خبرگزاری «حوزه»،برش هایی از سخنان حضرت آیت الله مکارم شیرازی  پیرامون اربعین و لزوم توجه به جایگاه حقیقی آن و توصیه های ایشان به مردم و مسئولان را در ذیل تقدیم می کند

 اربعین سرمایه عظیم مکتب اهل بیت علیهم السلام است،[1] که می توان با بهره گیری از آن، سبک زندگی صحیح را پایه ریزی کرد.[2]

از سوی دیگر احیاء سبک زندگی، احیاء همه مبانی الهی و ارزشی است،[3] به نحوی که دین بر احیاء این سنت ‌ها، ارزش های اخلاقی و اجتماعی تاکید دارد،[4] زیرا تبیین سبک زندگی اسلامی، جامعه را متحول می کند.[5]

بنابراین باید باور کنیم که مسائل فرهنگی با مسائل دیگر رابطه تنگاتنگ دارد، اگر مسائل فرهنگی تخریب شود مسائل دیگر نیز وضع نابه سامانی پیدا خواهند کرد، لیکن اگر فرهنگ اصلاح شود مسائل دیگر نیز اصلاح خواهد شد.[6]

اینجانب حتی به مسئولان محترم آستان قدس رضوی و آستان مقدس حضرت معصومه سلام الله علیها هم عرض کرده ‌ام که زیارت جای خود دارد، اما باید از جمعیت میلیونی زائران استفاده فرهنگی شود.[7]

از این رو باید به همه زوار عزیز اربعین حسینی و گروه‌ ها و موکب هایى که به آنها خدمت مى ‌کنند گفت؛ راهپیمایی پرشور اربعین حسینی و اصل زیارت اربعین، ترکیبی از ارائۀ خدمات و مسائل فرهنگی است که هر دو باید رعایت شود، کار خدماتی مهم است لیکن امور فرهنگی مهم تر از آن است، [8]و از آنجا که استفاده فرهنگی از این زیارت بر شکوه و عظمت حضور 20 میلیونی مردم در زیارت اربعین خواهد افزود،[9] لذا باید کارهای فرهنگی را بیشتر توسعه دهیم[10]بلکه باید در این زمینه دقت شود که بار از روی دوش افراد برداشته شود.[11] گردانندگان مواکب نیز به مسائل فرهنگى توجه فراوان داشته باشند و از این رستاخیز عظیم براى آن استفاده کنند.[12]

* اخلاص در نیت

گفتنی است بندگان خالص خدا بايد تمام شؤون زندگى خود را براى او خالص گردانند، غير او را از خانه دل و صحنه جان، و ميدان عمل، و دايره گفتار بزدايند، به او بينديشند و براى او دوست بدارند، از او سخن بگويند و به خاطر او عمل كنند، و هميشه در راه رضاى او گام بردارند كه «اخلاص‏ دين» همين است.[13]

لذا هرگاه اخلاص در وجود انسان ريشه‏ دار شود ثمره نهايى آن همان اعمال انسان است.[14] از سوی دیگر ريشه همه دستورات دينى‏ به اخلاص‏ در عبوديت باز مى‏ گردد.[15] زیرا اخلاص‏ یکی از مراحل باورهاى دينى‏ است[16]‏ و آنچه در برنامه‏ هاى دينى‏ اهميت فوق العاده دارد اخلاص‏ و خلوص نيت است.‏[17]

عزادارى‏ ها نیز بايد خالى از پيرايه و با خلوص‏ نيت‏ انجام گيرد.[18]از گذشته دور تا زمان ما، هر زمان كه شيعيان فرصتى پيدا مى ‏كردند، روز اربعين‏ حسينى را به كربلا مى‏ رفتند و با شور و هيجان و اخلاص‏، آن حضرت را زيارت مى‏ نمودند. در اين سال‏ ها نيز ميليون ‏ها عاشق دلسوخته اربعين را به كربلا مى‏ روند و شهيدان كربلا را زيارت مى‏ كنند.[19]

بنابراین در راهپیمایی عظیم اربعین همگى سعى کنند نیت ‌هایشان کاملا خالص باشد و به همین دلیل از هرگونه تبلیغات شخصى و جناحى بپرهیزند که بسیار با اهداف مقدس شهدا ناسازگار است.[20]

