به گزارش خبرنگار خبرگزاری «حوزه»، حجت الاسلام مصطفی کاظمی نجفآبادی در نشست «نقش همیاریهای اجتماعی در حل مشکل بیکاری» نیکوکاری اجتماعی را به بخشش پولی و بخشش زمانی تقسیم کرد و ابراز داشت: بخشش پولی هنگامی محقق میشود که فرد نیکوکار، بخشی از ثروت و درآمد خود را در راه امور خیر صرف نماید و همچنین هرگاه فرد نیکوکار، بخشی از زمان خود را در راه امور خیر صرف نماید، بخشش زمانی محقق شده است.
وی با اشاره به بخشش زمانی، تصریح کرد: یکی از مصادیق بخشش زمانی، اردوهای جهادی و تبلیغی است که از جانب اقشار مختلف مردم، از جمله طلاب، دانشجویان و دانشآموزان برگزار و در آن خدمات متنوعی از قبیل خدمات آموزشی، تربیتی، عمرانی، درمانی، بهداشتی و ... به مناطق محروم و نیازمندان ارائه میگردد که این سنت پسندیده، در میان پیشوایان ما جایگاه رفیعی دارد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و خاندان بزرگوار ایشان علیهم السلام، علاوه بر بخششهای پولی فراوان و بینظیر، در بخشش زمانی نیز پیشقدم بودهاند؛ همانطور که امیرالمومنین علیه السلام با تلاش بسیار، نخلستانها، چاهها و قناتهایی ایجاد و آنها را در راه خدا وقف میکردند و تاریخ اهل بیت علیهم السلام، بهترین الگو برای انواع نیکوکاری است.
این استاد دانشگاه با بیان انگیزه بخشش زمانی ابراز داشت: انگیزههای متنوعی برای بخششهای زمانی وجود دارد که یکی از این انگیزهها، علاقه به نیکوکاری در افرادی است که توان مالی مناسبی برای بخشش پولی ندارند، اما حاضرند بخشی از زمان خود را برای امور خیر اختصاص دهند. همچنین برخی از افرادی که از تمکن مالی هم برخوردارند، خود را ملزم به بخشش زمانی میدانند تا از این راه هم به افراد نیازمند یاری رسانند و هم در تربیت نفس خود بکوشند.
*نگاهی بر ثمرات و نتایج بخشش زمانی
حجت الاسلام کاظمی نجفآبادی با بیان ثمرات و نتایج بخشش زمانی اظهار داشت: نیکوکاری به هر شکلی که باشد، ثمرات مادی و معنوی بسیاری برای فرد و جامعه دارد. از جمله ثمرات بخشش زمانی برای جامعه، زدودن فقر و کاهش نرخ بیکاری است. عرضهکنندگان خدمات مختلف ممکن است بخشی از ایام سال، به هر دلیل بیکار باشند. اگر این افراد مایل به نیکوکاری باشند، میتوان با سازماندهی آنها، از نیروی کار و حرفه آنها جهت خدمترسانی رایگان به نیازمندان استفاده کرد؛ به این ترتیب هم سطح نیکوکاری در جامعه افزایش مییابد و هم از میزان بیکاری کاسته میشود و هم از میزان فقر کاسته می شود.
وی آسیبشناسی بخشش زمانی در ایران را مورد توجه قرار داد و افزود: در حال حاضر، موسساتی در زمینه کار داوطلبانه و بخشش زمانی در ایران فعالیت میکنند. کار این موسسات از یک سو شناسایی افراد نیکوکاری است که حاضرند بدون دریافت دستمزد، برای نیازمندان کار کنند و از سوی دیگر، نیازمندانی است که به خدمات مشخصی نیاز دارند. این موسسات با ارتباط میان این دو گروه، زمینه کار داوطلبانه را فراهم میکنند. علاوه بر این، همواره مردم نیکوکار، به طور خودجوش و یا با سازماندهی نهادهایی چون دانشگاهها، حوزههای علمیه، بسیج، هلال احمر و ... اقدام به فعالیتهای داوطلبانه در مناطق محروم میکنند. بسیاری از پزشکان، معلمان، هنرمندان و دیگر افراد جامعه، بخشی از زمان خود را برای امور خیر صرف میکنند و در ازای آن چیزی دریافت نمیکنند.
