به گزارش خبرنگار خبرگزاری حوزه، ۱۳ شهریورماه سال ۱۳۹۵ بود که حضرت آیت‌الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی در اجرای بند یک اصل ۱۱۰ قانون اساسی سیاست‌های کلی «خانواده» را که پس از مشورت با مجمع تشخیص مصلحت نظام تصویب شده است، ابلاغ کردند.

از سوی دیگر نهاد مقدس خانواده و ضرورت تشکیل آن، همواره مورد تأکید خداوند متعال و اهل‌بیت (ع) بوده است، از همین رو در گفت‌وگو با مهدیه مهدویان روان‌شناس و مشاور خانواده، به تبیین مفهوم خانواده محوری و بررسی سیاست‌های کلی «خانواده» ابلاغی رهبر معظم انقلاب پرداختیم که در ادامه می‌آید.

خانواده نخستین هسته مرکزی اجتماع است

می‌توانیم خانواده را گروهی بدانیم، متشکل از افرادی که از طریق نسب یا سبب و رضاع با یکدیگر به‌عنوان شوهر، زن، فرزندان، مادر، پدر، برادر و خواهر در ارتباط بوده و فرهنگ مشترکی پدید آورده و در واحد خاصی به نام خانواده زندگی می‌کنند.

فلسفه تشکیل خانواده، در اصل یکی از مهم‌ترین مواردی است که باید بررسی شود

ابتدا باید از نظر فلسفی و اخلاقی خانواده را تعریف کرد. از نظر زیست‌شناختی خانواده از پدر، مادر و فرزندان تشکیل شده است. ساخت اجتماعی خانواده به گروهی اطلاق می‌شود که در واقع کنار هم جمع شده‌اند و به‌عنوان کوچک‌ترین جز یا واحد، جامعه را تشکیل می‌دهند. فلسفه تشکیل زندگی این است که در آن، خانواده در کنار هم به آسایش و آرامش می‌رسند که باعث وحدت، دلبستگی و همبستگی می‌شود.

خانواده نخستین هسته مرکزی اجتماع است که برای تشکیل آن، اولین گام مطابق با آداب زندگی و اصول و رسوم اجتماعی آغاز می‌شود. ترمینولوژی خانواده به حقوق زن و مرد که در میان آنها رابطه زوجیت وجود داشته باشد اشاره می‌کند. بقای خانواده در گروی وجود فرزند یا فرزندان است. این فرزندان یا حاصل ازدواج هستند و از خون پدر و مادرند و یا به صورت فرزندخوانده به خانواده آمده‌اند. رابطه خویشاوندی در خانواده اهمیت و بسیار داد.

از نظر فلسفی پس از ازدواج و تولد فرزند، خواه‌ناخواه، تمایلات غریزی در مادر ایجاد می‌شود. انسان دارای دو گونه عالم ظاهری و عالم روحانی است. از عملکردهای انسان براساس جنبه ظاهری و یا نیاز جسمانی فرد، می‌توان به نیاز مادی، سود و زیان مادی و از عالم روحانی مانند حقیقت جویی، عشق به کمال، گذشت و ایثار و امثال آن اشاره کرد. عملکردهای انسانی که با خواسته‌های مادی و جسمانی ارتباط دارد با ازدواج و در واقع پیمان زناشویی برطرف می‌شود. آن دسته از عملکردهای انسان که مربوط به روح و عالم روحانی اوست، گرایش عالی محسوب می‌شود. انسان و این تمایلات عالی در آغاز تولد برخلاف امیال غریزی به حالت بالقوه وجود دارد. انسان مسلمان با پرورش و تأمین این نیازها به تکامل می‌رسد.

ازدواج باعث تعالی زن و مرد از نظر فکری و غریزی می‌شود

اسلام در ازدواج هر یک از خواسته‌های فطری و غریزی انسان را نه تنها سرکوب نکرده که به آن بها داده و اهمیت بسیاری بر ازدواج و قوانین حاکم در یک جامعه کوچکی مانند خانواده قائل شده است، ازدواج باعث تعالی زن و مرد از نظر فکری و غریزی می‌شود.