* لزوم آموزش های احکام و معارف اسلامی در طول مسیر راهپیمایی اربعین به زائرین

اربعین سرمایه عظیم و مهم شیعه است که می توان از ظرفیت های آن برای اجرای برنامه های گوناگون فرهنگی استفاده کرد، لذا باید کار فرهنگی انجام شود؛ ممکن است برخی از زوار در طول کل سال در چنین برنامه های مذهبی شرکت نکنند که گاهی با احکام و مسائل نماز آشنا نیستند، حال که این افراد به عشق امام حسین علیه السلام مجذوب شدند آمادگی پذیرش دارند که باید از فرصت استفاده کرد.[21] باید برنامه ریزی کاملی با مشورت های لازم انجام شود که بیشترین بهره برداری برده شود. [22]

بی تردید کسانی که در این برنامه ‌ها حضور پیدا می ‌کنند روحشان آماده است و باید مسائل مورد نیاز را منتقل کرد و یکی از مسائل، موضوعات اعتقادی است.[23] لذا کمبودهای احکام و آشنایی با معارف دین در چنین فرصت هایی باید برطرف و به زائران آموزش های لازم داده شود، همه باید به صورت عمومی آشنای به قرآن، اهل بیت علیهم السلام و وظایف شرعی خود شوند.[24]

توصیه خاصی که برای تحقق این مهم دارم این است که باید زائرسرایی بزرگ ساخته شود تا تمام سال به زوار خدمت رسانی کنند، که می توان کتابخانه یا حتی حوزه علمیه ای در آن فضا تأسیس کرد.[25]

* لزوم دستگیری از نیازمندان؛ میل به نیکوکاری

ائمه معصومین علیهم السلام کمک به دیگران را یکی از اصول اساسی می دانسته[26]و با اخلاق خوب با مردم برخورد و ناملایمت ها را تحمل می کردند؛ لذا برخورد خوب، مودبانه و محبت داشتن به مردم عامل موفقیت در تمام زمینه هاست.[27]

در حالی که ما اين مسأله (ادعاى تشيع) را خيلى ساده حساب كرده ‏ايم به طورى كه با توسل، و زيارت‏ و دعا مى‏ خواهيم خود را شيعه بدانيم. اگر چه كسى نمى‏ خواهد توسل و زيارت را كم‏ ارزش كند ولى شيعه بودن، غير از اينها امور متعددى مانند: فداكارى، ايثار، معرفت، تقوا و ... مى ‏خواهد.[28]

از این رو یکی از نکاتی که در راهپیمایی عظیم اربعین باید مورد توجه باشد این است که توانمندها باید به فکر ناتوان‌ها باشند. اگر کسی در راه مانده است یا مشکلی پیدا کرده باید به او کمک کنند، زائران باید به فکر یکدیگر به ویژه به فکر افراد ناتوان و در راه مانده بوده و حال سالمندان و کودکان را مراعات کنند. تا لطف خدا شامل حال آنها شود.[29]

لذا رعایت حال مستمندان بر همگان واجب است[30]، بلکه زائران اربعین حسینی سعی کنند به موقع استراحت کرده و در مسیر به یکدیگر کمک کنند، اگر کسی بیمار شد، از او مراقبت کنند و هوای همدیگر را داشته باشند تا این مسیر را به خیر و خوبی بپیمایند.[31]

* لزوم رعایت موازین شرعی از سوی عزاداران حسینی

بدون شک هر چقدر واقعه ای بزرگتر باشد با آسیب هایی به مراتب بزرگتر مواجه می گردد، لذا باید بیش از پیش مراقبت کرد؛ لذا زیارت اربعین بسیار خوب است، اما امری مستحب است، نمی ‌شود زائران به زیارت اربعین بروند و از نماز که ستون دین است غافل باشند. از این رو باید نسبت به مسائل مربوط به نماز تأکید کرد.[32]

بدین ترتیب افرادی که در مسیر پیاده روی در حال حرکت هستند، سعی کنند در مسیر راه به یاد خدا و امام حسین علیه السلام باشند و نسبت به نماز اول وقت نیز اهتمام خاصی داشته باشند.[33]

* لزوم رعایت حجاب و عفاف؛ ضرورت عدم  اختلاط بین زن و مرد

لازم به ذکر است در راهپیمایی اربعین حسینی، مسأله حجاب و عفاف، همچنین اختلاط بین زن و مرد باید مورد توجه و مراقبت قرار گیرد؛ باید در این شرایط علاوه بر خدمت رسانی موازین شرعی را توصیه و بازگو کرد و یا حتی الامکان برخی از مسائل را در این زمینه، به صورت بروشور در تیراژ زیاد منتشر و در دسترس زوار قرار داد.[34]

