به گزارش خبرگزاری حوزه، نشست تخصصی با موضوع «فقه و تاریخ شفاهی» بهعنوان اولین پیشنشست از سلسله نشستهای پانزدهمین همایش سالانه تاریخ شفاهی ایران، با حضور حجت الاسلام والمسلمین احمد مبلغی، استاد حوزه علمیه قم برگزار شد.
بر اساس این گزارش: این همایش با محوریت «تاریخ شفاهی فرهنگ و دین» و با تأکید بر فضای حوزوی و روحانیت، پس از وقفهای چندساله به دلیل شرایط کرونا، امسال در شهر قم برنامهریزی شده است.
نشست حاضر با هدف واکاوی ارتباط عمیق و ساختاری میان فقه و تاریخ شفاهی و تبیین چهارچوبها و چالشهای فقهی ذاتی این حوزه علمی، با حضور این استاد برجسته فقه اصول برگزار گردید.
حجت الاسلام والمسلمین مبلغی با تأکید بر اهمیت تاریخ شفاهی در حفظ میراث فرهنگی و جلوگیری از انقطاع نسلها، بحث خود را حول سه محور کلیدی متمرکز ساخت:
۱. فقهِ تاریخ شفاهی: در این محور، خود «تاریخ شفاهی» موضوع برای استنباط احکام شرعی و قواعد فقهی قرار میگیرد. به عبارت دیگر، بررسی حکم شرعی فرایندهای تولید تاریخ شفاهی، از مصاحبه و ضبط تا تدوین و انتشار خاطرات، مدنظر است.
۲. فقه در تاریخ شفاهی: این محور به بررسی احکام شرعی و مسائل فقهی میپردازد که در محتوای خاطرات و روایتهای شفاهی مطرح میشوند (مانند مسائل مرتبط با وقایع تاریخی، شخصیتها و ...).
۳. تاریخ شفاهی فقه: این محور بر ثبت تاریخ شفاهی خود فقه و فقها بهعنوان یک روش برای حفظ میراث علمی و سیر تطور اجتهاد متمرکز است.
حجت الاسلام والمسلمین مبلغی اذعان داشت: برای پیشبرد علمی تاریخ شفاهی در بستر فرهنگی-دینی، به تبیین هر سه محور نیاز است و این نشست عمدتاً بر محور اول (فقهِ تاریخ شفاهی) متمرکز است.
چالشها و مسائل فقهی تاریخ شفاهی (محور اول)
بخش عمده سخنان به تشریح مسائل و چالشهای فقهی و ذاتی فرایند تاریخ شفاهی اختصاص یافت. عمدهترین این چالشها عبارت بودند از:
حرمت و جواز نقل: یکی از اصلیترین پرسشها، تعیین حدود جواز نقل خاطرات است. آیا نقل خاطراتی که شامل اسرار شخصی افراد یا گروهها میشود، مصداق «افشای سر» و حرام است؟ محدوده تاریخنگاری شفاهی تا کجا میتواند گسترش یابد؟ آیا وقتی نقل یک خاطره به حرام (مانند هتک حرمت افراد) یا منکر منجر میشود، اساساً انجام آن جایز است؟
صدق و کذب: مسئله راستیآزمایی در تاریخ شفاهی یک چالش اخلاقی و فقهی است. راوی ممکن است بهصورت عمدی یا غیرعمدی دچار اشتباه، مبالغه یا حتی دروغگویی شود. حکم شرعی نشر روایتی که احتمال دروغ یا تحریف در آن هست، چیست؟ آیا مصاحبهگر، مصحح و ناشر موظف به تحقیق و احراز صحت هستند؟ قاعده «حرام بودن نقل دروغ» چگونه در این زمینه تطبیق مییابد؟
خطر قلب واقعیت (تحریف تاریخ): این خطر بهعنوان یکی از جدیترین آفات تاریخ شفاهی مطرح شد که میتواند از سه راه اصلی رخ دهد:
تبدیل محتمل به مسلَّم: راوی ممکن است یک احتمال یا حدس شخصی خود را به صورت قطعی بیان کند. با انتقال و تکرار این روایت، این «محتمل» بهتدریج در اذهان به عنوان یک «واقعیت مسلّم تاریخی» جا میافتد و مبنای تحلیلها و تصمیمهای بعدی قرار میگیرد.
شهادت دادن بر اساس حدس (شهادت آنهایی): گاهی راوی به گونهای سخن میگوید که شنونده تصور میکند وی شاهد عینی ماجراست، درحالی که او تنها در حال بیان حدسیات یا شنیدههای غیرمستقیم خود است. خطای انسانی در حدسیات بسیار شایع است و میتواند منجر به تحریف گسترده واقعیت شود.
