حجت‌الاسلام والمسلمين احمد ابوترابي در گفتگو با خبرگزاري «حوزه» به تشريح فعاليت‌هاي مرکز پژوهشي دائرةالمعارف علوم عقلي اسلامي پرداخت و گفت: اين مرکز وابسته به مؤسسه آموزشي پژوهشي امام خميني(ره) است که از سال 1380 فعاليت خود را آغاز کرده و رياست عاليه آن به عهده آيت‌الله مصباح يزدي می باشد.
وي با اشاره به اهداف اين مرکز، اظهار داشت: «انجام تحقيقات مقدماتي و برخي پژوهش‌هاي بنيادين در هر يك از علوم عقلي اسلامي براي زمينه‌سازي تدوين دانش‌نامه‌‌ها و ايجاد بستر لازم، براي دقت و سرعت در انواع تحقيقات در علوم عقلي به‌ويژه فعاليت‌هاي دائرةالمعارفي و فرهنگ‌نامه‌اي و نيز تربيت نيروي انساني لازم در راستاي اهداف مركز، هدف اوليه و كوتاه‌مدت اين مجموعه مي‌باشد.
رئيس مرکز پژوهشي دائرةالمعارف علوم عقلي اسلامي ادامه داد: هدف متوسط و ميان‌مدت اين مجموعه: تهيه فرهنگ‌نامه‌هاي علوم عقلي اسلامي مشتمل بر فرهنگ‌نامه‌هاي مصطلحات منطق، فلسفه، كلام، عرفان، مكاتب عرفاني، فرق و مذاهب كلامي، عرفان ادبي، هريك از فلسفه‌هاي مضاف، و فرهنگ‌نامه أعلام علوم عقلي اسلامي است و هدف نهايي و بلند‌مدت آن، تدوين دائرةالمعارفي تخصصي است كه معرِّف همه علوم عقلي اسلامي، به ويژه انديشه‌هاي بنيادين اسلامي و شيعي و قابل عرضه در سطح بين‌المللي باشد؛ البته فرهنگ‌نامه‌ها، به‌گونه‌اي تدوين مي‌شوند كه براي تبديل آنها به دائرةالمعارف جامع علوم عقلي نياز به كار زيادي ندارد و بعيد نيست كه هريک از فرهنگ‌نامه‌ها به عنوان ويراست اول آن دائرةالمعارف منتشر شود.
*رشته هاي مورد نظر در تحرير دائرةالمعارف علوم عقلي اسلامي
اين محقق و پژوهشگر با بيان اين مطلب که 4 رشته اصلي «منطق»، «فلسفه»، «کلام» و «عرفان» در مباحث علوم عقلي مدنظر قرار مي‌گيرند، ابراز داشت: رشته‌هاي فرعي مربوط به رشته‌هاي مذکور نيز مورد توجه ما قرار گرفته و پيگير رشته‌هايي همچون معرفي «عرفان عملي»، «عرفان ادبي»، «عرفان نظري»، «فلسفه دين» و «کلام جديد»، «فلسفه اخلاق»، «فلسفه حقوق»، «فلسفه سياسي»، «فلسفه علم» (فلسفه علوم تجربي) و «معرفت شناسي» نيز بوده و براي تمام آنها شوراي علمي متشکل از قوي‌ترين اساتيد حاضر در حوزه علميه قم تشکيل داده و جلسات آنها معمولا به صورت هفتگي برگزار مي‌شود.
اين استاد حوزه و دانشگاه خاطرنشان ساخت: رسالت اصلي مرکز، تدوين دائرةالمعارف براي هرکدام از رشته‌هاي مذکور بوده و در دو رشته «منطق» و «عرفان نظري» کار نگارش فرهنگ نامه آغاز شده است
حجت‌الاسلام والمسلمين ابوترابي با بيان اين مطلب که صدور فرهنگ اسلامي می تواند با دائرةالمعارف‌ها باشد و در دنيا نیز مرسوم است، تصريح کرد: اگر ما بتوانيم معارف عقلي را در دائرةالمعارف جمع‌آوري کنيم، مي‌توانيم زمينه آشنايي مردم دنيا را با مباني عقلي معارف ديني اسلام ناب فراهم سازيم.