این استاد دانشگاه در ادامه خاطرنشان کرد: بدون شک مردم ایران تحت تاثیر آموزههای دینی و فرهنگ ملی خود، تمایل زیادی به نیکوکاری و بخشش دارند؛ با وجود این، رتبه پایین ایران در زمینه بخشش زمانی میان کشورهای جهان، نشاندهنده ضعفهایی در این زمینه است که دلائل مختلفی برای این امر میتوان ذکر کرد.
حجت الاسلام کاظمی نجف آبادی فراهم نبودن بستر مناسب برای ساماندهی کار داوطلبانه از ضعفهای بخشش زمانی مطرح کرد و افزود: به طور مثال بسیاری از نهادهای خیریه در ایران، بر مبنای اهدای پول فعالیت میکنند و برنامهای برای جذب کار داوطلبانه ندارند. همین امر یکی از عوامل مهم در کمبود بخشش زمانی در ایران است. و هعمچنین نیکوکاران بسیاری هستند که مایل به صرف وقت برای نیازمندان هستند، اما مجالی برای این کار پیدا نمیکنند. برخی از افراد از تمکن مالی مناسبی برای بخشش پولی برخوردار نیستند، اما دوست دارند به نحوی در امور خیر مشارکت کنند. با فراهم شدن امکان بخشش زمانی، بسیاری از این افراد میتوانند بدون پرداخت نقدی، دست به فعالیتهای نیکوکارانه بزنند. همچنین بسیاری از نیازمندانی که دریافت کمکهای نقدی و صدقهمحور برایشان هزینه آبرویی دارد، ترجیح میدهند به جای دریافت پول، از خدمات خیرخواهانه استفاده کنند. لذا این امر مستلزم شکلگیری نهادی است که عرضه و تقاضای بخشش زمانی را شناسایی کند و طرفین را به هم متصل کند. این نهاد، لزوما مستقل از نهادهای خیریه فعلی نیست؛ بلکه میتواند زیرمجموعه آنها باشد.
وی نبود فرهنگسازی مناسب در زمینه کار داوطلبانه یکی از دلایل کمبود میزان بخشش زمانی در ایران عنوان کرد و یاد آور شد: یکی از دلایل کمبود میزان بخشش زمانی در ایران، نسبت به بخشش پولی این است که در زمینه کار داوطلبانه و صرف زمان برای امور خیر به اندازه کافی فرهنگسازی نشده است. بسیاری از مردم کار خیر و نیکوکاری را در اهدای پول یا کالا خلاصه میکنند و از امکان بخشش غیر پولی بیاطلاع هستند و همواره یکی از مهمترین مراکزی که باید در این زمینه کار شود، آموزش و پرورش است. اگر کودکان و نوجوانان با بخشش زمانی آشنا شوند و این کار را در دوران تحصیل خود تجربه کنند، بدون شک بسیاری از آنان در بزرگسالی نیز به فعالیتهای خیرخواهانه زمانبر اقدام خواهند کرد. چرا که حس خیرخواهی، یک ودیعه الهی در وجود انسان است که باید آن را پرورید و با آموزش و تشویق، به آن بال و پر داد. و بیان داستانهای واقعی از کار داوطلبانه توسط پیشوایان مذهبی و قهرمانان ملی موجب تحریک این حس در دانشآموزان میشود. بدون شک اردوهای جهادی و تجربههای عملی در این زمینه بیش از همه چیز در پرورش حس خیرخواهی در دانشآموزان موثر است. البته این امر نباید در مدارس خلاصه شود؛ بلکه دیگر اقشار جامعه را هم باید تحت پوشش قرار دهد. رسانههای عمومی مثل صدا و سیما، شبکههای مجازی و مطبوعات در این زمینه میتوانند بسیار موثر عمل کنند.
