به گزارش خبرگزاری حوزه، دکتر فنایی اشکوری طی گفت و گویی به شبهاتی پیرامون اصل امتناع تناقض پاسخ داده است که تقدیم نگاه شما خواهد شد:
پرسش: معروف است که قضیه امتناع اجتماع و ارتفاع نقیضین بدیهی، بل بدیهی ترین بدیهیات است. اما در این زمینه پرسش هایی مطرح است که پذیرش این ادعا را دشوار می کند. یکی از این پرسش ها این است که شاید اگر ذهن ما به گونهای دیگر آفریده می شد ممکن بود فهم ما در آن صورت متفاوت با نحوه فهم کنونی ما می بود و در آن وضعیت از کجا معلوم است که اجتماع نقیضین را محال می دانستیم؟ شاید اینکه اجتماع نقیضین را محال می دانیم مربوط به ساختار کنونی ذهن ماست؟ به چه دلیل این قضیه بطور مطلق در هر شرایطی و در هر جهانی صادق است؟ آیا این گونه احکام تابع ساختمان ذهن ما هستند، یا آزاد از آن هستند؟ به چه دلیل؟
پاسخ: پاسخ نهایی این است که فهم ما نسبت به این گونه قضایا مانند هر قضیه ای تابع ساختمان ذهن ماست، اما صدق این گونه قضایا تابع ساختمان ذهن ما نیست. آنها مستقل از ذهن ما صادق هستند. چه کسی آنها را درک بکند چه نکند، چه تصدیق بکند و چه انکار کند، آنها در واقع صادقند. به علاوه، هر موجود با شعور دیگری که فهم درستی از واقع داشته باشد به این گونه قضایا تصدیق می کند.
اما پاسخ تفصیلی نیازمند بیان مقدماتی است.
اول، تفکیک بین علم حضوری و علم حصولی است و بحث فعلی ما در علم حصولی است. در علم حضوری به گونه ای دیگر باید بحث کرد. در علم حضوری سخن از گزاره نیست.
دوم، گزاره ها دو دسته اند: بدیهی و نظری. برای تصدیق در بدیهیات نیازی به تفکر و استدلال نیست، صرف تصور موضوع و محمول و نسبت آنها کافیست برای حکم کردن. بدیهی ترین بدیهیات اولیات هستند و قضیه استحاله اجتماع نقیضین از اولیات است.
سوم، تفکیک بین گزاره های ضروری و گزاره های امکانی. گزاره ها دو دسته اند: برخی به نحو ضروری هستند و برخی به نحو غیر ضروری و امکانی. در قضایای ضروری نسبت محمول به موضوع ضروری است. در این گونه مدرکات فهم ترکیبی است و در این قالب می توان آن را بیان کرد: الف ب است و محال است که الف ب نباشد. گزاره های تحلیلی و منطقی و ریاضی ضروری هستند.
گزاره های امکانی: قضایایی هستند که نسبت محمول به موضوع امکانی است و فهم ترکیبی نیست. می گوییم الف ب است، اما محال نیست که الف ب نباشد. تمام قضایای حسی و تجربی امکانی هستند.
باید توجه داشت که بدیهی و نظری غیر از ضروری و امکانی است.
چهارم، بین فهم یک گزاره و صدق یک گزاره فرق است. فهم یک گزاره تابع ساختار ادراکی و ذهنی ماست، اما صدق و کذب مستقل از ساختار ذهن است و مربوط به مطابقت و عدم مطابقت گزاره با واقع و نفس الامر است.
در گزاره های ضروری حکم تابع ساختمان ذهن نیست. مانند "اجتماع نقیضین محال است" .۲+۲=۴ و "کل بزرگتر از جزء است." واقع نمی تواند خلاف این باشد و فهم ما در اینگونه قضایا خطاناپذیر است.
در گزاره های امکانی ادراک می تواند تابع ساختمان ذهن باشد، مانند "طلا زرد است"، یا "برگ درخت کاج سبز است." ممکن است اگر ما طور دیگری آفریده می شدیم، به گونه دیگر می دیدیم. همچنین ممکن است واقع اینگونه نباشد و ما در این ادراک برخطا باشیم. البته معنای این سخن این نیست که هیچ قضیه امکانی مطابق با واقع نیست. بسیاری از قضایای امکانی صادق و مطابق با واقع هستند، اما خلافشان عقلا محال نیست. صدق این گونه قضایای امکانی هم تابع ساختار ذهن نیست، بلکه ملاک صدقش مطابقت با واقع است. اما بخشی از قضایای امکانی هستند که ساختار ذهن آنها را بر ما تحمیل می کند و ممکن است ادراکی که نسبت به آنها داریم مطابق با واقع نباشد. مانند اینکه ما از فاصله دور اجسام را کوچکتر از آن که در واقع هستند می بینیم.