*چرا موضوع علوم عقلي اسلامي را براي اين دائرةالمعارف انتخاب کرده‌ايد؟
وي در پاسخ به اين سوال که چرا اين موضوع را براي تدوين دائرةالمعارف انتخاب کرده‌ايد، بيان داشت: معارف عقلي زبان مشترک تمام انسان‌هاست؛ زيرا، همه دنيا با هر دين، مذهب و مشربي مي‌توانند زبان عقل را فهمیده و از اين راه، به حقانيت و برتري معارف اسلامي و شيعي پي ببرند.
رئيس مرکز پژوهشي دائرةالمعارف علوم عقلي اسلامي با بيان اين مطلب که دائرةالمعارفنويسي در ايران سابقه طولاني نداشته و برخي از مراکز آن را با بودجه‌هاي بسيار زياد انجام مي‌دهند اظهار داشت: در ابتداي راه، شخصي كه تخصص و سابقه‌اي در دائرةالمعارفنويسي داشت به ما گفت آيا مي‌دانيدکه برخي از مراكز دائرةالمعارفنويسي در دنيا 3هزار عضو هيأت علمي رسمي داشته و دائرةالمعارف‌ها پس از چندين سال فعاليت زيرساختي، كار خود را آغاز مي‌کنند؟ و ما با علم به اين موضوعات و کمبود نيروي علمي، بودجه و... اين کار بزرگ را آغاز کرده و تاکنون دستاوردهاي مناسبي داشته‌ايم.
اين محقق و پژوهشگر ابراز داشت: در دنياي غرب معمولاً براي هر مدخل متخصصاني دارند؛ اما با توجه به اينكه ما نه آن بودجه‌ها را داريم و نه براي هر موضوع متخصص ويژه داريم؛ به دنبال جبران اين کمبودها از راه‌هاي ديگر برآمده و مراحل
ي را براي كار تعريف كرديم كه از جمله فراهم آوردن زيرساخت‌هايي قوي بوده است.
اين استاد حوزه و دانشگاه خاطرنشان ساخت: در ابتداي راه به سراغ هر يك از علوم عقلي رفته و بررسي كرديم که آيا اين علم نقشه روشن و قابل اعتمادي دارد يا نه که بر اين اساس، يکي از اهداف اوليه اين مرکز آن شد که براي هر علم، نقشه‌اي ترسيم کرده و جايگاه هر موضوع را در نظام جغرافيايي آن علم تعيين نماید.
حجت‌الاسلام والمسلمين ابوترابي ادامه داد: براي ترسيم نقشه علوم، نخست به سراغ شيوه اصطلاح‌نامه‌نويسي‌هاي رايج در دنيا رفته تا با تدوين آن بتوانيم نقشه را به دست آورده ، علوم را در آن قالب بريزيم؛ اما احساس كرديم اصطلاح‌نامه‌نويسي هرچند شيوه مناسبي براي كار ماست؛ اما براي ترسيم نقشه علم، ضعف‌هايي روشي دارد. بر همین اساس، با حفظ استانداردهاي بين‌المللي، ضعف‌هاي روشي آن را برطرف و نوشتار آن از سوی برجستگان علمی حوزه علمیه قم آغاز شده است.
*چاپ دو جلد از اصطلاح‌نامه عرفان نظري
وي با بیان این مطلب که فراهم نمودن اين زيرساخت‌ها زمان زيادي مي‌خواهد، تصريح کرد: به عنوان مثال در عرفان نظري قريب به 12سال است که برجستگان اين علم در جلسات هفتگي اصطلاحات را بررسي مي‌کنند تا بتوانند اصطلاح‌نامه آن را به دست آورند که هم اکنون 2 جلد از آن به چاپ رسيده و مطالب 2 جلد ديگر آماده است و هنوز چندسالي از کار آن باقیست.