*ارتباط مستقیم اعتماد به مؤسسات خیریه و میزان مشارکت مردم در امور خیرخواهانه
این استاد دانشگاه نداشتن اعتماد کافی به موسسات خیریه متولی امور را یکی از مهمترین عوامل موثر در میزان مشارکت مردم در امور خیرخواهانه دانست و ابراز داشت: یکی از مهمترین عوامل موثر در میزان مشارکت مردم در امور خیرخواهانه، اعتماد آنها به نهادها و موسساتی است که متولی این امور هستند. در ایران، نهادهایی مثل کمیته امداد امام خمینی، بهزیستی و نهادهای خیریه کوچک و بزرگ دیگر، متولیان اصلی فعالیتهای خیرخواهانه هستند. میزان اعتماد به این نهادها با میزان بخشش و دهش مردم، رابطه مستقیم دارد؛ بنابراین یکی از مهمترین عوامل رتبه پایین ایران در زمینه بخشش در سطح جهان این است که نهادهای خیریه نتوانستهاند اعتماد مردم را به خوبی جلب نمایند. و همچنین تجربههای موفقی در این زمینه وجود دارد که موید وجود رابطه معنادار میان اعتماد و بخشش است. مثلا بیمارستانی در زنجان هست که افراد خیرخواه، همه هزینههای آن را تامین میکنند و این بیمارستان از هیچ کس، حتی از افرادی که ثروتمند هستند، هزینه درمان نمیگیرد. افراد کمکهای میلیاردی به این بیمارستان میکنند. یکی از عوامل موثر در این مورد، اعتمادی است که نسبت به آن وجود دارد. و نمونه دیگر، سنت پسندیده اهدای خون است. بسیاری از افرادی که خون میدهند، با نگاه خیرخواهانه به این کار اقدام میکنند و چون مطمئن هستند که این خون به افرادی که به آن نیاز دارند میرسد، با خیال آسوده و به مقدار بیشتری خون اهدا میکنند.از جهت عکس هم نمونههای بسیاری قابل ذکر است. از جمله در مورد کمیته امداد، بسیاری از مردم به اشتباه تصور میکنند که هزینههای جاری این نهاد، مثل حقوق پرسنل و ... از محل کمکهای مردمی تامین میشود. همین امر سبب شده که مردم بخششهای پولی خود را کمتر به کمیته امداد بدهند.
حجت الاسلام کاظمی نجف آبادی مشکلات ناشی از عدم تقارن اطلاعات را از ضعف های بخشش زمانی عنوان داشت و تصریح کرد: یکی دیگر از مشکلاتی که در زمینه بخشش زمانی قابل ذکر است، شناسایی نیازمندان واقعی است. وقتی نیکوکاران احساس کنند که حس خیرخواهانه آنان ممکن است مورد سوءاستفاده برخی از افراد متظاهر و غیر نیازمند قرار گیرد، کمتر اقدام به کار داوطلبانه میکنند. به عنوان مثال، برخی از پزشکان یک روز در هفته را به معاینه و درمان رایگان نیازمندان اختصاص میدهند. در چنین مواقعی، معمولا برخی از افراد سودجو، سعی میکنند از این خدمات رایگان استفاده کنند. همین امر موجب شکلگیری صفهای طولانی جلوی مطب پزشک میشود و ممکن است انگیزه او را برای این کار کاهش دهد. لذا اگر نهادی خاص، متکفل این امور باشد، مشکل عدم تقارن اطلاعات هم مرتفع میشود. در مثال اخیر، اگر پزشک نیکوکار، با نهاد مورد نظر در ارتباط باشد و نیازمندان واقعی هم به این نهاد مراجعه کنند، میتوان با ارائه معرفینامه، از سودجویی افراد غیر نیازمند جلوگیری کرد.