هم چنین نباید، جنبه ‌های حجاب و مساله عدم اختلاط به فراموشی برود، جمعیت میلیونی اربعین ممکن است آسیب ‌هایی داشته باشد که باید هوشیار بود.[35]لذا برای برون رفت از این نقیصه بانوان، جداى از مردان و نامحرمان زيارت‏ كنند و با حجاب‏ كامل تشرف يابند و بدانند زيارت‏ مستحب است و مراعات حجاب‏ و جهات عفت واجب است؛ مبادا واجب را فداى مستحب کنیم.[36]

* ضرورت اجتناب از اطالۀ زیارت

از جمله نکات مهم در راهپیمایی عظیم اربعین حسینی این است که زائرین از زیارت طولانى پرهیز کنند و به زیارت مختصر قناعت نمایند و محل را براى دیگران خالى بگذارند و به دستور «زُر فانصرف» عمل کنند.[37]

نباید فراموش نمود که به هنگام ازدحام به مقدار لازم از زيارت‏، قناعت نمايند و جاى خود را به ديگران بسپارند و بايد دانست آنچه در زيارت مهم است كيفيت است نه مقدار و كميت، گاه يك سلام كوتاه‏ جاى يك زيارت طولانى را مى‏ گيرد و در بعضى از روايات دستور به تعجيل در بازگشت داده شده است.[38]

با این اوصاف از ما سؤال شده كه آيا به دليل ناتواني قبل و بعد از روز اربعين مي توان به زيارت مرقد ملكوتي امام حسين علیه السلام رفت، ما در پاسخ عرض مي كنيم در صورت ضرورت اشكالي ندارد و قبول است به علاوه زائران بايد زيارت خود را طولاني نكنند بلكه سريع تر برگردند و محل را به ديگران واگذار كنند، اين كه بگويند نذر داريم كه چندين روز در كنار مرقد امام حسين علیه السلام بمانيم، صحيح نيست.[39]

متأسفانه برخی زائران می گویند ما نذر کرده ایم دو روز، پنج روز، ۱۰ روز در کربلا ساکن باشیم، اما به راستی این چه نذر بی موقعی است که در این شرایط و انبوه جمعیت که باید زیارت مختصر انجام داد افراد چنین نذرهایی می کنند.[40] به راستی  در شرایطی که با انبوه جمعیت روبرو هستیم باید زوار زیارت را کوتاه و مختصر کرده و بر سه روز ماندن در کربلا اصرار نداشته باشند.[41]

شکی نیست که اشتباهاتی در این زمینه وجود دارد که باید با آموزش و کار فرهنگی برطرف شود،[42] خطبا نیز باید مرتب زوار را توصیه به رعایت موازین شرع کنند و این ها را می توان به صورت بروشور در اختیار مردم قرار داد[43].

* حفظ نظم و انضباط در مراسم پیاده روی و زیارت روز اربعین

مسئله زیارت اربعین از لحاظ فرهنگی، اجتماعی و سیاسی در حال نظام‌ مند شدن است،[44]لذا تمام عاشقان این مذهب اعم از برادران و خواهران به خصوص جوانان عزیز نظم لازم را رعایت فرمایند که در سایه نظم هر گونه کاری باشکوه تر و با عظمت تر است. [45]

بدون شک بی نظمی از جمله آسیب هایی است که می تواند مشکلات متعددی را برای زوار امام حسین علیه السلام رقم بزند لذا خطبا و سخنرانان نسبت به رعایت نظم تأکید مؤکد داشته باشند چراکه خدایی نکرده اگر واقعه منا در عراق شکل بگیرد بدون تردید از سوی دشمن به مراتب بیشتر و بزرگتر جلوه می کند.[46]

بنابراین در رفت و آمدها باید نظم رعایت شود تا خدای ناکرده کسی زیر دست و پا نماند، الحمدلله در سال ‌های اخیر برنامه ‌ریزی و امنیت خوبی برقرار بوده و  تاکنون مشکلی پیدا نشده و ان شاءالله که حادثه ای پیدا نشود.[47]

ما هرساله شاهد برگزاری هرچه باشکوه ‌تر مراسم اربعین هستیم و همگان اذعان دارند که مدیریت بیش از 20 میلیون زائر در زیارت اربعین بهتر از مدیریت حج آل سعود است،[48] البته  باید مراقب بود که این مسأله مستمر و مداوم باشد.[49]