اين محقق و پژوهشگر، تدوين اصطلاح‌نامه را براي دائرةالمعارف‌هاي تخصصي داراي اهميت دانست و گفت: مثلا در عرفان نظري تا خود عرفان‌شناسان ندانندکه رابطه ميان تعينات، تجليات و مظاهر و اسماء چيست و هر كدام در عرفان نظري چه جايگاهي دارند، نمي‌توانند براي دائرةالمعارف آن مقاله بنويسند.
*چه اصطلاح‌نامه‌هايي از سوي مرکز پژوهشي دائرةالمعارف علوم عقلي منتشر شده‌اند؟
اين استاد حوزه و دانشگاه بيان داشت: فعاليت تدوين اصطلاح‌نامه در رشته‌هاي گوناگون از سال‌هاي گذشته آغاز شده که تاکنون اصطلاح‌نامه منطق به اتمام رسيده و به زودي در 3 جلد به چاپ خواهد رسيد.
حجت‌الاسلام والمسلمين ابوترابي ادامه داد: همچنين اصطلاح‌نامه فلسفه اشراق منتشر شده و اصطلاح‌نامه معرفت‌شناسي پس از صرف مدت 7 سال به پايان رسيده و منتشر شده است ، لذا امید داریم تا يك سال ديگر ويرايش جديد آن نيز آماده چاپ شود.
وي افزود: همچنین يک سوم از اصطلاح‌نامه عرفان نظري منتشر شده و مطالب يك‌سوم ديگر آن نیز آماده چاپ می باشد.
رئيس مرکز پژوهشي دائرةالمعارف علوم عقلي اسلامي يادآور شد: اصطلاح‌نامه فلسفه و اصطلاح‌نامه کلام نيز تا نيمه اول سال آينده منتشر خواهد شد.
اين محقق و پژوهشگر با بيان اين مطلب که اميد است اصطلاح‌نامه فلسفه اخلاق تا اوائل سال 1396 منتشر شود اظهار داشت: اصطلاح نامه فلسفه سياسي نيز حداكثر يک سال ديگر کار علمي داشته و كار اصطلاح‌نامه فلسفه دين و اصطلاح‌نامه فلسفه حقوق را در يک سال اخير شروع کرده‌ايم و هنوز پيش‌بيني دقيقي از اتمام آن نداريم.
*چرا از اصطلاح‌نامه‌هاي موجود استفاده نکرده‌ايد؟
اين استاد حوزه و دانشگاه در پاسخ به اين سؤال که آيا نمي‌توانستيد از اصطلاح‌نامه‌هايي که در مراکز ديگر تهيه شده بود استفاده کنيد ابراز داشت: اولا، در بسياري از رشته‌ها كه ما به آن پرداخته‌ايم، اصطلاح‌نامه‌اي وجود نداشت؛ تنها در دو رشته منطق و فلسفه، اصطلاح‌نامه وجود داشت و بعد از شروع کار ما، اصطلاح نامه کلام نيز منتشر شد. وی ادامه داد: ما اصطلاح‌نامه‌هاي موجود را بررسي و مشاهده کردیم که با اهداف علمي ما هماهنگ نيستند؛ چراکه به لحاظ تعداد منابع، فقدان مستندسازي به متون، عدم بررسي گروهي متخصصان برجسته، شيوة تنظيم و نحوة عرضه و ... با كمبودهايي روبرو بوده و به دليل اين نقصان‌ها نتوانستيم از آنها بهره ببريم.
*چکيده‌نويسي و نمايه‌زني مجموعه مصنفات شيخ اشراق
حجت‌الاسلام والمسلمين ابوترابي در بخش ديگري از اين مصاحبه به فعاليت‌هاي ديگر این مرکز در راستای تهيه زيرساخت‌هاي تدوين دائرةالمعارف اشاره كرد و گفت: يکي از کارهايي که در اين مرکز انجام داده‌ايم، چکيده‌نويسي و نمايه‌کردن کتاب‌هايي بود که محققان براي تدوين مقاله براي دائرةالمعارف به آن نياز داشته و با مطالعه کتب اصلي وقت بسياري از آنان گرفته مي‌شد که در اين راستا در ابتدا براي فلسفه اشراق، مجموعه مصنفات شيخ اشراق را چکيده نويسي کرده تا محققين با مباحثي خلاصه اما کامل روبرو باشند.
