اشاره؛ در کنار حجم وسیع روایات عرصه مهدویت که برخی تعداد آن را تا 7000 روایت در کتب شیعه و اهل‌سنت معرفی می‌کنند، این پرسش وجود دارد که آیا نسبت به این مهم، در قرآن نیز مطالبی آورده شده است؟ قرآن کریم، کتاب آسمانی مسلمانان و در بردارنده تمامی شئون زندگی است که عمل به آن، انسان را در زندگی دنیا و آخرت به سعادت می‌رساند؛ بررسی موضوع مهدویت در قرآن، می‌تواند بسیاری از تردیدات و شبهات این عرصه را پاسخ دهد.
حجت‌الاسلام والمسلمین محمدصادق یوسفی مقدم، رئیس مرکز فرهنگ و معارف قرآن دفتر تبلیغات اسلامی و از پژوهشگران برجسته عرصه علوم قرآنی در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری حوزه به بررسی مهدویت و ویژگیهای حکومت مهدوی در قرآن پرداخته که تقدیم منتظران یگانه منجی عالم بشریت، حضرت بقیة‌الله (عج) می‌شود.
* اعتقاد به موعود و مهدویت، باوری در تمامی ادیان الهی
اعتقاد به موعود و مهدویت در جهان بشریت، مورد اتفاق تمام پیروان ادیان الهی است. تمامی ادیان الهی این اصل را پذیرفته‌اند که خدا ذخیره‌ای دارد و این ذخیره برای نجات بشریت و زدودن ظلم از ملت‌ها و ایجاد جامعهای بر مبنای قسط و عدالت خواهد آمد.
در اسلام نیز تمام مذاهب اسلامی بر این مسئله اتفاق نظر دارند؛ البته اختلافاتی همچون این که آیا حضرت مهدی(عج) به دنیا آمده است یا نه؟ یا این که این امام زمان(عج) از نسل امام حسین(ع) است یا امام حسن مجتبی(ع)وجود دارد،ولی همگان اعتقاد دارند که او از فرزندان حضرت فاطمه زهرا(س) دختر پیامبر(ص)، می‌باشد.
* مهدویت و ظهور حضرت حجت(عج) در قرآن
این که درباره قیام حضرت مهدی(عج) در قرآن سخنی به میان آمده باشد و به طور صریح آیه‌ای که بیان کند حضرت مهدی قیام خواهد کرد، در قرآن وجود ندارد، اما آیات زیادی بر قیام امام مهدی(عج) تأویل شده و به عنوان جلب تطبیق هم آیاتی در این باره دیده می‌شود که از نگاه امام معصوم(ع) بر قیام حضرت مهدی(عج) تطبیق شده است.
از جمله آیاتی که بر قیام حضرت مهدی(عج) تطبیق شده، آیات 5 و 6 سوره قصص است. «وَنُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الأرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ (٥)وَنُمَكِّنَ لَهُمْ فِي الأرْضِ...(6)؛ خدا در این آیات می‌فرماید که ما اراده کردیم که منت بگذاریم («وَنُرِيدُ» و «أَنْ نَمُنَّ» این‌ها مضارع و مستقبل هستند، بنابراین، نمی‌توان گفت که این آیه تنها قوم بنی اسرائیل را در نظر دارد؛ «اراده کرده‌ایم» و «منت بگذاریم». معلوم می‌شود که نگاه به آینده است و یک حقیقتی را در آینده بیان می‌کند) برای کسانی که مستضعف شده‌اند، این‌ها را وارث و پیشوایان زمین قرار داده‌ایم.
بر اساس روایات اسلامی، منظور از مستضعیفن، ائمه معصوم(علیهم‌السلام) هستند که در تاریخ بر آنها ستم شده است و علی‌رغم توانایی‌هایی که دارند، به بند کشیده‌شده‌اند و نگذاشته‌اند که جهان از ظرفیت وجودی آنها استفاده کند. خداوند در این آیه می‌فرماید که این‌ها را وارث و پیشوایان زمین قرار داده‌ایم و وارث انبیای الهی(علیهم‌السلام) حضرت مهدی(عج) می‌باشدکه حاکم مطلق زمین خواهند شد.
این آیات بر قیام حضرت مهدی(عج) تطبیق شده است؛ به طوری که ابن ابی الحدید هم در صفحه 22، جلد 19 شرح نهج‌البلاغه خود همین سخن را از حضرت علی(ع) نقل کرده است.
