حجت الاسلام مصطفی صادقی مولف کتاب ارزیابی اخبار قضاوت‌های امیرالمؤمنین (ع)اثر تحسین شده در شانزدهمین همایش کتاب سال حوزه در گفت و گو با خبرگزاری «حوزه»، رویکرد این اثر و نحوه پرداختن به روایات قضاوت های امیر المومنین (ع) را با معیارهای حدیثی و تاریخی مورد بررسی قرار داده است .
*لطفاً معرفی اجمالی از فعالیت‌های علمی خود ارائه بدهید؟
بنده مصطفی صادقی، طلبه اهل کاشان هستم، سال 1362 وارد حوزه علمیه شدم و دروس سطح و خارج را از محضر اساتید حوزه خوشه‌چینی کردم و حدود ده سال پیش نیز به مرکز تربیت محقق و نویسندگی وارد و در حوزه تاریخ مشغول به تحصیل گردیده و در مباحث تاریخی وارد شدم، در دانشگاه امام صادق (ع) همزمان با دروس طلبگی رشته تاریخ تشیع را در سطح کارشناسی ارشد ادامه دادم و در حال حاضر نیز دانشجوی دکترای تاریخ اهل‌بیت(ع) در جامعة المصطفی(ص) و عضو پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی هستم.
لطفاً به برخی از آثار و کتاب های منتشرشده خود اشاره‌ای داشته باشید؟
مهم‌ترین کتاب بنده "تحلیل نشانه‌های تاریخی ظهور" است که در کتاب سال حوزه و همچنین در کتاب سال دانشجویی رتبه آورد. این اثر در کتاب سال ولایت هم مورد لطف قرار گرفت. کتاب پرحجمی نیست، اما نظریه‌های جدیدی مطرح کرده و به لحاظ تاریخی نشانه‌های ظهور را بررسی نمود که بسیاری از نشانه‌های ظهور در طول تاریخ اتفاق افتاده است و حوادثی بوده که ائمه(ع) هم به‌عنوان نشانه ظهور مطرح نکرده‌اند، بلکه صرفاً پیش‌گویی حوادث آینده بوده که برای ما به‌عنوان نشانه‌های ظهور تلقی شده و یا ممکن است در روایات تحریفی صورت گرفته است یا اشتباهی رخ‌داده باشد. بررسی‌هایی با گرایش تاریخی آنجا انجام داده‌ام و صد روایت را با نگاه تاریخی بررسی کرده‌ام.
از دیگر آثار کتاب "تاریخ تشیع کاشان" که توسط مؤسسه شیعه شناسی منتشر شد، البته تألیفات و مقالات دیگری هم دارم ازجمله "کتابشناسی شیعه شناسی"؛" ترجمه مقتل خوارزمی" که صدسال قبل از ابن طاووس نگارش شده است و چون نمی‌خواستم این کار ترجمه صرف باشد کار تحقیقاتی هم‌روی آن انجام داده‌ام، امیدوارم خداوند و ائمه اهل‌بیت از کارهای ما راضی و خشنود باشند و نزد آن‌ها قابل‌قبول واقع بشود.
*اخیراً کتابی از شما منتشر شد با عنوان " ارزیابی اخبار قضاوت‌های امیرالمؤمنین (ع)" که به‌عنوان اثر تحسین‌شده در همایش کتاب سال حوزه معرفی شد، لطفاً از اثر گزارشی دهید؟
کتاب قضاوت‌های حضرت علی که عنوان دقیق آن ارزیابی اخبار قضاوت‌های امیرالمؤمنین(ع) است؛ شیوه ورود به مباحث و بررسی احادیث مربوط به قضاوت‌های امیرالمؤمنین (ع) است و از مطالب بین‌رشته‌ای است.
هدف این‌گونه کار این است با توجه به اینکه در چهارده قرنی که از دوران ائمه معصومین(ع) می‌گذرد، روایات تورم زیادی پیداکرده، یا برداشت‌های نادرستی از آن‌ها شده است، خواستیم خودمان از داخل به‌نقد و بررسی و پالایش آن‌ها بپردازیم و در بین متخصصان حوزه این گزارش‌ها موردبحث و بررسی قرار گیرد.