وي با بيان اين مطلب که با اين کار در هزاران ساعت وقت مقاله‌نويسان صرفه‌جويي مي‌شود، تصريح کرد: در اين طرح کتابهاي مهمي همچون شرح مواقف، شرح مقاصد در کلام، 12 کتاب مشکل منطقي، 7 کتاب اصلي عرفاني 6 اثر فلسفي و تعداد زياي از رساله‌ها و برخي کتابهاي ملاصدرا چکيده‌نويسي و نمايه شده‌اند.
رئيس مرکز پژوهشي دائرةالمعارف علوم عقلي اسلامي بيان داشت: در بخش ديگر از فعاليت‌ها يکسري از کتب را به صورت چکيده‌اي خلاصه‌تر انجام داديم که در اين پروژه، کتابهاي بيشتري مورد چکيده‌نويسي واقع شدند كه آنها را فهرست تفصيلي همراه با نمايه ناميديم.
اين محقق و پژوهشگر اظهار داشت: نمايه بر متن از ديگر فعاليت‌هاي ما در اين مرکز بوده که در اين بخش نيز بر روي تعداد قابل توجهي از کتب اين کار انجام شد تا مورد استفاده محققين قرار بگيرد و اخيراً نمونه‌اي از اين كار به نام «المعجم الموضوعي لكتاب الغدير» در دو جلد منتشر شد.
اين استاد حوزه و دانشگاه ابراز داشت: استخراج موضوعات کتب به صورت تورقي از ديگر برنامه‌هاي ما بوده که حدود 45 هزار کتاب و مقاله را در علوم عقلي شناسايي و تاکنون قريب به 20 هزار از آنها را موضوع‌نويسي كرده‌‌ايم و موضوعات استخراج شده را به صورت درختي به همراه آدرس محل درج موضوع در كتاب معرفي کرديم.
حجت‌الاسلام والمسلمين ابوترابي با اشاره به اینکه دائرةالمعارف‌هاي تخصصي در دوران معاصر دو هدف عمده را دنبال می کنند، خاطرنشان ساخت: دسترسي سريع و آسان مخاطب به گزارش جامع، مختصر و دقيق از يك موضوع، از آغاز علم تا دوران معاصر و همچنین فراهم نمودن زمينه‌هاي پژوهش براي پژوهشگران از طريق دستيابي به سرفصل‌ها و چكيده مطالب، منابع مهم و آخرين دستاوردهاي يك موضوع، دو هدف عمده می باشد.
وی تصریح کرد: اگر دائرةالمعارفي اين دو هدف را به خوبي تأمين كند، استاندارد و ايده‌آل خواهد بود؛ البته معمولا مراكز دائرةالمعارفي در دستيابي به آن كاملا موفق نبودند؛ اما اين مركز تلاش دارد در پروژه‌اي سنگين و بسيار طولاني به آن دست يابد.
رئيس مرکز پژوهشي دائرةالمعارف علوم عقلي اسلامي اذعان داشت: يکي از فعاليت‌هايي که در نوشتن دائرةالمعارف انجام مي‌پذيرد، مدخل‌نويسي است؛ به اين معنا که موضوع اصلي و فرعي مقالات، انتخاب و بر اساس آن مقاله نوشته مي‌شود.
*مدخل‌شناسي دائرةالمعارف علوم عقلي؛ کاري نو و بديع در دنيا
اين محقق و پژوهشگر تصريح کرد: مدخل‌شناسي دائرةالمعارف علوم عقلي اسلامي بر اساس اصطلاح‌نامه‌ها انجام شده است که کاري نو و بديع بوده که در دنيا سراغ نداريم و بيشتر انديشمندان بازديدكننده از اين مركز من جمله دکتر حداد عادل كه خود رياست بنياد دائرةالمعارف اسلامي را به عهده دارد، پس از بازديد از مرکز پژوهشي دائرةالمعارف علوم عقلي اسلامي، اين کار را بسيار دقيق و منطقي دانست.
