما فرعی است، نه اصلی.
شریف بیان کرد: دو رویکرد حداقلی و حداکثری در الهیات جنسیت وجود دارد که هیچگاه به نقطه مشترک نخواهند رسید، زیرا مبانیشان متفاوت است. یکی نگاه حداکثری به جنسیت دارد و همه امور اعم از معرفت، ارزشهای اجتماعی و... را مردانه و زنانه میبیند و دیگری رویکرد حداقلی دارد یعنی جنسیت را واقعی میداند، اما آن را مسئله اصلی الهیات نمیشمارد. در این دیدگاه مساله اصلی انسان بهعنوان موجود مکلف است و مساله جنسیت تنها در برخی احکام خاص جلوه میکند؛ زیرا انسان در کالبدی قرار دارد که گاهی اقتضائات ایجاب میکند در خانواده، اجتماع و... جنسیتش اثرگذار باشد برای نمونه، زن موظف به رعایت پوشش و مرد موظف به کنترل نگاه است.
وی افزود: این تفاوتها در وظایف نشان میدهد که هر صنف مأمور به تکالیفی متفاوت است؛ اما این تفاوتها حقیقت الهی را محدود نمیکنند. در حوزه نفس یک حقیقت واحد انسانی داریم که دارای ویژگیهایی مشترک است و تنها در برخی شرایط و احکام تفاوتهایی بروز میکند.
تفسیر مردانه از دین؛ حقیقیت ماجرا چیست؟
پژوهشگر الهیات و جنسیت بیان کرد: در اندیشه الهیاتی اسلام عبارتی مانند «الهیات مردسالار» نداریم اما افرادی مانند آمنه ودود، اسماً بارلاس که به فمینیستهای مسلمان شناخته میشوند از این عبارت استفاده کردند. البته برخی از آنان خودشان را فمینیست نمیدانند، اما چون از ایده برابری کامل دفاع میکنند به عنوان فمینیست های مسلمان شناخته میشوند که برخی ازاین افراد در کتاب کتاب حاشیههای فمینیستی قرآن از عایشه هدایت الله معرفی شدند.
ستم دیدگی زنان در تفاسیر نداریم
شریف اظهار کرد: این گروه بیان میکنند که درک سنتی از دین گاهی تحت تأثیر مردان بوده و باید بازخوانی شود؛ اما اعتقاد به تفسیر مردسالار نداریم؛ زیرا نخستین مفسران دین و قرآن، اهلبیت علیهمالسلام بودند. به همین خاطر رویهای که تفسیر مرد سالار که به معنای ضد زن است را نداریم.
فهم مردانه
وی گفت: بسیاری از مفسران دینی مرد بودهاند و ناخودآگاه برخی برداشتها با فهم مردانه بوده است اما این به معنای پذیرش یک معرفت مردانه نیست؛ زیرا اعتقاد به معرفت زنانه و مردانه به نحوی که اصول دین را متفاوت بفهمند، نداریم.
حضور کمرنگ زنان در تفسیر و ضعف در روایت
پژوهشگر الهیات و جنسیت اظهار کرد: غیبت زنان در عرصه تفسیر نیز عامل دیگری است که میتوان به آن اشاره کرد؛ یعنی خود زنان کمتر وارد این حوزه شدهاند و از سوی دیگر نیز گفتوگوها و تفاسیری هم که بوده است کمتر روایت شده است.
وی بیان کرد: الهیات اسلام بستر بنیادینی برای طرح مسائل جنسیتی مانند ارزش و جنسیت، معرفت و جنسیت، جامعه و جنسیت، متن مقدس و جنسیت است و ظرفیت بالایی برای تحقیق و نظریهپردازی دارد. چه با رویکرد حداقلی و چه حداکثری داشته باشیم باید تلاش کنیم نظریههای اسلامی را درست بفهمیم و برای بهبود کیفیت زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی به کار ببریم.
انتهای پیام
نظر شما