همچنین در آیه 55 سوره مبارکه نور نیز خداوند می فرماید: «وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الأرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى لَهُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا يَعْبُدُونَنِي لا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئًا وَمَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ». خداوند وعده‌داده به کسانی که ایمان آورده و عمل صالح انجام داده‌اند، بر حاکمیت زمین وعده داده است؛ همانطور که در گذشتگان هم بود. خداوند بعد از این که آنها در ناأمنی بودند، امنیت را برای آنها ایجاد می‌کند و زمین را به تمکین آنها می‌آورد تا بتوانند با آسودگی معارف دین را در زمین اجرا نمایند و کسانی که درمقابل این‌ها می‌ایستند، کافر و فاسق هستند.
این آیه بر قیام مهدی تطبیق شده و نشان می‌دهد که مؤمنان به همراه مهدی(عج) حکومت جهانی را شکل می دهند و در جهان مستقر می‌سازند. این مسئله نگاه به جهان دارد «...لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الأرْضِ...».
آیه دیگر، آیه 39 سوره مبارکه حج است که خداوند می‌فرماید: »أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللَّهَ عَلَى نَصْرِهِمْ لَقَدِيرٌ»؛ خدا آنانی که مورد ظلم و ستم واقع شده‌اند، اجازه قتال داده است و خداوند قادر است آنها را پیروز کند.
این آیات ممکن است در مورد خاصی نازل شده باشد، ولی اگر آن مورد را به عنوان یک مصداق در نظر بگیریم، تمام‌ترین و کامل‌ترین مصداق، مصداقی است که مربوط به قیام حضرت مهدی(عج) است که حتی از موردی هم که آیه درباره آن نازل شده است، قوی‌تر است؛ بنابراین مفهوم و معارف آیه در قیام مهدی(عج) جلوه بیشتری پیدا می‌کند.
* ویژگیهای قیام حضرت مهدی(عج) در قرآن
«وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الأرْضِ...»(نور آیه 55) یکی از ویژگیهای قیام حضرت مهدی(عج) برای مؤمنان است که اعتقاد قلبی به تعالیم اسلامی دارند و عمل صالح که جز رضای خدا در آن وجود ندارد، انجام می‌دهند. همچنین در این آیه شریفه می‌فرماید: «... وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ...» این‌ها از این ظرفیت استفاده می‌کنند و دین را حاکم می‌کنند.
آیه مذکور نشان می‌دهد که این حکومت، حکومتی توحیدی است که رهروان آن اهل شرک و اهل عبادت غیر خدا نیستند؛ یعنی حکومت توحیدی و الهی است که به فکر حاکمیت ارزش‌های الهی هستند و پیروان آن نیز اهل ایمان وعمل صالح می‌باشند.
*جهانی بودن حکومت مهدی (عج)
ویژگی دیگر حکومت مهدی(عج)، جهانی بودن آن است که «...لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الأرْضِ...»(نور آیه 55) و «وَنُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الأرْضِ...»(قصص آیه 5) بیان کننده این ویژگی است..
ویژگی دیگر حکومت حضرت مهدی(عج) عدالت است. لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَأَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِيَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَيْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ (حدید آیه ٢٥)؛ این که خداوند بعثت پیامبران(علیهم‌السلام) را برپایی عدالت و قسط درجامه معرفی می‌کند. آمال نهایی پیابران الهی در حوزه اجتماعی، توسط حضرت ولی عصر(عج) جامه عمل به خود می‌گیرد.
انبیای الهی آمدند و بیناتشان را نیز ارائه دادند، ولی بسیاری موفق نشدند که عدالت را در کل جهان پیاده سازند. این که خداوند هدف پیامبران را ایجاد عدالت در جهان معرفی می‌کند، باید این مطالبه خداوند تحقق یابد و تحقق آن در حکومت حضرت مهدی(عج) انجام می‌شود.
در روایات داریم که حضرت رسول اکرم (ص) به امام علی(ع) می‌فرمایند: « قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) :الْأَئِمَّةُ مِنْ بَعْدِي اثْنَا عَشَرَ أَوَّلُهُمْ أَنْتَ يَا عَلِيُّ وَ آخِرُهُمُ الْقَائِمُ الَّذِي يَفْتَحُ اللَّهُ تَعَالَى ذِكْرُهُ عَلَى يَدَيْهِ مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبَهَا أمالي الصدوق، ص: 111». ائمه بعد از من 12 نفر هستند که اولین آنها یا علی تو هستی و آخرین آنها کسی است که مشارق و مغارب به دست او فتح و عدالت به دست او گسترده می‌شود.
*حاکمیت وحدت به معنای واقعی
ویژگی بعدی، حاکمیت وحدت به معنی واقعی کلمه در جهان است. با برپایی حاکمیت حضرت مهدی(عج) تمام انسان‌ها در زیر پرچم حاکمیت او هستند. البته این به معنی نبودن دیگر ادیان در حاکمیت حضرت حجت(عج) نیست، بلکه تعدادی هستند، ولی زیر پرچم عدالت مهدی(عج) وحکومت ایشان می‌باشد و همگی در مدینه فاضله مهدوی حضور دارند؛ میان مذاهب اسلامی نیز وحدت به وجود خواهد آمد.