راهیابی سوءظن: سوءظنهای ناخودآگاه یا خودآگاه راوی (بهویژه سوءظنهای سیاسی و جناحی که در فضای تاریخ معاصر شایع است) میتواند در روایت او رسوخ کند. وقتی این روایت بهعنوان «تاریخ» ثبت و منتشر میشود، این سوءظنها جاودانه شده و بهعنوان واقعیت تاریخی به نسلهای بعد منتقل میشود. آیتالله مبلغی با استناد به آیات قرآن، بر پیامدهای ویرانگر سوءظن (که منجر به تجسس و سپس غیبت میشود) تأکید کرد و هشدار داد که تاریخ شفاهی میتواند ناخواسته به ابزار تثبیت و نشر سوءظنهای تاریخی تبدیل شود.
راهکارها و تأکیدات
حجت الاسلام والمسلمین مبلغی با رد این تفسیر که گویا قصد او ممانعت از ثبت تاریخ شفاهی است، بر ضرورت «حساسیت، هوشمندی و مکانیزمهای کنترلی» تأکید کرد. هدف نه سکوت، بلکه ایجاد چهارچوبهایی است که اطمینان و صحت این تاریخنگاری را افزایش دهد. نکات کلیدی در این بخش عبارت بودند از:
لزوم نظریهپردازی فقهی: نیاز به ارائه «نظریه فقهی» درباره تاریخ شفاهی، فراتر از صدور احکام جزئی، احساس میشود. یک نظریه کلان میتواند به احکام جزئی، انسجام و تأثیرگذاری بیشتری ببخشد.
مسئولیت چندلایه: مسئولیت پالایش و راستیآزمایی تنها بر عهده مصاحبهگر نیست، بلکه مصحح، ناشر، مؤسسه پژوهشی و حتی داوران مقالات باید در این غربالگری مشارکت داشته باشند.
مکانیزمهای تشخیص: باید راهکارهای عملی برای تشخیص و تصفیه سوءظن، حدسیات نادرست و تبدیل محتمل به مسلّم در فرایند تدوین تاریخ شفاهی طراحی شود. این امر نیازمند همکاری متخصصان علوم اسلامی، تاریخ، روانشناسی و علوم اجتماعی است.
تعدد روایات بهعنوان راه حل: یکی از راههای کاهش خطا، ثبت تاریخ شفاهی از نگاه افراد متعدد درباره یک واقعه است. استخراج «برآیند» و «رویکرد غالب» از بین دهها روایت، تصویر متعادلتر و قابل اعتمادتری ارائه میدهد تا اتکا بر روایت تکفردی که ممکن است آمیخته با بدگمانی باشد.
نگاه قرآن به روایت تاریخی: آیتالله مبلّغی به الگوی قرآن در نقل وقایع تاریخی (مانند ماجرای حضرت نوح) اشاره کرد که در آن، قرآن به اصل واقعه و درسهای آن میپردازد بدون آنکه در جزئیات غیرضروری یا تضعیف شخصیتها (مگر برای عبرت) غرق شود. این نگاه میتواند الهامبخش مورخ شفاهی باشد.
جمعبندی و چشمانداز
این نشست با ابراز خرسندی از آغاز سلسله نشستهای تخصصی تاریخ شفاهی در قم و قدردانی از دستاندرکاران به پایان رسید.
تأکید شد که تاریخ شفاهی با وجود سابقه غنی در قم و حوزههای علمیه، هنوز به صورت علمی و نظاممند مورد توجه قرار نگرفته و بسیاری از فعالان این عرصه ، خودجوش و گمنام فعالیت میکنند. امید است این سلسله نشستها و همایش پیشرو، فرصتی برای ساماندهی، ارتقای کیفیت و تولید ادبیات غنی در حوزه تاریخ شفاهی با رویکرد دینی فراهم آورد.
«فقهِ تاریخ شفاهی» دانشی ضروری برای هموار کردن مسیر ثبت روایتهای شفاهی در جامعه دینی است. این دانش نه با هدف توقف یا محدودسازی، بلکه با هدف «اصالت بخشیدن»، «ضابطهمند کردن» و «مصونیتبخشی» به این میراث گرانقدر، به دنبال ارائه سازوکارهایی است که هم حریم شرع و اخلاق را حفظ کند و هم اصالت و اعتبار تاریخی را تضمین نماید. تحقق این هدف مستلزم همکاری وزرا، استادان حوزه و دانشگاه، پژوهشگران تاریخ شفاهی و نهادهای متولی است.
نظر شما