برای تحقق این مهم، زائران باید از هر گونه عجله و شتاب که ممکن است خداى ناکرده موجب به هم ریختن صفوف و حوادث دردناکى مانند فاجعه منا شود، بپرهیزند و خونسردى و آرامش خود را در هر حال حفظ کنند.[50] امید است که برنامه زیارت اربعین امسال نیز همچون سال ‌های گذشته به‌ صورت منظم برگزار شود.[51]

قانون گرایی؛ (زائران اربعین بدون گذرنامه سفر نکنند؛ به مقررات حاکمیتی عراق احترام بگذارید)[52]

ایرانی ‌ها در زیارت اربعین باید بدانند که برنامه عظیم اربعین در کشور عراق است و حاکمیت برای آن‌ هاست، مردم ایران در آنجا مهمان هستند و باید ببینند که دولت و مردم عراق به ‌عنوان میزبان چه تدبیری برای آن ‌ها دارند و ایرانی ‌ها باید به دستورات دولت عراق عمل کنند.[53]

لذا افراد نباید بدون گذرنامه به زیارت اربعین بروند، متأسفانه برخی با حضور در مرزها فشار می ‌آورند تا به عراق بروند، این کارها درست نیست، افرادی که این‌ گونه عمل می ‌کنند، نمازشان را نمی‌ توانند شکسته بخوانند، چون سفر آنها اشکال دارد، بلکه زائرین ایرانی برای شرکت در زیارت اربعین باید قوانین را رعایت کنند.[54] انتظار می رود مردم با گذرنامه و به ‌صورت قانونی از مرزها عبور کنند تا خللی در انجام باشکوه این مراسم به وجود نیاید.[55]

هم چنین زائرانی که برای این زیارت به عتبات عالیات سفر می کنند علاوه بر داشتن گذرنامه باید به قوانین حاکمیتی عراق احترام بگذارند[56].

* موکب ‌های اربعین از اسراف بپرهیزند

تأکید بر جلوگیری از اسراف و تبذیر در برنامه اربعین به ویژه در موکب های عزاداری در ایام اربعین حسینی  از جمله مهم ترین ضرورت ها است؛ باید مراقب باشیم از ریخت و پاش ها جلوگیری کرده و آن مقداری که جذب می شود مواد غذایی را به کار برد.[57]

از این رو نباید در این موکب ها ریخت و پاش هایی اتفاق بیفتد، چراکه ما مناطق محرومی سراغ داریم که حتی از ابتدایی ترین امکانات هم محروم هستند و می توان با مقداری صرفه جویی به این مناطق کمک کرد.[58]

* لزوم توجه زوار اربعین حسینی به رعایت توصیه‌ های بهداشتی

از جمله آداب زیارت این است که زائران از هر گونه ايجاد مزاحمت و ناراحتى براى ديگران بپرهيزد و  سعى كند از آلوده كردن اين حرم‏ هاى مقدس بپرهيزند و حداكثر نظافت‏ را كه از مهم ترين دستورات اسلام است رعايت كنند.[59] اینچنین است که  زائران باید در زیارت اربعین حسینی از آلوده ساختن محیط زیست جداً بپرهیزند.[60]

عدم رعایت نظافت از جمله آسیب هایی است که دامن گیر زوار و حتی موکب ها در طول مسیر می باشد چراکه حجم جمعیت نمی تواند نظافت صددرصد را برایمان رقم بزند اما سفارش و توصیه ها می تواند چاره ساز و کارساز باشد، اگر نظافت نباشد بیماری به وجود می آید و زوار را با مشکلاتی مواجه می کند.[61]

از این رو مسئله رعایت نظافت تا آنجا که امکان دارد باید سفارش شود که زوار حداکثر نظافت را در طول مسیر این راهپیمایی و نیز در حرم های مقدس رعایت کنند.[62]

* سخن آخر

در خاتمه باید گفت شیعه واقعی کسی است که احیاء گر عملی سنت و سبک، آداب، روش، اخلاق، عدالت و در یک کلام زندگی حسینی در جامعه باشد،[63] که در این میان اربعین گوهر گران بها و گنجینه بسیار پرارزشى از احیاء زندگی حسینی  است که سبب عظمت اسلام و مکتب اهل بیت (علیهم ‌السلام) است و باید هر چه بهتر از آن بهره ‌بردارى نمود.[64]

اینگونه است که سوگواران حضرت سیدالشهدا علیه السلام با پای پیاده به سمت کربلای معلی در حرکت هستند و غوغای عجیبی را بپا کرده اند که باید این را حفظ کرد.[65] ما برای همه زائران اربعین حسینی دعا مى‌کنیم که سالم بروند و سالم برگردند و زیارتشان مقبول درگاه خدا شود،[66] خداوند همه را حفظ کند و موفق دارد.[67]

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی

دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir

[1] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای ستاد مرکزی اربعین ؛ 3/8/1395.

