«حوزه»/ حجت الاسلام علی قنبریان، کارشناس نسخ خطی و استاد دانشگاه تهران، همزمان با هفته پژوهش، در گفتگو با خبرنگار خبرگزاری «حوزه» در تهران، با تاکید بر ضرورت و توسعه تحقیق در نسخه های خطی، گفت: هدف از تصحیح نسخه های خطّی، احیاء و بازیابی آثار گذشتگان است.

 وی تصریح کرد: تصحیح نسخه های خطی ارزش زیادی دارد و سبب می گردد تا خزائنی از علوم احیاء و تصحیح گردیده و در اختیار بشریت قرار گیرد و چه بسا علوم ناب و بکری در گنجینه های خطی موجود باشد که از دسترس بشر دور مانده است.

متن گفتگو با حجت الاسلام قنبریان، کارشناس نسخ خطی و استاد دانشگاه تهران را در ادامه بخوانید.

* به عنوان سوال نخست لطفا از ابتدای کار با نسخ خطی برایمان بگویید. از چه زمانی با نسخ خطی آشنا شدید؟ و پس از آن چه شد که به فهرست نگاری، احیاء و تصحیح نسخه های خطی علاقه مند شدید و آن را انتخاب کردید؟

بنده با کتابی با نام شرح هدایه الحکمه آشنا شدم که تا به حال چاپ نشده بود و تصمیم به تصحیح آن گرفتم و با یکی از اساتید خود در دانشگاه تهران، حجت الاسلام و المسلمین میردامادی که مدیر نسخه های خطی جامعه المصطفی است، مشورت کردم و ایشان نیز مرا به این کار ترغیب کرد و اطلاعات مفیدی را در زمینه تصحیح و احیاء نسخه های خطی در اختیار بنده گذاشت و برای تکمیل اطلاعات، کتاب هایی در این زمینه مطالعه کردم. همچنین در این رابطه با حجت الاسلام و المسلمین علی صدرایی خویی صحبت کردم و آموزش های لازم را گرفتم.

* لطفا ضرورت و اهداف مورد نظر از تحقيق در نسخه هاي خطي را بیان کنید.

هدف از تصحیح نسخه های خطّی، احیاء و بازیابی آثار گذشتگان است. تصحیح نسخه های خطی ارزش زیادی دارد و سبب می گردد تا خزائنی از علوم احیاء و تصحیح گردیده و در اختیار بشریت قرار گیرد و چه بسا علوم ناب و بکری در این گنجینه های خطی موجود باشد که از دسترس بشر دور مانده است. بنابراین احیاء نسخه های خطی امری لازم و ضروری است که باید نهاد های ذی ربط به آن اهتمام داشته باشند. در این خصوص کتبی نگاشته شده است که قواعد و فنون تصحیح نسخ را می آموزد، همچون کتاب «راه های تصحیح متون» نوشته ی جویا جهانبخش.

* از اینکه در تصحیح و احیاء کتب خطی تمرکز کردید، چه انگیزه‌ای داشته‌اید؟

انگیزه بنده زنده ساختن معارف غنی و پرباری است که در این نسخه ها وجود دارد. البته بعد از تصحیح باید متن مصحًّح منتشر و چاپ شده و در اختیار دیگران قرار گیرد که این امر هم به دو روش می باشد. 1- انتشار به صورت کتاب. 2- انتشار در فصلنامه ها و مجلات. زیرا فصل نامه هایی وجود دارد که به صورت تخصصی، نسخه های مصحَّح را چاپ و نشر می کنند مانند؛

الف) کتابخانه مجلس، که دارای فصل نامه های "نامه بهارستان"، "پیام بهارستان" و "اوراق عتیق" می باشد.

ب) کتابخانه مرعشی نجفی، که دارای فصل نامه "میراث شهاب" است.

پ) نشر میراث مکتوب که دارای سه نشریه می باشد.

ت) نشریه "بساتین" در شهر مقدس قم. و...