نتیجه: استحاله اجتماع نقیضین بدیهی است؛ یعنی تصدیقش نیازمند به تفکر و کسب ندارد. ضروری است؛ یعنی ترکیبی است و خلافش محالش است. اولی است؛ یعنی قابل استدلال و مبتنی بر چیزی نیست. بر همین اساس این قضیه و قضایای مانند آن بطور مطلق، نامشروط، ازلی و ابدی صادق هستند.
پرسش: آیا ممکن نیست جهانی را فرض کرد که ذهن ما به گونه دیگری آفریده شود و این قضیه را تصدیق نکند؟
پاسخ: چرا، می توان فرض کرد ذهن ما به گونه ای آفریده شود که قضایای ضروری را منکر شود، مثلا فکر کند اجتماع نقیضین محال نیست، و کل از جزء بزرگتر نیست. می توان فرض کرد ذهن اینگونه آفریده شود. اما در آن صورت آن ذهن مختل است و ادراکش نامعتبر، چون منکر ضروری است. در همین جهان موجود سنگ ها و حیوانات این گزاره ها را تصدیق نمی کنند، چنانکه برخی انسان ها نیز ممکن است تصدیق نکنند یا در صحت آنها شک کنند و یا اساسا آنها را انکار کنند. می توان فرض کرد ذهنی این گزاره ها را تصدیق نکند. اما تصدیق نکردن آن ضرری به صدق آن نمی زند. نمی توان جهان ممکنی را فرض کرد که این قضیه در آن صادق نباشد. چون صدق این قضیه بدیهی و ضروری است و امکان خطا ندارد.
آیا ممکن نیست کسی در صدق این قضیه شک کند؟
چرا، ممکن است. اما در آن صورت راه علم به روی آن شخص بسته است. با او نمی توان بحث کرد، چون بحث با او نیازمند به داشتن قضایایی است بدیهی تر از قضیه امتناع اجتماع نقیضین و چنین قضایایی وجود ندارد. به عبارت دیگر هر بیان استدلالی مبتنی بر پذیرش این اصل است و با انکار این اصل یا شک در آن راه هر گونه بحث منطقی مسدود می شود. در این گونه موارد باید سکوت کرد. البته می توان با روشی تربیتی و روان درمان گرانه و نه منطقی با آگاه کردن و توجه دادن شخص به دانسته های بدیهی و وجدانیش به او کمک کرد که به تصدیق به این قضیه و مانند آن برسد.
این گونه تشکیک ها در واقع بر می گردد به شک در اصل امکان شناخت. شک در این گونه موارد ریشه در عدم تصور صحیح مسئله دارد. اگر شخص به معنای این گزاره توجه کند هرگز نمی تواند در آن شک کند.
اگر کسی معنای کل و جزء را بدرستی درک کند نمی تواند در این قضیه که "کل بزرگتر از جزء است" شک کند، چنانکه هیچ جهان ممکنی را نمی توان فرض کرد که در آن جزء بزرگتر از کل باشد. ذهن در آنجا که معرفت صحیحی دارد کاشف است، نه جاعل. کشفش در مواردی به نحو ضروری و مطلق است و امکان خطا و استثنا ندارد. گاهی به نحو امکان است که در آن امکان خطا و اختلاف وجود دارد. مثلا در جهانی که ما زندگی می کنیم انسان ها کمتر از هزار سال عمر می کنند. اما ممکن است جهانی را فرض کنیم که انسان ها بیش از هزار سال عمر کنند.
سؤال: برخی می گویند اجتماع نقیضین در مرحله ادراک عقلی محال است، اما در مافوق عقل اجتماع نقیضین اصلا مطرح نیست و موضوعیت ندارد، چون در آن عرصه غیر وجود چیزی نیست.
پاسخ: در هیچ عرصه ای غیر وجود چیزی نیست. طبق اصالت وجود همه جا ما با وجود سرو کارداریم و غیر وجود توهم است. اجتماع نقیضین به وجود ربطی ندارد. اجتماع نقیضین حکمی منطقی و معرفت شناختی در باره دوگزاره یا به عبارت دیگر درباره یک گزاره و نفی آن است. عالم بالا و پایین، یا عالم عقل و فوق عقل در این قضیه تفاوتی ندارند. معادل هستی شناختی این گزاره این است که وجود و عدم طارد یکدیگرند و با هم جمع نمی شوند.
