به گزارش خبرگزاری «حوزه»، کتاب «مباحثه» اثر حجت الاسلام مهدی باقری سیانی از محققان و پژوهشگران حوزه علمیه، از جمله کتبی است که در سال 1394 بر روی گیشه کتاب فروشی ها قرار گرفت؛ در این کتاب می خوانیم؛ علم و دانش در تمام ادوار تاریخ بشر و نزد همۀ اقوام، طوایف، ملل، نحل و مکاتب گوناگون، دارای ارزش و احترام بوده و می باشد؛ حتی نگرش مذمتی برخی نحله های صوفیه نسبت به دانش ورزی نیز به ذات علم باز نمی گردد و از دیدگاه آنان، ورای یقینی علمی، یقین عینی قرار دارد و توقف در مرحلۀ علم و دانش و سقف یقین را در ارتفاع دانش دیدن، مذموم است؛ نه اینکه دانش فی نفسه، قدح شده باشد.

سیر علوم و دانش ها نشانگر دخیل بودن آموزه های وحیانی در تکامل علوم است و در نگاه دقیق استقرایی، هیچ دانش بشری محض را نمی توان یافت. چه اینکه دست کم رگه هایی از این علوم منوط و وابسته به آموزه های وحیانی است که توسط انبیا یا تربیت یافتگان مکتب انبیا به بشر رسیده است. اما در تمام طول تاریخ بشر هیچ گاه نمونۀ دیدگاهی را که اسلام، این آخرین دین الهی، به علم و دانش داشته نمی توان یافت. به خصوص اسلامی که تجلی در مکتب اهل بیت(ع) دارد. مکتبی که زیر بنای رشد و توسعۀ علوم دینی و حوزه های علمیۀ در طی بیش از سیزده قرن بوده است.

*مباحثه یکی از اسباب توفیق بزرگان عرصه علم است

در این حوزه ها شاهد ظهور دانشمندانی بزرگ و اندیشمندانی سترگ هستیم که به سبب خلق آثاری بدیع و ماندگار، موفق به خدمتی بی نظیر به کاروان علم و دانش بشری در راستای ایجاد تمدنی بی مانند شده اند؛ اما فقط به گذشته بالیدن و به بزرگان افتخار کردن کافی نیست و باید رمز و راز توفیقات فراوان آنان را دریافت و بدون شک «مباحثه» یکی از اسباب توفیق بزرگان عرصۀ علم و قله های اقلیم دانش است. جایگاه ویژه مقولۀ مباحثه به حدی برجسته، و فواید و آثار مثبت آن به اندازه ای روشن است که با اندک مطالعه ای در زندگی دانشمندان بزرگ تمدن اسلامی می توان به اهمیت و فواید خاص آن واقف شد.

اما طرفه و عجیب آنکه در رابطه با این مقولۀ مهم و بسیار پرفایده، تحقیقی وافی صورت نگرفته و در مورد تعریف آن، تنقیح شیوه ها، فواید، آفات و شرایطش اثری که عطش آدمی را در این باب رفع نماید نوشته نشده و یا اگر توسط گذشتگان نوشته شده به دست ما نرسیده است؛ لذا خلأ وجود چنین تحقیقی مشاهده می شد تا اینکه در سال 1394 بازار کتاب شاهد ورود نوعروسی شد که اصل وجود آن موجب شادی نفوس اندیشوران و فرح جان دانشجویان علوم دینی گشت. کتاب «مباحثه»، با عنوان فرعی «شرایط، آفات و برکات»؛ نوشتۀ محقق توانا و اندیشمند کوشا، مدرس حوزۀ علمیۀ اصفهان و نویسندۀ پر تألیف، استاد مهدی باقری سیانی، در حجم محتوای تقریبا 110 صفحۀ رقعی، چاپ قم، انتشارات مرکز مدیریت حوزه های علمیه.

در ادامه سیری گذرا در این اثر فاخر خواهیم داشت.