البته باید گفت که تأکید امروز ما بر وحدت، به معنای دعوت به وحدت مذهب نیست؛ بلکه منظور از وحدت این است که مذاهب در عین اختلافات مذهبی با تکیه بر اشتراکات اسلامی با هم متحد باشند؛ اما در حکومت حضرت مهدی(عج)، اسلام تنها یک مذهب است و همگان پیرو اسلامی هستند که حضرت مهدی(عج) به جهان معرفی می‌کند.
*پاسخ به یک شبهه
حکومت حضرت مهدی(عج) بر اساس سنت الهی نیز از دیگر ویژگیهای این حاکمیت می‌باشد. در پاسخ به این پرسش که برخی مطرح می‌کنند، حضرت مهدی(عج) در حالی که جهان پر از سلاح‌های پیشرفته است، چگونه پیروز می‌شود؟ باید گفت که ایشان بر اساس سنت الهی می‌آیند و حکومت می‌کنند. ما شاهدیم در جوامعی که در آن ظلم و فساد شود، مستضعفان به ستوه می‌آیند و نسبت به حکامشان، بدون نیاز به سلاح گرم قیام می‌کنند. این سنت الهی در آخرالزمان نیز وجود دارد که زمینه را برای آمدن و پذیرش حضرت ولی عصر(عج) فراهم می‌آورد.
درست است که حضرت مهدی(عج) مجهز به نصرت الهی و و امداد‌های غیبی خداوند است و دانش اصلی خدایی در حضور ایشان می‌باشد؛ اما در عین حال، خداوند حضرت مهدی را از طریق سنت های الهی به حاکمیت می‌رساند.
آیات زیادی دراین عرصه وجود دارد که بر قیام حضرت مهدی(عج) تأویل شده است. خداوند در آیه 61 سوره نحل می‌فرماید: «وَلَوْ يُؤَاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِظُلْمِهِمْ مَا تَرَكَ عَلَيْهَا مِنْ دَابَّةٍ وَلَكِنْ يُؤَخِّرُهُمْ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى فَإِذَا جَاءَ أَجَلُهُمْ لا يَسْتَأْخِرُونَ سَاعَةً وَلا يَسْتَقْدِمُونَ (٦١)؛ اگر بنا باشد خداوند متعال هر جامعهای را به دلیل ظلمی که در آن می‌شود، مورد مؤاخذه قرار دهد، جنبنده‌ای در زمین باقی نمی‌ماند، این‌ها را به تأخیر می‌اندازد تا زمان معلوم. این سنت الهی است که وقتی ظلمی در جامعه ایجاد می‌شود و همین‌طور افزوده می‌شود، موجب قیام مردم علیه حاکمیت ظالم مي‌شود؛ اگر در جامعهای حاکمان بر مردم ستم کنند و این ستم انبوه شود، سنت خدا نیز تحقق می‌یابد که نمونه بارز آن حکومت حضرت مهدی(عج) می‌باشد.
قیام مهدی موعود(عج) نیز از همین نوع است؛ یعنی حضرت مهدی(عج) زمانی می‌آید که این عالم پر از ظلم و جور باشد تا عدل و داد را در جامعه ایجاد کنند. در زمان ظهور، به گونه‌ای می‌شود که جوامع به ستوه آمده به استقبال امام زمان می‌روند و در این جا مقاومتی وجود ندارد.
در آیه 55 سوره کهف، خداوند می‌فرماید: «وَرَبُّكَ الْغَفُورُ ذُو الرَّحْمَةِ لَوْ يُؤَاخِذُهُمْ بِمَا كَسَبُوا لَعَجَّلَ لَهُمُ الْعَذَابَ بَلْ لَهُمْ مَوْعِدٌ لَنْ يَجِدُوا مِنْ دُونِهِ مَوْئِلا». خدای تو صاحب رحمت و بخشش است؛ اگر بنا باشد به سبب آنچه مردم کسب می‌کنند(عصیان‌و طغیان‌ها و ظلم‌ها) مورد مؤاخذه قرار دهد، به سرعت عذاب خواهند شد، بلکه برای آنها موعدی است که آن باید حتما فرا رسد. اگر آن موعد فرا نرسد، این تحقق نمی‌یابد و بر اساس روایات، آن موعد، قیام حضرت بقیه‌الله(عج) است.