با حضور فرزندان، مرد حس پدری و مادر، حس مادری پیدا می‌کند. همچنین سلامت جسمی و روانی به هردو از نظر تحکیم بنیان خانواده و حریم و مقدس آن کمک می‌کند تا در نهایت به آرامش و آسایش در آن زندگی رسیده و به علو درجات روحی و معنوی دست یابند.

در یک تقسیم‌بندی، اصول و مبانی خانواده را می‌توانیم به شرح ذیل بیان کنیم:

۱. نظام زوجیت از ارکان عالم خلقت و از آیات و نشانه‌های الهی است و وحدت زن و مرد در ابعاد انسانی و اختلاف آن‌ها در بعد بشری، از شاهکارهای خلقت و موجب تداوم و تکامل حیات آنان است؛

۲. زن و مرد براساس حکمت الهی با لحاظ تفاوت‌های طبیعی که دارند، باید از حقوق انسانی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی عادلانه برخوردار باشند؛

۳. خانواده واحد بنیادین جامعه و کانون اصلی رشد و تعالی انسان است. قوانین و مقررات و برنامه‌های کشور باید در جهت آسان کردن تشکیل خانواده، حمایت و پاسداری از قداست آن و استواری روابط خانوادگی بر پایه حقوق و اخلاق اسلامی باشد؛

۴. نتایج ازدواج ایجاد مودت، رحمت و آرامش میان زن و شوهر است و با تکریم و احسان توسط فرزندان و رحمت و تربیت توسط والدین تداوم و تکامل می‌یابد؛

۵. اعضای خانواده به‌ویژه والدین، نسبت به حفظ حرمت و صیانت خانواده از آفات و آسیب‌ها و توانا نمودن اعضا در ابعاد شناختی و رفتاری، جهت هدایت آن‌ها در مسیر الی الله و حصول به حیات طیبه مسئول هستند؛

۶. تربیت و عواطف اجتماعی به‌عنوان مهم‌ترین ویژگی‌های نظام انسانی از خانواده نشأت می‌گیرد و توجه به نقش محوری زن به‌عنوان محور عاطفه و تربیت و نقش محوری مرد در امر تربیت و تأمین معیشت و اداره زندگی، امری ضروری است.

اهداف تشکیل خانواده عبارت‌اند از:

۱. تحقق دیدگاه اسلام در خصوص اهمیت جایگاه، منزلت و کارکردهای خانواده در نظام اسلامی؛

۲. حمایت از تشکیل، تحکیم و تعالی نهاد خانواده و پیشگیری از تزلزل و فروپاشی آن؛

۳. ارتقای سطح فرهنگی و تربیتی اعضای خانواده، به منظور ایفای نقش آن در سلامت و بهبود فرهنگی جامعه؛

۴. هم‌گرایی و هماهنگی در تمام سیاست‌ها و برنامه‌ریزی‌ها در موضوع خانواده، به منظور بهبود وضعیت تشکیل، تحکیم و تعالی خانواده؛

۵. آگاهی افراد خانواده نسبت به حقوق و وظایف یکدیگر و زدودن نگرش‌های غلط جامعه؛

۶. گسترش و تعمیق ارزش‌های اصیل اسلامی در خانواده برای تربیت نسل سالم، با ایمان، مسئول و مؤثر در رشد خود، خانواده و جامعه؛

۷. ایمن‌سازی خانواده از آسیب و بحران‌های اجتماعی و حمایت از خانواده‌های آسیب‌دیده.

در مورد مفهوم رویکرد خانواده محور می‌توانیم به توانمندسازی خانواده اشاره کنیم. در واقع این توانمندسازی برای غنی کردن نقش موقعیت خانواده و در اصل خانواده محوری که فلسفه مهمی را هم در بر می‌گیرد و در واقع از ارتباطات حرفه‌ای با خانواده سخن می‌گوید تشکیل شده است.