* به نظر جنابعالی، برای ارتقای نظام آموزشی و پژوهشی حوزه چه باید کرد؟ عملکرد حوزه های علمیه در بها دادن و اهتمام به احیاء کتب خطی و استفاده از آن ها را چگونه ارزیابی می کنید؟

در مقطع سطح سه حوزه و یا کارشناسی ارشد دانشگاه ها موضوعاتی در زمینه تصحیح و احیاء نسخه های خطی تصویب و دفاع شده است. البته تا آنجا که بنده اطلاع دارم جهت سطح چهار و یا دکتری تخصصی چنین چیزی وجود ندارد که امیدوارم در آینده نزدیک تصویب موضوعاتی در زمینه نسخه های خطی در آن مدارج انجام گیرد.

* در انتخاب نسخه ها چه مواردی باید مورد توجه قرار می گیرد؟

در انتخاب نسخه ها موارد ذیل مورد توجه قرار می گیرد؛

1. صحت و کم غلط بودن نسخه: اغلاطی که در نسخه ها راه پیدا کرده است گاهی مواقع از سوی کم سوادی کاتبان و گاهی از سوی کاتبان عالم مغرض و متعصب صورت گرفته است.

2. خوش خط بودن نسخه.

3. قدمت: تاریخ کتابت نسخه به زمان حیات مؤلف نزدیک باشد.

4. نسخه دارای نام کاتب و تاریخ کتابت باشد: اگر نسخه به کتابت خود مؤلف باشد، عالی است و اگر خوش خط بوده و افتادگی نداشته باشد به تنهایی کفایت می کند.

5. در صفحات نسخه افتادگی نباشد.

6. بر اثر قدمت و آفاتی مانند موریانه قسمت های مخطوط پوسیده و ناخوانا نشده باشد.

7. نسخه دارای حواشی باشد.

8. نسخه به دست عالمی نحریر تصحیح شده باشد: به عنوان نمونه حقیر زمانیکه مشغول به تصحیح شرح هدایه الحکمه میبدی بودم نسخه ای به دستم رسید از کتابخانه مجلس شورای اسلامی که توسط فیلسوف معروف ملاعلی نوری تأیید و تصحیح شده بود.

* چطور می توان به این نسخه های خطی دست پیدا کرد؟

در فرهنگ دنا (دستواره نسخه های ایران) و فرهنگ فنخا (فهرست نسخه های خطی ایران) و سایت کدنا و سایت آقابزرگ تهرانی، می توان نسخه های موجود در کتابخانه های ایران را جست وجو کرد. البته برخی از کتابخانه ها دارای نسخه هایی می باشد که در موارد مذکور ثبت و ذکر نگردیده است مانند کتابخانه مدرسه حضرت آیت الله العظمی گلپایگانی که در این موارد چاره ای جز حضور در آن اماکن نمی باشد. کتابخانه هایی که دارای نسخه های خطی می باشند عبارتند از: 1-کتابخانه ملی، کتابخانه مجلس، موزه وکتابخانه ملک؛ واقع در شهر تهران 2-کتابخانه حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی، کتابخانه فیضیه، کتابخانه مسجد اعظم (حضرت آیت الله العظمی بروجردی) و کتابخانه مدرسه حضرت آیت الله العظمی گلپایگانی؛ واقع در شهر مقدس قم 3- کتابخانه آستان قدس رضوی؛ واقع در مشهد. البته احتیاجی نیست که تمامی نسخه های یک اثر علمی توسط محقق جمع آوری گردد، زیرا چنین کاری وقت گیر بوده و هزینه بردار است. بلکه اگر فقط دو یا سه نسخه باشد کافی است و تک نسخه کفایت نمی کند مگر آنکه چاره ای نباشد و نسخه منحصر به فرد بوده و بی بدیل باشد که در اینصورت مصحِّح چاره ای جز اکتفاء کردن به آن نسخه ندارد و باید از طریق قرائن لفظیه ی موجود و همچنین دیگر آثار مؤلف و همچنین آثار افرادی که مؤلف از آن ها استفاده کرده، پی به مراد و نگاشته مؤلف ببرد.

* به دلیل این که احیاء و تصحیح نسخ خطی، یک کار پژوهشی حرفه ای محسوب می‌شود، ویژگی‌های مورد نیاز برای یک پژوهشگر جهت ورود به این مباحث را چه می‌دانید؟

مصحِّح باید در مواردی شایستگی و اهلیت داشته باشد، از جمله؛

تعهد: یعنی رعایت اخلاق تصحیح و پژوهش مثل امانتداری.