وی در ادامه تصریح کرد: یکی دیگر از مشکلاتی که از عدم تقارن اطلاعات به وجود میآید، نگرانی نیکوکاران بابت تاثیر منفی کار داوطلبانه بر دستمزد آنان است. فرض کنید یک کارگر میخواهد در ایامی که کار ندارد، خود را در خدمت نیازمندان قرار دهد. اگر امکان شناسایی نیازمندان واقعی وجود نداشته باشد، ممکن است متقاضیان نیروی کار، اقدام به تقاضا نکنند و خود را نیازمند جلوه دهند و از خدمات نیروی کار به طور رایگان استفاده کنند. به این ترتیب، کارگر نیکوکار دچار زیان خواهد شد؛ چون از یک سو با کاهش کار مواجه میشود و از سوی دیگر، کم شدن تقاضا، دستمزدها را نیز کاهش میدهد. برای جلوگیری از تاثیر منفی بر بازار کار، میتوان برنامهریزی کرد که نهاد مربوطه افرادی را با آرم مشخص برای جمعآوری نیروی کار بفرستد و کارگر هم این افراد را بشناسد. در این صورت، بازار تحت تاثیر قرار نمیگیرد.
این استاد دانشگاه گفت: یکی از اقداماتی که میتواند موجب افزایش میزان بخشش زمانی و کار داوطلبانه شود، ایجاد یک «بازار تهاتری» برای خدمات است. منظور از بازار تهاتری خدمات، بازاری است که شرکتکنندگان در آن، بدون استفاده از پول، به عرضه و تقاضای خدمات و مبادله پایاپای آن میپردازند. به عنوان مثال، یک نجار، خدمات نجاری عرضه میکند و دستمزد آن را به صورت خدمات مورد نیاز خود، از قبیل حمل و نقل، تعمیرات و ... را دریافت میکند.
*محدودیت های مبادلات تهاتری
حجت الاسلام کاظمی نجف آبادی به بیان محدودیتهای مبادلات تهاتری پرداخت و ابراز داشت: مبادلات پایاپای، قدمت زیادی دارند. پیش از اختراع پول، مبادله کالا و خدمات عمدتا به صورت پایاپای و تهاتری انجام میگرفته است. این شکل از مبادله، محدودیتها و اشکالاتی داشت که در نهایت منجر به اختراع پول شد.
وی فقدان واحد مشترک و فقدان دوطرفه احتیاجات را از موارد محدودیتهای مبادلات تهاتری دانست و اظهار داشت: از آنجا که در مبادلات تهاتری، واحد مشترکی برای سنجش ارزش کالاها و خدمات وجود ندارد، برای هر مبادله، به واحد مستقلی نیاز است. مثلا برای مبادله هر یک از گوشت و تخممرغ، بنایی و گندم و آموزش فرزندان و حمل و نقل با یکدیگر، باید واحد جداگانهای وضع شود. این تعدد در واحد، هزینه مبادله را به شدت افزایش میدهد و مانعی جدی بر سر مبادلات اینچنینی است. و در فقدان دوطرفه احتیاجات در یک بازار تهاتری، کسی که گندم دارد و تخم مرغ لازم دارد، باید بگردد و کسی را بیابد که تخم مرغ داشته و به گندم نیاز دارد. به این ترتیب، یافتن طرف مناسب برای مبادله، در این شرایط ممکن است خیلی دشوار و زمانبر باشد. این مورد هم از عوامل افزایش قابل توجه هزینه مبادله است.
وی گفت: فقدان روش مناسب برای ذخیره کردن قدرت خرید یک دیگر از محدودیتهای مبادلات تهاتری می باشد، در فرض فقدان پول، ذخیره قدرت خرید جز با انبار کردن کالا میسر نیست. این روش هم دارای معایب بسیاری است؛ از جمله هزینه انبارداری، فسادپذیری محصولات، تغییر شرایط بازار و میزان تقاضا در زمانهای مختلف و ...