در این رویکرد برای خانواده اهمیت خاصی قائل شویم. در رویکرد خانواده محوری، اهمیت و نقش خانواده، در زندگی خود و کودک در شرایطی که اعضای خانواده در درجه اول پدر و مادر و اعضا دیگر مثل فرزندان دارند، بسیار حیاتی است و بهترین حمایت‌هایی که می‌توانیم برای آن لحاظ کنیم، حق انتخاب و حق تصمیم گیری برای تک تک اعضای خانواده است؛ یعنی در رویکرد خانواده محور، اعضای خانواده برای آینده خود و خانواده، به صورت مشورتی تصمیم گیری می‌کنند. همه حق رأی دارند و همه اعضای خانواده، برای اصلاح حتی یکی از اعضای خانواده، اهمیت قائل می‌شوند و در خصوص آن شور و گفتگو می‌کنند و تصمیم می‌گیرند.

در خانواده محوری، هیچ عضوی از اعضای خانواده احساس تنهایی نمی‌کند

در رویکرد خانواده محوری، هیچ عضوی از اعضای خانواده احساس تنهایی نمی‌کند.

آن‌ها مجموعه‌ای از افرادند که در کنار هم به‌عنوان خانواده زندگی می‌کنند و سرنوشت همگی حائز اهمیت می‌باشد. تمام اعضای خانواده تلاش می‌کنند پایگاه مهم خانواده را حفظ کنند. در این رویکرد، اهمیت بسیاری بر تمام نظرات و موقعیت‌های اعضای خانواده به نفع خانواده، داده شده و فرض اساسی بر ثبات خانواده است. والدین، کودکانشان را خوب می‌شناسند و بهترین‌ها را برای آن‌ها می‌خواهند. عملکرد کودک با حمایت خانواده در جامعه فردا شکل می‌گیرد. مراقبت‌های پزشکی، بهداشتی و عاطفی فرزندان از طریق خانواده به ارتقای سلامت خانواده، موقعیت و سطح آگاهی و دانش خانواده منجر می‌شود. حمایت‌های والدین، نیازهای رشد کودکان را برطرف می‌کند و قطعاً پدر و مادر به این نیازهای رشدی، معنوی، عاطفی و بهداشتی کاملاً توجه دارند؛ زیرا پاسخ به موقع به نیازهای کودکان، آنان را از نظر مهارت‌های رشدی و تطبیق روانی اجتماعی شکوفا می‌کند.

براساس رویکرد خانواده محور در زندگی، رضایتمندی اعضای خانواده زیاد است و خدماتی که در این خانواده‌ها داده می‌شود، باعث می‌گردد تا به تک تک اعضای خانواده اهمیت داده شود و بر تمامی مراحل اجتماعی، اقتصادی، آموزشی و پرورشی کودکان تأثیرگذار باشد.

اسلام به خانواده ارزش والایی داده و آن را تحکیم بخشیده است

اسلام، با ارائه آموزه‌های بی بدیل خود، به خانواده ارزش والایی داده و آن را تحکیم بخشیده است.

از نظر اسلام، حیات و زندگی به خانه و خانواده تعلق دارد و رشد سالم و تکامل اعضای خانواده در زمینه سازی سلامت روان و شکل‌گیری شخصیت اجتماعی فرد در گروی خانواده سالم است. قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران با تأکید بر اهمیت موضوع تشکیل خانواده، در اصول متعددی خانواده را حمایت کرده و بر نهاد مقدس اجتماعی آن به‌عنوان خانواده در جمهوری اسلامی ارج گذاشته شده است. در همین راستا، مجلس شورای اسلامی و سایر ارگان‌های مختلف، نظام خانواده را با سیاست‌گذاری‌های عمومی و کلان بر پایه تحلیل روابط موقعیت‌های جامعه، تقویت کردند.

منشور حقوق شهروندی با اشاره به اینکه وضع حقوقی مهم و بنیادی خانواده با اختصاص یک مبحث ویژه به‌عنوان خانواده زنان و کودکان، در بندهای مختلفی مقرر کرده خانواده واحد بنیادین و نخستین جامعه است و همه شهروندان از حق ازدواج و تشکیل خانواده برخوردارند. دولت نیز مکلف به تحلیل و تشکیل مبانی خانواده بوده و باید با تبیین و تبادل تجربیات و برنامه‌های جامع ملی و مقررات لازم‌الاجرای عمومی، در تحقق نهاد عالی خانواده اهتمام ورزد.