*رویکرد کتاب "ارزیابی اخبار قضاوت‌های امیرالمؤمنین (ع)" به مباحث چگونه رویکردی است؟
رویکرد کتاب تاریخی است؛ در کتاب اخبار قضاوت‌های امیرالمؤمنین(ع) شیوه خاص علوم حدیثی را پیاده کرده‌ام و به بررسی منابع و بررسی سند و بعد ازآن به بررسی متن احادیث پرداخته‌ام؛ در این کتاب ابتدا به لحاظ تاریخی منابع بررسی‌شده است که این منبع ممکن است اعتبار و نسبت آن با نویسنده به چه شکل باشد، در قسمت سندی نیز به بررسی احوال راویان و گرایش‌های آن‌ها پرداخته‌ایم.
به‌عنوان‌مثال راوی ممکن بوده قاضی باشد و اخباری را نقل کرده، همان‌گونه که در بحث نشانه‌های ظهور گفته‌ایم اگر یک راوی از یکی از فرقه‌هایی است که در موضوع مهدویت متهم است مثل واقفیه که امام کاظم(ع) را مهدی می‌دانند یا یکی از فرقه‌هایی که در موضوع مهدویت سوءاستفاده‌هایی دارند، اگر در سلسله روایت باشند و اگرچه در کتب رجالی به‌حسب ظاهر ثقه باشند و می‌تواند در کتب فقهی از آن‌ها نقل حدیث شود، اما در موضوع مهدویت نمی‌توانیم از این راوی بپذیریم. به‌این‌ترتیب بحث سندی یک مقدار تاریخی می‌شود.
در بعد محتوا و متن احادیث گفته‌ایم آیا می‌تواند در آن فضا این روایت اتفاق افتاده باشد یا خیر؟! مثلاً اینکه روایتی داشته باشیم که درباره امیرالمؤمنی
ن(ع) نقل‌شده که در کوفه چنین اتفاقی افتاد و ایشان چنین قضاوتی کرد، آیا کوفه چنین جایگاهی داشته که چنین اتفاقی رخ بدهد یا خیر؟!
*آیا نگاه این کتاب در موضوع قضاوت‌های امیر المومنین تنها به منابع شیعی است یا به منابع اهل سنت هم توجه داشته است؟
اگر نگوییم نصف لااقل یک‌سوم روایات قضاوت‌های امیر المومنین(ع) در منابع اهل سنت هم وجود دارد، البته به‌صورت موضوعی روایات را شماره زده و حدود یک‌صد و بیست قضاوت را بررسی کرده‌ام، برخی از این قضاوت‌ها ممکن است بیشتر از یک روایت داشته باشد و آماری که ارائه داده‌ام در کتاب کافی یک‌صد و چهل روایت با عنوان قضا، علی(ع) و دیگر عناوین مانند أتی امیرالمؤمنین آمده است. این روایات در طول تاریخ بیشتر شده است، به‌عنوان‌مثال مرحوم علامه سید محسن امین کتاب قضاوت‌ها را با عنوان "عجائب احکام و قضایا امیرالمؤمنین" منتشر کرده و حدود 188 مورد را شماره‌گذاری نموده و چیزی حدود دویست خبر در این موضوع ما داریم اعم از تعبیر قضا و یا به شکل‌های دیگر، اما وقتی به منابع معتبر مثل کافی می‌رسیم می‌بینیم بخشی از این‌ها به معنای قضاوت اصطلاحی نیست یکی از کارهای بررسی همین موضوع است که قضای علی (ع) یا قضا امیرالمؤمنین(ع) به معنای قضاوت نیست و حکم کرده است و به لحاظ لغت‌شناسی بررسی کرده‌ام خود "قضا" به معنای "حکم کردن"، اینجا هم امیرالمؤمنین(ع) دستوری داده و مطلبی فقهی و حکم شرعی را نقل کرده‌اند و چه‌بسا قضاوتی اتفاق نیفتاده باشد یا خلطی صورت گرفته و به روایت شکل داستانی داده‌شده باشد.