حجت‌الاسلام والمسلمين ابوترابي بيان داشت: شيوه‌نامه مدخل‌شناسي ما نيز جديد و متفاوت است؛ اما در آن استانداردهاي عمومي رعايت شده است.
*تشکيل پرونده علمي براي مقالات
وي اظهار داشت: بعد از مرحله مدخل‌يابي در دائرةالمعارفنويسي، سفارش مقاله انجام خواهد شد؛ اما ما در کنار آن تشکيل پرونده علمي را نيز داشته‌ايم که البته اين كار در بعضي دائرةالمعارف‌هاي ديگر سابقه داشته؛ اما در شيوه كار، تغييرات زيادي انجام داديم.
رئيس مرکز پژوهشي دائرةالمعارف علوم عقلي اسلامي بیان داشت: پرونده علمي به اين معناست که موضوع مقاله را به محققي غير از محقق اصلي مي‌دهيم تا مطالب مورد نياز براي يك مقاله را از کتب جمع‌آوري کرده و به محقق اصلي تحويل دهد تا مقاله‌نويسي انجام پذيرد.
اين محقق و پژوهشگر ابراز داشت: در اين مرکز همه مراحل پرونده علمي ديجيتالي بوده و به صورت نرم‌افزاري انجام مي‌شود.
اين استاد حوزه و دانشگاه افزود: با وجود پرونده علمي، و کتابخانه ديجتيالي‌اي که در اختيار مؤلف قرار مي‌گيرد که ديگر نیازی به مراجعه کتابخانه‌ها ندارد.
حجت‌الاسلام والمسلمين ابوترابي تصريح کرد: با انجام اصطلاح‌نامه‌نويسي، مدخل‌يابي و پرونده علمي، محقق به راحتي مقاله‌نويسي را آغاز خواهد کرد و جامعيت مقاله نيز به خوبي تأمين مي‌شود و صرفه‌جويي زيادي در وقت مقاله‌نويس مي‌شود؛ البته خود مقاله در اين مركز بايد بيش از 100 مرحله را بگذارند تا به تأييد نهايي براي انتشار برسد و اين تقريباً نزديك به 4برابر مراحل نهايي سازي مقالات و كتاب‌هاي معمولي است.
*اتمام دائرةالمعارف علوم عقلي چند سال به طول خواهد انجاميد؟
وي در پاسخ به اين سوال که اتمام اين دائرةالمعارف چند سال به طول مي‌انجامد، بيان داشت: نمي‌توان زمان دقيقي از اتمام آن عرضه کرد؛ اما کاري بسيار گسترده و بزرگ است.
رئيس مرکز پژوهشي دائرةالمعارف علوم عقلي اسلامي اظهار داشت: زماني كه اين كار را با رهنمودهاي آيت‌الله مصباح يزدي آغاز کرده و برنامه‌ها و اهداف بلند را از ايشان شنيديم، به راحتي باور نمي‌كرديم در عمر ما حتي به هدف كوتاه‌مدت برسيم؛ اما به فضل الهي بيشتر امور مربوط به هدف كوتاه‌مدت و آماده سازي زير ساخت‌ها با موفقيت و بيشتر از انتظار به سرانجام رسيده است؛ البته، مراحل كار به گونه‌اي تنظيم شده كه هركدام هدف مستقلي بوده و حتي اگر خداي ناكرده مانعي در ادامه راه پيش آيد، هريك از محصولات هر مرحله مورد نياز جدي جامعه علمي و هر رشته است و تابه حال محصولات زيادي از اين مركز منتشر شده است.
این محقق و پژوهشگر مرحله پاياني دائرةالمعارف را چاپ و انتشار آن عنوان کرد و گفت: پس از چاپ و انتشار به دنبال ترجمه آن نيز خواهيم رفت؛ چراکه دائرةالمعارفي بين المللي است و بايد به زبان‌هاي زنده دنيا ترجمه شود چون معرفي و صدور مباني فرهنگ اسلامي به همه دنيا هدف اصلي ماست.