در رابطه با خانواده و ارزش آن، رهبر معظم انقلاب در اجرای بند یکم اصل ۱۱۰ قانون اساسی و سیاست‌های کلی خانواده، مواردی را به رؤسای قوای سه‌گانه و رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام ابلاغ کردند؛ که برخی از آن‌ها عبارت است از:

خانواده واحد بنیادی و سنگ بنای جامعه اسلامی و کانون رشد و تعالی انسان و پشتوانه سلامت و بالندگی و اقتدار و اعتلای معنوی کشور و نظام است و سمت‌وسوی حرکت نظام باید معطوف باشد به:

۱. ایجاد جامعه‌ای خانواده محور و تقویت و تحکیم خانواده و کارکردهای اصلی آن بر پایه الگوی اسلامی خانواده به‌عنوان مرکز نشو و نما و تربیت اسلامی فرزند و کانون آرامش‌بخش؛

۲. محور قرار گرفتن خانواده در قوانین و مقررات، برنامه‌ها، سیاست‌های اجرایی و تمام برنامه‌های آموزشی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی به‌ویژه نظام مسکن و شهرسازی؛

۳. برجسته کردن کارکردهای ارتباط خانواده و مسجد برای حفظ و ارتقا هویت اسلامی و ملی و صیانت از خانواده و جامعه؛

۴. ایجاد نهضت فراگیر ملی برای ترویج و تسهیل ازدواج موفق و آسان برای همه دختران و پسران و افراد در سنین مناسب ازدواج و تشکیل خانواده و نفی تجرد در جامعه با وضع سیاست‌های اجرایی و قوانین و مقررات تشویقی و حمایتی و فرهنگ‌سازی و ارزش‌گذاری به تشکیل خانواده متعالی براساس سنت الهی؛

۵. تحکیم خانواده و ارتقای سرمایه اجتماعی آن بر پایه رضایت، انصاف، خدمت، احترام، مودت و رحمت با تأکید بر:

به‌کارگیری یکپارچه ظرفیت‌های آموزشی، تربیتی و رسانه‌ای کشور در جهت تحکیم بنیان خانواده و روابط خانوادگی؛

فرهنگ‌سازی و تقویت تعاملات اخلاقی؛

مقابله مؤثر با جنگ نرم دشمنان برای فروپاشی و انحراف روابط خانوادگی و رفع موانع و زدودن آسیب‌ها و چالش‌های تحکیم خانواده؛

ممنوعیت نشر برنامه‌های مخل ارزش‌های خانواده؛

ایجاد فرصت برای حضور مفید و مؤثر اعضای خانواده در کنار یکدیگر و استفاده مؤثر خانواده از اوقات فراغت به‌صورت جمعی.

۶. ارائه و ترسیم الگوی اسلامی خانواده و تقویت و ترویج سبک زندگی اسلامی ایرانی با:

ترویج ارزش‌های متعالی و سنت‌های پسندیده در ازدواج و خانواده؛

پررنگ کردن ارزش‌های اخلاقی و زدودن پیرایه‌های باطل از آن؛

مبارزه با اشرافیت و تجمل‌گرایی و مظاهر فرهنگ غرب؛

اصلاح رفتار گروه‌های مرجع و برجسته‌سازی رفتارهای شایسته آن‌ها و جلوگیری از شکل‌گیری گروه‌های مرجع ناسالم.

۷. بازنگری، اصلاح و تکمیل نظام حقوقی و رویه‌های قضائی در حوزه خانواده متناسب با نیازها و مقتضیات جدید و حل‌وفصل دعاوی در مراحل اولیه توسط حکمیت و تأمین عدالت و امنیت در تمامی مراحل انتظامی، دادرسی و اجرای احکام در دعاوی خانواده با هدف تثبیت و تحکیم خانواده؛

۸. ایجاد فضای سالم و رعایت روابط اسلامی زن و مرد در جامعه؛

۹. ارتقای معیشت و اقتصاد خانواده‌ها با توانمندسازی آنان برای کاهش دغدغه‌های آینده آن‌ها درباره اشتغال، ازدواج و مسکن؛