بحث دیگر این است که چه‌بسا این‌ها در کتاب حضرت علی (ع) بوده، در دست ائمه(ع) بوده و گاهی امام صادق(ع) از کتاب حضرت علی(ع) مطلبی را نقل می‌کند این‌طور بوده و قضاوت نبوده باشد. در منابع اهل سنت هم روایاتی داریم و اهل سنت بسیاری از مباحث مربوط به امیرالمؤمنین ع به‌عنوان یکی از صحابه، خلیفه چهارم و شخصیت بزرگی که در کنار پیامبر(ص) بوده است نقل می‌کنند در بین صحابه گفته‌شده اقضانا حضرت علی (ع) یا پیامبر(ص) فرمود اقضاکم علی (ع) به این جهت اهل سنت روایات ایشان را زیاد نقل کرده‌اند و دسته‌ای از روایات ما روایات اهل سنت بوده است.
*مشکلات و موانع این نوع کارهای علمی چیست؟
ما می‌توانیم دسته‌ای از روایات را بررسی و کنار بگذاریم همان‌طور که اهل‌بیت(ع) خودشان فرموده‌اند روایات را با قرآن مقایسه کنیم همچنین دیگر معیارهای حدیثی را مدنظر قرار دهیم. در فصل آخر کتاب چند گفتار را در همین مورد بحث کرده‌ایم، مانند مقایسه روایات با قرآن مقایسه باسنت قطعی، مقایسه با حکم عقل و همچنین مقایسه با دیگر احکام فقهی و مقایسه با احکام تاریخی و سازگاری با حس و تجربه، به‌این‌ترتیب بخشی از روایات کنار گذاشته می‌شود، این‌ها در متن و بعد از بحث سند است. اما بخشی از روایات هستند که نمی‌توان با اطمینان در مورد آن‌ها صحبت کرد یا منبعی قوی مثل کتاب کافی دارند یا اگر بخواهیم قضاوت کنیم، منصفانه نیست که انسان نظر شخصی خود را در مورد آن‌ها ابراز کند، در این موارد محقق باید احتیاط کند و یکی از موانع و مشکلات ما این است که این روایات از منابع قوی مانند کتب اربعه نقل‌شده باشد و منابع آن به‌اصطلاح امروزی صحیح است و همه راویان موثق هستند، اما می‌بینیم متن با مشکلاتی مواجه است به لحاظ ملاکات حدیثی یا به لحاظ تاریخی که رویکرد بنده بیشتر رویکرد تاریخی بوده، اما به لحاظ اینکه منبع حدیث معتبر است و رد کردن و اشکال کردن در حدیث سخت است و از طرف دیگر می‌بینیم که متن حدیث سازگاری ندارد و این‌یکی از مشکلات پیش روی محقق است که در این بزنگاه‌ها نمی‌خواهد نظر شخصی خود را ابراز کند.
*آیا این کتاب موردنقد هم قرارگرفته است؟
جلسه نقدی بر کتاب در مدرسه امام خمینی(ره) برگزار شد، برخی از اساتید نظراتی در مورد کتاب داشتند ، برخی از اساتید هم در موضوع حدیث همراه بنده بودند، مثل جناب استاد محمدکاظم رحمان ستایش یا استاد محمدکاظم طباطبایی که متخصص علوم حدیث هستند و کتاب را اجمالاً پسندیده و مورد لطف قرار داده‌اند و در کتاب سال در ارزیابی چند نفر یا در همایش کتاب سال حوزه هم لوح تقدیر گرفت و چند نفر مطالعه کرده و نظرشان مساعد بوده که می‌تواند بحث جدیدی را در مورد قضاوت‌های امیرالمؤمنین(ع) باز کند.
*چطور شد که به فکر تألیف این کتاب افتادید؟
از مدت‌ها قبل در ذهن داشتم که آیا اخبار و گزارش‌هایی که در مورد قضاوت‌های امیرالمؤمنین(ع) وجود دارد در مقام ارزیابی علمی و تاریخی چگونه است، این مباحث در ذهن من بود تا اینکه در درس خارج آیت‌الله مددی که نقد و بررسی کتاب آقای مدرسی را به‌عنوان میراث فقه شیعه بیان می‌کرد ذیل بحث اصبغ بن نباته که کتابی در مورد قضاوت‌ها داشته و راوی قضاوت‌ها بود، بحثی درگرفت و مطالبی را مطرح کرد که آن مباحث برای بنده خیلی مهم بود، این مطلب ذهنیت مرا تأکید کرد تا دنبال این اخبار بروم.