این استاد دانشگاه در ادامه گفت: معایب دیگری هم برای بازار تهاتری و مبادلات پایاپای قابل ذکر است؛ از جمله فقدان واحد مناسبی که بر اساس آن بتوان قراردادهای مستلزم پرداختهای آتی را تأمین کرد و مجموع این اشکالات و محدودیتها منجر به اختراع پول شد و پول نیز به تدریج به سمت امروزی آن تغییر کرد. با وجود اینکه مبادله کالاها و خدمات با واسطه پول، مشکلات مبادلات تهاتری را ندارد، اما بدون عیب هم نیستند. بازار کالا و خدمات پولی، مشکلات اقتصادی، مثل تورم، خلق پول، افزایش حجم پول و ... به بار میآورد و این مشکلات در بازار تهاتری (یا اصلا نیست، یا بسیار کم است لذا به دلیل مزیتهای مبادلات پایاپای، امروزه شاهد شکلگیری بازارهای تهاتری برای کالاها و خدمات هستیم. بطور مثال؛ مدل بازار تهاتری نوین برای اولین بار توسط گروه مهندسی و بازرگانی ثمین ایستا» تحت عنوان «بازار تهاتر ایرانیان»، در ایران طراحی و راهاندازی شده است. بازار تهاتر ایرانیان، شرکتها، موسسات و افرادی را که در کلیه زمینههای اقتصادی (تولیدی، صنعتی، خدماتی، ساختمانی، بازرگانی، کشاورزی و حتی انرژی) فعالیت میکنند، گرد هم آورده است. این شرکتها و افراد که اعضای بازار تهاتر ایرانیان نامیده میشوند، نیازهای کالایی و خدماتی و حتی ملکی خود را به صورت پایاپای (تهاتری) و بدون استفاده از پول، معامله میکنند.
*مزایای بازار تهاتری
وی به بیان مزیتهای بازار تهاتری پرداخت و تصریح کرد: تشکیل بازار تهاتری نوین از طریق ایجاد ارتباط مستقیم بین خریداران و فروشندگان و در یک بازار شبکهای و مبتنی بر تکنولوژی اطلاعات، باعث کاهش هزینه مبادله و در نتیجه افزایش تقاضا و متعاقبا افزایش ظرفیت تولید میگردد. لذا تشکیل این بازار میتواند مورد علاقه بسیاری از تولیدکنندگان که ظرفیت تولید اضافی دارند و بسیاری از خریداران که با محدودیت نقدینگی مواجه هستند، و دولت که همواره به دنبال اجرای سیاستهایی است که اقتصاد ملی را از ورطه رکود نجات دهند، باشد. و از دیگر مزایای بازار تهاتری میتوان؛ کمک به کاهش قیمتها، دسترسی به بازارهای جدید، امکان افزایش ظرفیت فروش، استفاده از ظرفیت تولید اضافی، فعالیت در یک شبکه بازار رقابتی، امکان فعالیت در دوران رکود اقتصادی، کمک به ارتقای کیفیت کالاها و خدمات عرضه شده، امکان تبدیل محصول به مواد اولیه بدون نیاز به نقدینگی، کاهش هزینه معاملات، تجارت مستمر و پایدار، امکان ورود کالاها و خدمات انبار شده در چرخه اقتصادی، تقویت کیفیت استانداردهای کالاها و خدمات عرضه شده، تقویت پایههای اقتصاد از طریق گسترش فرهنگ پرداخت مالیات، امکان انجام فعالیت بورس و به کارگیری سرمایه مازاد در این مسیر و... نام برد.
این استاد دانشگاه با بیان این که بازار تهاتری خدمات به دو شیوه فراهم کردن امکان بخشش زمانی برای عرضهکنندگان خدمات و واگذاری مدیریت بازار تهـــاتری خدمات به نهادهای خیریه میتواند بر میزان بخشش زمانی بیفزاید تصریح کرد: در بخش فراهم کردن امکان بخشش زمانی برای عرضهکنندگان خدمات؛ عرضهکنندگان خدمات در این بازار میتوانند مقداری از خدمات خود را بدون دریافت خدمت متقابل، به نیازمندان ارائه دهند. این کار به خصوص میتواند در زمان بیکاری و نبود تقاضا برای خدمت عرضه شده انجام گیرد. به عنوان مثال، یک کارگر ساختمانی که اقدام به عرضه خدمت خود در این بازار میکند و با توجه به میزان تقاضا، 5 روز در ماه بیکار میماند، میتواند در این 5 روز، به طور رایگان برای نیازمندان کار کند. به این ترتیب، از میزان فقر و بیکاری کاسته میشود. برای این منظور لازم است که اولا افراد نیازمند، خدمات مورد نیاز خود را در این بازار اعلام کنند و ثانیا نیازمندان واقعی به درستی شناسایی شوند و خیّرین بتوانند با خیال آسوده و اعتماد کامل، به نیکوکاری زمانی بپردازند.
