به گزارش خبرگزاری حوزه، ششمین نشست از سلسله نشست‌های مجازی "حدیث کرامت" امروز با عنوان "نقش تاملات منبع‌شناسانه در کارآمدی مطالعات رضوی" با حضور و ارایه بحث حجت‌الاسلام توحیدی نیا از اساتید حوزه و دانشگاه و به همت نمایندگی قم بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی و جهاددانشگاهی قم برگزار شد.
وی در ابتدای نشست گفت: به برکت نظام اسلامی و به همت اساتید و دانشجویان و پژوهشگران شاهد فعالیت خوبی در عرصه پژوهش های رضوی بوده ایم.
استاد حوزه بیان کرد: پژوهشی می تواند کارآمدی لازم را داشته باشد که قواعد کار پژوهشی را به خوبی دنبال کند که از مهمترین آنها منبع‌شناسی و استوار بودن آن روی منابع اصیل است.
حجت‌الاسلام توحیدی نیا گفت: اگر از روش های مختلف استفاده کنیم و حتی نویسنده توانایی هم باشیم ولی منابع خوبی نداشته باشیم نمی توانیم تصویر قابل توجهی از نتیجه تحقیق ارایه دهیم.
وی افزود: اگر شاهد مشکلاتی در امر تحقیق و منبع‌شناسی هستیم نخستین امر به خود نویسنده بر می گردند و دوم به فرایندی که خود نویسنده برای تکمیل تحقیق در پیش می‌گیرد. اولین مرحله یک تحقیق منبع‌شناسی است. به همین خاطر در همان ابتدا لازم است که یک بررسی اجمالی از منابع داشته باشیم.
حجت‌الاسلام توحیدی نیا اظهارکرد: اگر این منبع‌شناسی به خوبی صورت نگیرد صدمات جدی به تحقیق و فهم مخاطب وارد می‌کند. متاسفانه عدم التزام درست به این اصل مهم به یک گفتمان و رویه غلط هم منجر می شود که رگه هایی از آن را تحقیقات شاهد هستیم.
وی با ذکر این مطلب که به نظر می رسد در مطالعات رضوی کارآمدی و پاسخگویی بر منبع‌شناسی غلبه کرده است، گفت: بیشترین کار نویسندگان این است که عنصر کاربردی را برای تحقیق در نظر بگیرند ولی به همین دلیل توجه به منابع کمتر از ۵ درصد است.
نویسنده تاریخ اسلام با اشاره به اهمیت وجوب ورود کاملا سیستمی به سیره و آموزه های رضوی بیان کرد: یکی از موضوعات دیگر به پژوهش هایی است که از سوی نهادهای مختلف انجام می شود که در این پژوهش های نیز توجه زیادی به منبع‌شناسی نمی شود که البته این مشکل بیشتر به ارزیابی بر می‌گردد.
استاد حوزه بیان کرد: هر بحثی که در خصوص سطوح منابع، شناخت منابع، ظرفیت‌شناسی و آسیب‌شناسی و روش‌شناسی استفاده از منابع باشد می تواند ذیل تاملات منبع‌شناسانه قرار گیرد.
حجت‌الاسلام توحیدی نیا اظهارکرد: محققان در هر رشته‌ای باید ساخت منابع را مورد دقت قرار دهند. اگر کسی به منابع روایی آشنایی داشته باشد باید بداند که این منابع دارای لایه‌های مختلف است.
وی افزود: در یکی از مطالعات روشن شد که ۲۵ درصد راویان گزاره‌های تاریخی عیون اخبارالرضا شیعه نیستند و ۲۰ درصد از واقفیان و زیدیان هستند. البته این مساله نشانگر زحمات شایان شیخ صدوق است. وی شهرهای بسیاری را برای جمع آوری این اخبار سیر کرده است.
نویسنده تاریخ اسلام یادآورشد: این پرسش مهم بسیار جالب توجه است که این راویان تا چه حد در صحت اخبار نقل شده شیخ صدوق موثر هستند. شیخ صدوق منابع گسترده‌ای داشته است که هر کدام از آنها می‌تواند با مبانی خاصی همراه بوده باشد. در اینجا با صدها لایه مواجه خواهیم بود.
استاد حوزه بیان کرد: در مباحث حدیثی، بحثی به نام انتقال حدیث از منابع عامه به شیعه داریم. مثلا کلمات و عبارات در منابع عامه چند بار جابجا شده است. مثلا روایاتی از پیامبر نقل شده است که برخی از اصحاب خدمت پیامبر اکرم(ص) رسیدند پیامبر نقلی در خصوص دلایل عدم بارش باران دادند که چند لایه خاص دارد.
حجت‌الاسلام توحیدی نیا اظهارکرد: در تاریخ و روند شکل گیری منابع باید مطالعه کرد و این مطالعه نقش مهمی در شناخت لایه های مختلف منابع دارد.