[2] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در جمع رئیس و مدیران دانشگاه علوم پزشکی استان قم ؛1/2/1394.

[3] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛مدرسه امیرالمومنین (ع)قم؛4/1/1394.

[4] همان.

[5] متن پیام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ همایش سبک زندگی حضرت زهرا(س)؛30/7/1392.

[6] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای شورای فرهنگی ستاد وزارت کشور؛.1395/3/6

[7] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مسئولان کمیته فرهنگی اربعین حسینی ؛3/8/1395.

[8] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مسئولین موکب حضرت فاطمه معصومه (س)؛ ۱۷/8/۱۳۹۵.

[9] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مسئولان کمیته فرهنگی اربعین حسینی ؛3/8/1395.

[10] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مسئولین موکب حضرت فاطمه معصومه (س)؛ ۱۷/8/۱۳۹۵.

[11] همان.

[12]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم؛27/8/1394.

[13] تفسير نمونه ؛ ج‏19 ؛ ص364.

[14] پيام قرآن ؛ ج‏3 ؛ ص334.

[15] همان.

[16] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج‏7 ؛ ص625.

[17] همان ؛ ص417.

[18] احكام عزادارى ؛ ص37.

[19] عاشورا ريشه‏ها، انگيزه‏ها، رويدادها، پيامدها ؛ ص633.

[20] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم؛27/8/1394.

[21]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مسئولین موکب حضرت فاطمه معصومه (س)؛ ۱۷/8/۱۳۹۵.

[22] همان.

[23] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مسئولان کمیته فرهنگی اربعین حسینی؛ 3/8/1395.

[24] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مسئولین موکب حضرت فاطمه معصومه (س)؛ ۱۷/8/۱۳۹۵.

[25] همان.

[26] متن پیام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ همایش سبک زندگی حضرت زهرا(س)؛30/7/1392.

[27] همان.

[28] مشكات هدايت ؛ ص42.

[29] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مسئولان کمیته فرهنگی اربعین حسینی ؛3/8/1395.

[30] همان.

[31] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛مسجد اعظم قم؛19/9/1393.

[32] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مسئولین موکب حضرت فاطمه معصومه (س)؛ ۱۷/8/۱۳۹۵.

[33] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛مسجد اعظم قم؛19/9/1393.

[34] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مسئولین موکب حضرت فاطمه معصومه (س)؛ ۱۷/8/۱۳۹۵.

[35] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای ستاد مرکزی اربعین ؛ 3/8/1395.

[36] كليات مفاتيح نوين ؛ ص218.

[37] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم؛27/8/1394.

[38] كليات مفاتيح نوين ؛ ص218.

[39] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای ستاد مرکزی اربعین ؛ 3/8/1395.

[40] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مسئولین موکب حضرت فاطمه معصومه (س)؛ ۱۷/8/۱۳۹۵.

[41] همان.

[42] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای ستاد مرکزی اربعین ؛ 3/8/1395.

[43] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مسئولین موکب حضرت فاطمه معصومه (س)؛ ۱۷/8/۱۳۹۵.

[44] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای ستاد مرکزی اربعین ؛ 3/8/1395.

[45] متن پیام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛15/9/1389.

[46] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مسئولین موکب حضرت فاطمه معصومه (س)؛ ۱۷/8/۱۳۹۵.

[47] همان.

[48] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای ستاد مرکزی اربعین ؛ 3/8/1395.

[49] همان.

[50] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم؛27/8/1394.

[51] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای ستاد مرکزی اربعین ؛ 3/8/1395.

[52] همان.

[53] همان.

[54] همان.

[55] همان.

[56] همان.

[57] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مسئولین موکب حضرت فاطمه معصومه (س)؛ ۱۷/8/۱۳۹۵.

[58] همان.

[59] كليات مفاتيح نوين ؛ ص219.

[60] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم؛27/8/1394.

[61] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مسئولین موکب حضرت فاطمه معصومه (س)؛ ۱۷/8/۱۳۹۵.

[62] همان.

[63] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ مدرسه امیرالمومنین (ع)قم؛4/1/1394.

[64] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم؛27/8/1394.

[65] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛مسجد اعظم قم؛19/9/1393.

[66] همان.

[67] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم؛27/8/1394.