وی در ادامه گفت: با واگذاری مدیریت بازار تهاتری خدمات به نهادهای خیریه، میتوان بر میزان بخشش زمانی افزود؛ به این صورت که نهادهای خیریه در ازای ساماندهی عرضه و تقاضا در بازار تهاتر خدمات، از طرفین میخواهند که به طور رایگان برای نیازمندان کار کنند. همین امر موجب تشویق افراد به چنین مبادلاتی میشود؛ زیرا به نوعی در کار خیر نیز سهیم میشوند. مثلا، وقتی یک معلم، خدمات آموزشی خود را در بازار عرضه میکند و به واسطه این بازار، مشتری پیدا میکند، مدیریت بازار به جای دریافت مبلغ یا خدمتی در ازای این ساماندهی، از او میخواهد که به طور رایگان به دانشآموزان نیازمند، آموزش دهد. در این مورد، بخشش زمانی از سوی موسسه خیریه واقع میشود؛ به این صورت که در ازای ارائه خدمات مدیریتی، به طور غیر مستقیم، به نیازمندان خدمات رایگان ارائه میکند؛ البته عرضهکننده خدمات میتواند با انتخاب این بازار برای عرضه خدمات خود، به نوعی در این امر خیر سهیم باشد.
*بازار تهاتری می تواند بستر لازم برای افزایش کار داوطلبانه را فراهم نماید
وی در پایان تصریح کرد: بازار تهاتری خدماتی علاوه بر آنکه میتواند بستر لازم برای افزایش کار داوطلبانه را فراهم نماید و از این طریق از میزان بیکاری بکاهد، میتواند به این حد محدود نباشد، بلکه فراتر از امور خیر باشد. همچون آن که با استفاده از بسترهای نرمافزاری و اینترنتی میتوان فضایی با اطلاعات مورد نیاز شرکتکنندگان در بازار فراهم نمود. افراد در یک فضای شفاف، با عرضه و تقاضای خدمات مختلف آشنا میشوند و به راحتی نیاز خود را برطرف میکنند؛ امکانی در مبادلات پایاپای در قدیم وجود نداشت و به همین دلیل هزینه چنین مبادلاتی را بالا میبرد. و همچنین این بازار، بازار کار را مختل نمیکند؛ چون بازار کار پولی هم در کنار این بازار هست وشخص میتواند کار خود را در آن بازار عرضه کند و در ازای آن پول دریافت کند. شخص میتواند در مواقعی که در بازار کار تقاضایی برای نیروی کار خود پیدا نمیکند، نیروی کارش را در بازار تهاتری خدمات عرضه نماید. علاوه بر این، وی میتواند حتی در صورت وجود تقاضا برای نیروی کار در بازار کار، در بازار تهاتری فعالیت کند؛ چرا که ممکن است فعالیت در بازار تهاتری برایش مقرون به صرفهتر باشد. و خودِ این مرکز به دلیل خدماتی که ارائه میکند، میتواند درآمد بسیاری داشته باشد و افرادی را سر کار ببرد. و ویژگی دیگر این بازار این است که برای عده زیادی از بیکاران، کار ایجاد میشود. به عبارت دیگر، این بازار نقش مهمی در افزایش اشتغال و کاهش بیکاری دارد. و از دیگر ویژگیهای این بازار، امکان استفادههای فرهنگی و دینی است. به این صورت که خدمات فرهنگی و مذهبی نیز در این بازار عرضه میشود.
این استاد دانشگاه در ادامه افزود: بازار کالا و خدمات پولی مشکلات اقتصادی، مثل تورم، خلق پول، افزایش حجم پول، ربا و ... به بار میآورد و این مشکلات در بازار همیاری و به صورت تهاتری (که به صورت کار در برابر کار است) یا اصلا نیست، یا بسیار کم است. و نهادی که متکفل ساماندهی این بازار است، تضمینکننده فعالیتهایی است که در این بازار انجام میشود. بنابراین شرکتکنندگان در این بازار، از جهت امنیت شغلی و بروز فساد و کلاهبرداری، تحت پوشش نوعی بیمه هستند و با خیالی راحت فعالیت میکنند.