نویسنده تاریخ اسلام یادآورشد: با تفسیر منبع مورد استفاده ماحصل گفتمان از یک نویسنده و روش و گفتمان روشی آن دوران یک نویسنده تبعیت می کنیم. یک مولف ممکن است در طول تاریخ عمرش روش خود را عوض کند و به همین دلیل با مطالعات منبع شناسی می توانیم سیر این تغییر نظر را رصد کنیم.
استاد حوزه بیان کرد: شیخ کلینی در کتاب شریف کافی میلاد حضرت رضا را ۱۴۸ هجری ذکر می کند ولی یک نظر از شیخ صدوق میلاد حضرت را ۱۵۳ می آورد و مسعودی هم که هم عصر شیخ صدوق است میلاد حضرت را ۱۵۳ هجری عنوان می کند و سپس همین نقل را بیان می کنند. شیخ صدوق کتاب متخصص در سیره ائمه بوده است ولی با توجه به اینکه یک محدث ممکن است در طول زمان روش خود را عوض کند وقتی سراغ بقیه منابع شیخ می رویم در کتاب علل الشرایع خبری نقل کرده است که موافق همان ۱۴۸ است.
وی افزود: نکته جالب این است که شیخ در کتاب علل الشرایع به عیون اخبارالرضا ارجاع داده و این نشان می دهد که ۱۴۸ درست تر است.
حجت‌الاسلام توحیدی نیا گفت: نمونه دیگر برای فایده اطلاع از دیدگاه مولف از استفاده منابع با مراجعه عیون اخبارالرضا است که در بحث پذیرش ولایت عهدی اخبار مختلفی است.مباحثی از سوی شیخ صدوق در این کتاب مطرح شده است ولی اگر متوجه باشیم که شیخ صدوق خود یک متکلم نیز هست می توانیم با این دید نیز کتاب عیون اخبارالرضا(ع) را مورد مطالعه قرار دهیم.
وی اظهارکرد: غلبه این نگاه که امام به اجبار به سمت مرو کشانده است را در این کتاب به خوبی مشاهده می کنیم که موافق بسیاری از گزارش های تاریخی است و در ضمن به شبهات بسیاری نیز در این زمینه پاسخ می دهد. موضوع دیگر این است که اگر به تفسیر بخواهیم این چنین موضوعاتی را صرد کنیم باید به مطالعات و گرایش های خاص تاریخی و کلامی و حدیثی شیخ صدوق نیز توجه داشته باشیم.
نویسنده تاریخ اسلام یادآورشد: موضوع دیگری در خصوص زندگانی امام(ع) رضا داریم آن است که اساسا پیشنهاد ولایت عهدی را چه کسی به امام داد؟ آیا کار فضل ابن سهل بود یا او فقط پیشنهاد کرد؟ برخی از محققان برای اینکه هر دو نظر را تایید کنند به شیخ صدوق مراجعه کردند. مولف باید با فهم کامل توضیح دهد که شیخ صدوق نیز با این پشتوانه حدیثی و سیره شناسی و منبع شناسی که داشت پاسخ داده است.
استاد حوزه بیان کرد: آسیب شناسی در حوزه مطالعات منبع شناسانه بسیار مهم است. بحثی از سال ۹۴ به عنوان تاریخ نگاری روایی داریم و اولین بار مقاله ای با همین عنوان در سال ۹۴ منتشر شد و در آنجا نشان می دهیم که مهمترین مجموعه ای که برای تاریخ و سیره امام مراجعه می‌کنیم مجموعه تاریخ نگاری روایی است. به این معنی که مولفین با رویکرد حدیثی به این مساله نگاه کرده اند.
حجت‌الاسلام توحیدی نیا اظهارکرد: در اینجا وقتی به منابع مختلف مراجعه می‌کنیم چنین احساس می کنیم که یک روندی در گزارش تاریخ نگاری وجود دارد و به نوعی یک خط دنبال می شود که در آن وقتی تاریخ امام رضا نوشته می شود در قالب حدیث است و نگرش های و روش های حدیثی و قالب‌های حدیثی جای خود را باز می‌کند.
نویسنده تاریخ اسلام یادآورشد: این بحث به این مفهوم نیست که نباید اثر کسی که رویکرد کلامی داشت را بررسی کرد ولی تاریخ نگاری و توجه به تاریخ یک رویکرد بسیار مهم است که با چیدن با تحلیل وقایع به نظر خاصی اشاره می کند.
استاد حوزه بیان کرد: وقتی با نقد درونی و بیرونی ناظر به شناخت امر ناظر به امر واقع نظر می کنیم نتایجی بر ما روشن می شود و متوجه می شویم که سیر مطالب امامیه نشانگر این نیست که هرجا که بخوانیم می توانیم به شکل یکسان از منابع استفاده کنیم و حتما باید منبع شناسی ما با یک رویکرد علمی و دقیق دنبال شود تا به نتایج بهتر برسیم.