تخصص: یعنی عالم بودن به معارف نسخه ای که آن را تصحیح می کند پس کسی که در فلسفه نسخه ای را از ابوعلی سینا تصحیح می کند باید به مبانی فلسفه وموضوعات آن علم  داشته باشد. همچنین آشنایی با شیوه ها و قواعد تصحیح.

کاتبان جهت جلوگیری از اتلاف وقت از گذاشتن نقطه بر روی برخی از کلمات خودداری می کردند و همچنین مخفف برخی از واژه های پر کابرد را می نگاشتند مثلاً به جای «باطلٌ» می نوشتند «با» و یا به جای «محالٌ» می نگاشتند «مح»، و یا به جای «حینئذٍ»، «ح» و به جای «ظاهرٌ»، «ظا» می نگاشتند که مصحِّح باید در متن، نقطه ها و کلمات غیر مخفف را بیآورد.

کلماتی را که مصحح بعد از فحص و جست وجو ابهام داشت یا خودش اجتهاد کرده و کلمه مناسب را می نگارد و در حاشیه به آن تنبه می دهد و یا اینکه عوض کلمه مبهم از [...] استفاده کند.

* به عنوان کارشناس تصحیح نسخ خطی، بفرمایید که استفاده و بهره برداری از کتب نفیس خطّی چگونه ممکن است؟

تصحیح نسخه های خطی برخلاف پژوهش های دیگر، از دو قسمت تشکیل گردیده است؛ یافتن نسخه، و تصحیح واحیاء نسخه.

در تصحیح نسخه، اختلاف نسخه ها را در پاورقی می آوریم و رسیدن به متن اصلی که مؤلّف نگاشته، مطلوب است، بنابراین اجتهادات شخصی غیرعالمانه که ذوق شخصی نامیده می گردد، سودی ندارد. همان طور که باید در تفسیر به مراد جدّی خداوند متعال پی ببریم و نظریات اجتهادی بدون قرینه، تفسیر به رأی می باشد. پس ما در تصحیح نسخه و در تفسیر متون دینی مانند قرآن و روایات، مؤلّف محور هستیم نه مفسّر محور!. همچنین برای مصحِّح زیبنده است که نسخه های متعددی داشته باشد تا تصحیح، انتقادی بوده و با مطابقت دادن نسخه ها به متن اصلی مؤلف برسیم، اما در جاهایی که یک نسخه موجود بود و برخی از کلمات ناخوانا ویا مغلوط بود، باید سعی کنیم که با توجه به قرائن لفظیه موجود و یا کتاب های دیگر مؤلف و یا کتاب هایی را که احتمال می دهیم مؤلف در تنظیم متن از آنها استفاده کرده به مراد و نگاشته مؤلف برسیم. به عنوان نمونه بنده رساله ای با عنوان «خواطریه» اثر عارف مشهور «میرسیدعلی همدانی» را تصحیح می کردم و برخی مواقع به فتوحات مکیه ابن عربی و گاهی هم به کتاب فوائح الجمال و فواتح الجمال اثر نجم الدین کبری و یا کتاب احیاء علوم الدین غزالی رجوع می کردم.

* روش های مورد استفاده شما در تصحیح و احیاء نسخه های خطی چگونه است؟

بنده از روش تصحیح بر مبنای نسخه اساس استفاده می کنم، زیرا که در حوزه تصحیح متن های فارسی و عربی، عمدتاً چهار شیوه به رسمیت شناخته شده است: شامل "تصحیح بر مبنای نسخه اساس"، "تصحیح التقاطی"، " تصحیح به شیوه بینابین" و "تصحیح قیاسی" می باشد.

البته با آن که بیشترین ضوابط کلّی نقد و تصحیح متون با توجه به ویژگی های عمومی متون پدید آمده اند، ولی مصحح، در تصحیح هر متن با توجه به مقتضیات ویژه همان متن از برخی تصرفات در شیوه های معمول و اجتهادات روش شناختی ناگزیر است. این ضرورت در مورد برخی متون به سر حدّ «ابداع روش» می رسد. بدیهی است که سخن از تصرف در روش یا ابداع روش شناسانه، به معنای ناروشمندی در تصحیح و عملکردهای دلخواه غیرعالمانه مصحح  که متأسفانه دربرخی بررسی ها مشاهده می شوند، نیست.

گفتگو: مهدی زارعی شبخانه