*نگاهی بر ویژگی های کتاب مباحثه

«یکی از ثابتات حوزه های علمیه شیعه، مباحثه است. از مباحثه تعبیر به ورزش علمی، تمرین استادی و میزان سنجی دانایی شده است.» این جملات بخشی از متنی است که در پشت جلد کتاب نقش بسته و برگرفته از مقدمه مؤلف می باشد که خواندن آن قبل از مطالعه کتاب حتما توصیه می شود. مؤلف در ادامه از جایگاه این سنت ثابت حوزه های سخن گفته و احساس تأسف می کند که بر تارک سنتی بدین نیکویی چرا غبار کم توجهی و حتی نسیان نشسته است؟ و حال آنکه باید ضمن آسیب شناسی این مقوله، در جهت احیاء و توسعۀ آن قدم های مؤثر برداشت. سپس خاضعانه می نویسد که اثر کنونی بدین امید تولید شده تا «گام کوچکی در احیاء، توسعه و تعمیق این سنت با ارزش» باشد.

کتاب مباحثه در دوازده فصل تدوین شده است. یکی از ویژگی های شیخ حر عاملی، محدث کبیر انتهای عصر صفوی، این بود که به نیت برکت یافتن آثارش، معمولا آنها را در دوازده فصل سامان می داد و مولف اثر کنونی نیز یا به شیخ حرّ اقتدا کرده یا توارد در بر حسن نگاه، روی داده است. در فصل اول با تعریف مباحثه آشنا شده و از اینکه مباحثه چرا "ورزش علمی"، "تمرین استادی"، "معیار سنجش دانایی"، "یک نوع تدریس" و "میراثی اسلامی" است آگاه می شویم و می خوانیم که این مقولۀ مهم، از "مختصات حوزه های علمیه" است و چه نیکو که این ویژگی و خصوصیت، نه تنها متروک نشود که سایر نهادهای آموزشی جهان اسلام و بلکه تمام مجامع علمی گیتی در جهت اقتباس این سنت بر یکدیگر پیشی بگیرند و از منافع و برکات آن بهره مند گردند.

فصل دوم به «اهمیت مباحثه» اختصاص دارد و پس از این فصل مختصر، در فصل سوم «برکات و آثار مباحثه» در شش بخش به تصویرکشیده شده است. «درک بهتر مطالب»، «رفع ابهامات»، «دوری از جهل مرکب»، «تقویت فن بیان»، «پویایی ذهن» و «پیدایش صمیمیت ها» از مطالبی است که مولف کتاب در این فصل برای خواننده تشریح نموده است. «مبادی مباحثه و مراحل آن» عنوان فصل چهارم کتاب است. فصلی که در سه بخش «مبادی»، «مراحل» و «امور مؤثر در مباحثه موفق»؛ برای خواننده پیرامون «مطالعه پیش از درس»، «حضور به موقع در کلاس»، «دقت لازم در حین آموزش»، «کاهش تعطیلی:، «اجتناب از بی نظمی»، «بیان مطالب خارج متن درس و تطبیق متن با آن»، «یاد خدا و توسل به معصومان(ع)»، «یادداشت برداری»، «بیان عصراه مطالب» و «دو یا سه نفری بودن مباحثه» سخن می گوید.

پنجمین فصل که از مفیدترین و اصلی ترین فصول کتاب است در رابطه با «شرایط مباحثه» می باشد. یعنی چه چیزهایی که در مباحثه باید لحاظ شود و چه چیزهایی نباید در کار باشد. این فصل پیرامون بایدها و نبایدهای مکان، زمان، نحوه و بهداشت مباحثه بحث می کند و در انتها نیز دو نکته کاربردی تذکر داده می شود و وارد فصل ششم می شویم. فصلی با عنوان «اخلاق مباحثه»، که به ما می آموزاند در مباحثه باید ادب و انصاف را رعایت کرد، روحیه نقدپذیری را در خود تقویت نمود و به بایسته های اخلاقی مباحثه توجه داشت که کلامی نورانی از شهید ثانی نیز زینت بخش این قسمت است.