وی گفت: در این عرصه با سه نوع منبع مواجه هستیم. از جمله منابع شیخ کلینی صدوق که از رتبه اول برخوردار هستند. برخی از منابع مثل بصایرالدرجات یا الهدایه کبری به عنوان منبع درجه دو یا سه مطرح هستند.
حجت‌الاسلام توحیدی نیا اظهارکرد: گر کسی می خواهد در خصوص امام رضا تحقیق کند باید به مباحث تاریخی و حدیثی دقت داشته باشد.ولی حتما باید نگاهی به منابع درجه یک، دو و سه داشت زیرا هر سه دسته از منابع بر اساس مبانی می تواند به ما برای شناخت هرچه بهتر کمک کند. یکی از کارکردهای این نگاه جامعه، اتقان بهتر تحلیل تاریخی است.
نویسنده تاریخ اسلام یادآورشد: متن ها و سبک های ادبی نیز می تواند چراغ راهی برای تحلیل بهتر وقایع تاریخی باشد. این شناخت می تواند ما را متوجه آسیب هایی که در نگارش تاریخی در یک عصر خاص وجود داشته بنماید. مثلا گاهی اخباری در خصوص ارقام خاصی که در لشکریان یزید در مواجهه با یکی از یاران امام ذکر شده است در منابع مختلف، متفاوت است. در اینجاست که منبع شناسی به کمک ما می آید و از لابلای منابع به عدد و رقم نزدیک به واقع می رسیم.
استاد حوزه بیان کرد: گاهی اوقات شاهد اختلافات در مبانی حدیثی و آسیب شناسی در این عرصه هستیم. به همین دلیل برخی اخبار و منابع درجه سه هم برای ما مفید واقع می شوند. در خصوص اخبار مرتبط به اهل بیت(ع) باید دقت بسیار داشت تا احتمال خطا در شناخت حقیقت این اخبار به کمترین حد ممکن برسد.
وی گفت: بنده به برخی از کسانی که این دیدگاه را دارند تاکید می کنم که باید در پیش فرض‌هایی که در این زمینه دارید دارید تامل کنید و این عقب نشینی در خصوص اتقان اخبار را باید جدی بگیرید.
نویسنده تاریخ اسلام یادآورشد: دو اشکال جدی در تحقیقات امروزین متوجه آثار تولیدی در کشور است. یک موضوع، موضوع محدود کردن منابع است که متاسفانه این مساله به یک جریان تبدیل شده است. مثلا عناوینی چون دیدگاه کلامی یک امام که در یک منبع منعکس شده است که این کار اشتباه است.
مثلا دیدگاه امام رضا درفلان موضوع در کتب اربعه و... . این مطالعات از جهتی مشکل‌زا است زیرا منابع می‌توانند اطلاعات را کامل کنند و بدون این نگاه، تحلیل غلطی به مخاطب می‌دهیم. وی افزود: این گروه بر این باور هستند که شخص دیگری باید این تحقیقات را کامل کند ولی نکته این است که شاید مخاطف اثر توان چنین کاری را با متد و روش شما نداشته باشید و یا اصلا نخواهد چنین کند.
وی با ذکر این مطلب که نگاه ما به ائمه (ع)،باید به تمامه باشد، بیان کرد: مورد دیگر اینکه با توجه به شرایط کشور ما و مطالبات مقام معظم رهبری افرادی در رشته های مختلف تلاش دارند تحقیقات را ناظر به سیره ائمه و امام رضا انجام دهند ولی می‌خواهم عرض کنم که متاسفانه در خیلی از موارد کارها به سمت دل نوشته می شود و متاسفانه این روند مناسب نیست.
نویسنده تاریخ اسلام، افزود: برای نمونه شخص می خواهد مقاله‌ای با موضوع سبک زندگی رضوی با رویکرد روش شناسی در یک نظریه علمی انجام دهد. در اینجا نویسنده یک نظریه را از یک شخص دیگر گرفته و می خواهد سبک زندگی امام را با این نظریه علوم انسانی و اسلامی تطبیق دهد. این کار مشکل زا است، زیرا محقق در اینجا به سراغ منابعی می رود که بدون اینکه چه اتقانی دارد یا چه نوع منبعی است، در این نظریه جای بگیرند.
وی با اشاره به اهمیت ارزیابی منبع شناسی دقیق در پژوهش ها بیان کرد: شاهکار دیگر این است که روش کار تحقیق در منابع ائمه نیز از آنها گرفته می‌شود. گاهی برخی نظریات علوم سیاسی و علوم اجتماعی و... را می خواهیم در خصوص سبک شناسی تحقیقی ائمه(ع) به کار ببریم زیرا این کار درست نیست.
نویسنده تاریخ اسلام گفت: مساله منبع شناسی در پژوهش های رضوی از درجه اهمیت بسیار بالایی برخوردار است، اگر این کار را با دقت بالا انجام دهیم قطعا این حوزه را از اشکالات دور خواهیم کرد.