اين استاد حوزه و دانشگاه ابراز داشت: تمام کارهايي را که تا به امروز انجام شده با بودجه‌هاي محدود بوده و ما هم‌اکنون يک بيستم از بودجه مورد نياز خود را نيز نداريم که با رفع آن، سرعت کار بسيار بالا خواهد رفت و طول زمان بسيار كوتاه خواهد شد.
حجت‌الاسلام والمسلمين ابوترابي با اشاره به اينکه 15نفر به عنوان هيأت علمي رسمي در اين مرکز مشغول به فعاليت هستند، خاطرنشان ساخت: همچنين حدود 70 نفر به عنوان شوراهاي علمي رشته‌هاي مختلف به صورت پاره‌وقت و قريب به 70 محقق ساعتي در اين مجموعه فعاليت دارند و تعدادي هم كارمند تمام وقت و پروژه‌اي داريم.
*کتابخانه‌اي تخصصي با 50 هزار عنوان کتاب
وي به کتابخانه تخصصي مرکز نيز اشاره کرد و گفت: در اين کتابخانه غير از تصاوير نسخ خطي، حدود50 هزار عنوان کتاب به زبان‌هاي فارسي، عربي و انگليسي در اختيار محققان قرار گرفته است و اين کتابخانه از جهت غنا در برخي رشته‌هاي علوم عقلي براي آن مشابهي نیست؛ حتي براي دستيابي به بعضي نسخ خطي به هند و ترکيه رفته‌ايم .
رئيس مرکز پژوهشي دائرةالمعارف علوم عقلي اسلامي در پاسخ به اين سوال که آيا مقالات اين دائرةالمعارف به اسلامي‌سازي علوم انساني کمک مي کند يا خير؟ تصريح کرد: يقينا به اسلامي‌سازي علوم انساني کمک خواهد کرد؛ چراکه معارف عقلي، از مباني علوم انساني‌اند؛ به علاوه، تهيه زيرساخت‌هاي فلسفه‌هاي مضاف و گزارش از دستاوردهاي علوم انساني اسلامي كه در مقالات ارائه خواهد شد مستقيماً معرفي مباني علوم انساني اسلامي است.
*دانش‌آموختگي طلاب در عرفان نظري
اين محقق و پژوهشگر يکي از فعاليت‌هاي مرکز پژوهشي دائرةالمعارف علوم عقلي اسلامي را تربيت محقق دانست و گفت: براي نخستين بار در کشور دوره کلاسيک عرفان را راه‌اندازي و علاقمندان در حد دکتراي پيوسته مشغول به تحصيل شدند که تاکنون 3 دوره از اين عزيزان در اين مرکز فارغ التحصيل شده و در فعاليت‌هاي تحقيقي مرکز کمک مي‌کنند و فارغ‌التحصيلان اين مركز در عرفان اسلامي به ساير مراكز حوزوي و دانشگاهي كمك مي‌كنند. اين کار از جهت موفقيت در معرفي عرفان اسلامي هماهنگ با شريعت، به مجامع علمي داخل و خارج و براي مقابله با عرفان‌هاي کاذب بسيار حائز اهميت است.
*انتشار 80 جلد کتاب از سوی مرکز پژوهشي دائرةالمعارف علوم عقلي اسلامي
این استاد حوزه و دانشگاه در پایان آثار منتشر شده از این مرکز را 80 جلد عنوان کرد و گفت: تاکنون فرهنگ‌نامه اعلام علوم عقلي در پنج جلد، معجم‌هاي موضوعي علوم در 20 جلد، كتاب‌شناسي‌ها در 28 جلد، اصطلاح‌نامه‌ها و تعدادي تك‌نگاري در علوم عقلي در 5 جلد به چاپ رسیده و اين مركز داراي مجله علمي داراي رتبه در «معارف عقلي» و يك مجله تخصصي در رشته منطق به نام «معارف منطقي» است كه به سوي علمي ـ پژوهشي شدن به پيش مي‌رود.