*مروری بر شرایط هم مباحثه در کتاب مباحثه

فصل هفتم به فصل شاداب زندگی، یعنی دوران جوانی و غنیمت دانستن آن در زمینۀ بهره وری نسبت به کسب دانش و انجام مباحثه برای بهره وری مناسب در دوران بازدهی دانش پرداخته و در فصل بعدی با شرایط «هم مباحثه» آشنا می شویم. این فصل نیز از محوری ترین فصل های کتاب است. نویسنده که خود از تربیت یافتگان حوزه های علمیه مبارک شیعه است و ضمن تجربه دانشورزی خود و سالیان سال هم مباحثه داشتن از توصیه های بزرگان و کتاب های تاریخی و علمی، این فصل را به سامان رسانده، برای ما بیان می نماید که هم مباحثه باید کوشا باشد، با تقوا و خداترس بوده و کج سلیقه نباشد و دارای ذوق سلیم باشد. وقت گذران و تنبل و پر حرف و مفسد نبوده و خلاصه نشست و برخاست و ارتباط با وی در علم و معرفت و اخلاق ما تاثیر مثبت داشته باشد.

*آیا مباحثه هم آفت دارد؟

«آفات مباحثه» عنوان فصل نهم کتاب است. ابتدا این سوال در ذهن شکل می گیرد که مباحثه با این همه مزایا و برکات، مگر می تواند دارای آفت باشد؟ اما وقتی متن کتاب را می خوانیم می بینیم که نویسنده می نگارد هر کاری حتی علم آموزی و مباحثه می تواند دارای آفات باشد و این به ذات علم و مباحثه بر نمی گردد؛ بلکه طرفین مباحثه یا شیوه انجام آن است که دارای آسیب و آفت است و برای کسب فایده وافی مباحثه باید از آفاتش دوری جست. آفاتی مانند لجاجت، توجیه گری، مجادله، مغالطه، اظهار نظر در امور غیر تخصصی و افتادن در حواشی. فصل دهم از مباحثه کمپانی که از اصطلاحات رایج حوزه های سابق بوده و چند نمونه از هم بحثی ها موفق سخن گفته و در فصل یازدهم با چند نکته مهم و مفید پیرامون مباحثه آشنا می شویم.

نهایتا در آخرین فصل کتاب مولف دردمند و دغدغه مند ما با مسئولین و طلاب حوزه های دردلی کرده و سخنانی را بیان داشته و در پایان نصیحتی دارد که طلاب نوپا و دانش ورزانی که در ابتدای راهند قدر دوران فراغت را بدانند و با دو سلاح تعهد و تخصص که به تعبیر دیگر همان دو بال تقوا و دانش است، به خودسازی و آموختن معارف دینی  بپردازند تا بتوانند در جایگاه مرزبانان حقیقی دفاع از مکتب وحی، به دین خدا خدمت نمایند.

*ویژگی های کتاب مباحثه

کتاب، متنی روان و جذاب دارد. استفاده از فصول متعدد و بهره بردن از تنوع و تفنن در نوشتار و به کارگیری عبارت های عربی و اشعار مناسب، باعث رفع ملالت در خواندن آن می شود. همچنین از نقاط قوت اثر که مؤلف نیز در مقدمه بدان اشاره داشته، استناد به آیات الهی، احادیث شیعه و سخنان علمای دینی و توجه به سیره علمی و عملی دانشمندان بزرگ ماست.

امید است مولف محترم در سایر کارهای علمی خویش نیز توفیقات کافی داشته و بتوانند پیرامون سایر بایسته های رشد روزافزون حوزه های علیمه و مجامع علمی، آثاری کاربردی و فایده مند چون اثر حاضر را تولید نمایند.

فاضلی شهرستانی