* آسیب‌شناسی مهدویت در قرآن
در عرصه مهدویت لازم است که آسیب‌های فراوانی مد نظر قرار گیرد. نخست این که وقتی معتقدیم حضرت مهدی(عج) برای اجرای عدالت می‌آیند، این به معنای آن نیست که نباید ملت‌ها برای اجرای عدالت در غیبت امام زمان(عج) تلاش کنند، این دیدگاهی مارکسیستی است؛ مارکسیسم معتقد به هیچ حرکت اصلاحی در برابر کاپیتالیسم نبود و حتی این حرکت‌ها را محکوم می‌کردند؛ آنها اعتقاد داشتند که باید شکاف میان طبقه کارگر و حاکمیت سرمایه‌داری به اندازه‌ای وسیع شود که خود به خود منجر به قیام ملت‌ها و سرنگونی نظام سرمایه‌داری شود؛ این رویکرد به اندازه‌ای بود که حتی اگر حرکت‌های اصلاحی انجام دهیم، با آن مخالفت می‌کردند و معتقد بودند که این‌ها، جریان انقلاب کمونیسم را به تأخیر می‌اندازد.
این در حالی است بر اساس موازین اسلامی، ما اعتقاد داریم که پیش از ظهور حضرت ولی عصر(عج) دنیا را ظلم می‌گیرد، ولی نه این که در گوشه و کنار دنیا ملت‌های مسلمان برای اجرای عدالت قیام نکنند. بر اساس روایات معتبر اسلامی، جریانی مانند جریان یمانی را حضرت تأیید کرده‌اند؛ بنابراین، معلوم می‌شود که انقلاب‌هایی برای اجرای عدالت درجامعه انجام می‌شود. دیگر ائمه معصوم(علیهم‌السلام) نیز بیان داشته‌اند که اگر ما یارانی داشتیم، خودمان قیام می‌کنیم و عدالت اسلامی را حاکم می‌کنیم. بنابراین، قیام‌ها برای اجرای عدالت و احکام اسلامی به معنای این نیست که این با حکومت عدالت‌گستر جهانی حضرت مهدی(عج) در تعارض باشد. چون عدالت مهدوی، عدالتی جهانی است.
*عدالت مهدوی
مسئله دیگر در عرصه آسیب‌شناسی مهدویت این است که آنچه در عصر حضرت مهدی(عج) است، عدالت به معنای مطلق مفهوم واقعی عدالت در تمامی جوانب و شئون می‌باشد. درست است که دیگران هم در عرصه ترویج عدالت گام بر می‌دارند، ولی نمی‌توانند مدعی شوند که عدالت مطلق را مانند عدالت مهدی(عج) ایجاد کرده‌اند. این حکومت‌ها تلاش دارند شبیه آنچه را که قرار است حضرت مهدی(عج) ایجاد کند، تحقق بخشند، ولی توانایی ایجاد عدالت مطلق در تمامی شئون را ندارند.
داشتن این رویکرد درمیان ملت‌های اسلامی، مطالبه دین و سخن معصومین(علیهم‌السلام) است که مردم باید در برابر حاکمیت ظالم قیام کنند و به دنبال اجرای عدالت در جامعه باشند.
«أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللَّهَ عَلَى نَصْرِهِمْ لَقَدِيرٌ»(حج آیه 39) که این آیه بر حکومت حضرت مهدی(عج) تطبیق شده است. خداوند در این آیه به آنها که مورد ظلم واقع شده‌اند، اجازه قتال داده است. مقابله در برابر هجوم کشورهای دیگر، جهاد دفاعی است و وظیفه ماست که در برابر استعمار کشورهای دیگر ایستادگی کنیم.
اطلاق این آیه اجازه دفاع می‌دهد و یکی از مصادیق آن بیرون کردن استعمار است؛ شاید این استعمار در ظاهر جنگ نکند، ولی جنگ او جنگ نرم است که از جنگ فیزیکی خطرناک تر است، چون در این جنگ عقاید و فرهنگ مردم نابود می‌شود. این اجازه جهاد در برابر ستمگران در هر زمانی وجود دارد و ملت‌ها می‌توانند در زمان غببت در برابر استکبار بایستند وبه این وظیفه خود عمل کنند اما این مسئله در زمان حضرت مهدی(عج) به عنوان مصداق تام اجرا می‌شود.
*دکترین ولایت فقیه؛ راهی روشن پیش روی مردم
به ویژه با دکترین ولایت فقیه امام خمینی(ره)، که راهی روشن را در پیش روی مردم قرار داده‌اند که به وسیله آنها می‌توان بر استکبار پیروز شد. درست است که ما امروز به ظاهر جنگی در جهان نداریم، ولی آنچه که به مردم الهام می‌دهد که دربرابر استعمار بایستند، دکترین ولایت فقیه است که از ایران اسلامی به جهانیان منتشر می‌شود.
گفت‌وگو: علیرضا سهلانی