۱۰. ساماندهی نظام مشاوره‌ای و آموزش قبل، حین و پس از تشکیل خانواده و تسهیل دسترسی به آن براساس مبانی اسلامی ایرانی در جهت استحکام خانواده؛

۱۱. تقویت و تشویق خانواده در جهت جلب مشارکت خانواده برای پیشبرد اهداف و برنامه‌های کشور در همه عرصه‌های فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و دفاعی؛

۱۲. حمایت از عزت و کرامت همسری، نقش مادری و خانه‌داری زنان و نقش پدری و اقتصادی مردان و مسئولیت تربیتی و معنوی زنان و مردان و توانمندسازی اعضای خانواده در مسئولیت‌پذیری، تعاملات خانوادگی و ایفای نقش و رسالت خود؛

۱۳. پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی و عوامل تزلزل نهاد خانواده به‌ویژه موضوع طلاق و جبران آسیب‌های ناشی از آن با شناسایی مستمر عوامل طلاق و فروپاشی خانواده و فرهنگ‌سازی کراهت طلاق؛

۱۴. حمایت حقوقی، اقتصادی و فرهنگی از خانواده‌ها با سرپرستی زنان و تشویق و تسهیل ازدواج آنان؛

۱۵. اتخاذ روش‌های حمایتی و تشویقی مناسب برای تکریم سالمندان در خانواده و تقویت مراقبت‌های جسمی و روحی و عاطفی از آنان؛

۱۶. ایجاد ساز و کارهای لازم برای ارتقای سلامت همه‌جانبه خانواده‌ها، به‌ویژه سلامت باروری و افزایش فرزندآوری، در جهت برخورداری از جامعه جوان، سالم، پویا و بالنده.

از الزامات و مقتضیات تحقق خانواده محور که انجام پذیرفته می‌توان به موارد زیر اشاره و استناد کرد:

۱. اصول متعدد قانون اساسی ایران، خانواده محوری و عدالت اجتماعی را فارغ از جنسیت، ضامن ارتقای جایگاه زنان و تحقق خانواده پایدار می‌داند. براساس تجربه جمهوری اسلامی ایران، اصول سوم، دهم، بیستم، بیست و یکم و بیست و هشتم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، خانواده محوری در همه قوانین، مقررات، سیاست‌ها و برنامه‌ها و دست‌یابی به عدالت اجتماعی برای تمام شهروندان بدون در نظر گرفتن سن، جنس، نژاد و قومیت را تضمین کرده است. افزون بر این، اسناد بالادستی نظیر سیاست‌های کلی خانواده به‌طور خاص و سند چشم‌انداز ۲۰ ساله و سیاست‌های کلی برنامة ششم توسعه، به‌صورت عام موضوع خانواده را در کانون توجه خود قرار داده‌اند. ایجاد زیرساخت‌ها و الزامات برای توازن بین کار و زندگی خانوادگی زنان، فراهم آوردن فرصت‌های اشتغال برای زنان سرپرست خانوار، ارتقای سطح بهداشت و سلامت خانواده، پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی و توان‌افزایی آسیب دیدگان در سطح فردی و خانوادگی، برقراری نظام حمایت‌های اجتماعی و قانونی برای خانواده و اصلاح قوانین مرتبط با خانواده را ازجمله فعالیت در این عنوان کرد؛

۲. اهداف و اصول تشکیل خانواده و سیاست‌های تحکیم و تعالی آن (شورای عالی انقلاب فرهنگی)؛

۳. توسعه تعاملات و همکاری‌های بین‌المللی در حوزه خانواده؛

۴. مشارکت و حضور در اجلاس‌ها و نشست‌های بین‌المللی و منطقه‌ای؛

۵. برنامه مشترک با صندوق جمعیت ملل متحد؛

۶. همکاری با سازمان‌های بین‌المللی و نمایندگی‌های سازمان ملل در ایران؛

۷. جایابی اهمیت نقش خانواده در برنامه درسی شایسته محور در دوره ابتدایی، از منظر اسناد تحول بنیادین آموزش‌وپرورش.

گفت و گو: عباسعلی محمدی مطلع