البته باید توجه داشت چنانکه در منطق گفته می شود، وقتی سخن از تناقض می گوییم با لحاظ همه جهات وحدت است. دوگزاره که از همه جهات با هم وحدت دارند و فقط در ایجاب و سلب با یکدیگر اختلاف دارند متناقض هستند، مانند "الف ب است" و "چنین نیست که الف ب است."
البته میدانیم که در منطق گفته اند در سور هم دو قضیه متناقض با هم اختلاف دارند و لذا نقیض موجبه کلیه سالبه جزئیه و نقیض موجبه جزئیه سالبه کلیه است.
معروف است که متناقضین در هشت جهت باید وحدت داشته باشند و برخی وحدت حمل را افزودند و البته این حصر استقرائی است، نه عقلی و جهات وحدت می تواند بیش از این باشد.
پرسش: برخی از بزرگان عرفا و برخی از معاصران می گویند بعضی مسائل در دنیا و عالم طبیعت محال عقلی است، ولی در برزخ یا عالم خیال محال عقلی نیست. والتر استیس می گوید در عالم کثرت و طبیعت اجتماع نقیضین محال است، اما در عالم وحدت که عالم تجربه عرفانی است اجتماع نقیضین محال نیست.
پاسخ: اجتماع نقیضین منطقا محال است و ربطی به عوالم ندارد و سخن بزرگان امر محال را ممکن نمی کند. گزاره اولی مثل اجتماع نقیضین راجع به جهان خاصی نیست و از قوانین طبیعت سخن نمی گوید تا گفته شود در ورای طبیعت ممکن است صدق نکند. در قضیه اجتماع نقیضین از الف و لا الف سخن می گوییم که نسبتش با همه جهان های موجود و مفروض یکسان است. سخن درباره دوگزاره است و به جا و مکان ربطی ندارد. اجتماع و ارتفاع یک قضیه و نقیضش محال است.
اجتماع نقیضین مربوط به عوالم نیست، مربوط به گزاره هاست. اگر اجتماع نقیضین در عوالم بالا محال نباشد، معنایش این است که درباره عالم غیب هم می توانیم بگوییم: "عالم غیب هست" صادق است و هم "عالم غیب نیست" و در عین حال هردو کاذب هستند. نقیضین دو گزاره ای هستند که صدق یکی مستلزم کذب دیگری و بالعکس است. هر دو نمی توانند صادق باشند و هر دو نمی توانند کاذب باشند. اگر دو قضیه چنین نباشند یعنی دو قضیه داشته باشیم که هردو صادق یا هردو کاذب باشند، در آن صورت آنها نقیضین نیستند؛ نه اینکه نقیضین هستند، اما اجتماع و ارتفاعشان محال نیست. نقیضین طارد و نافی یکدیگرند. کسی که می گوید در عرفان و عوالم بالا جمیع نقیضین ممکن است به این نکات توجه ندارد.
اصل امتناع اجتماع و ارتفاع نقیضین می گوید یک قضیه و نقیضش نمی توانند هر دو صادق باشند و نمی توانند هردو کاذب باشند، بلکه یکی صادق و دیگری کاذب است. حال اگر اجتماع نقیضین در عوالم الاهی یا در هر عالم ممکنی محال نباشد معنایش این است که یک قضیه و نقیضش می توانند هردو صادق باشند و همینطور یک قضیه و نقیضش می توانند هردو کاذب باشند. یعنی در آن صورت باید بتوان گفت:
"عالم غیب موجود است" صادق است.
" عالم غیب موجود نیست" صادق است.
" عالم غیب موجود است" کاذب است.
" عالم غیب موجود نیست" کاذب است.
آیا تفوه به چنین چیزی معنا دارد!؟
* دو نکته
نکته اول: قضیه "کل بزرگ تر از جز است" در عرض قضیه استحاله اجتماع نقیضین و اصل هوهویت نیست. بدیهی بودن صدق این قضیه و کذب نقیضش برای این است که از کذبش اجتماع نقیضین و سلب هوهویت لازم می آید. زیرا لازمه اینکه کل بزرگتر از جزء نباشد این است که کل کل نباشد و جزء جزء نباشد. کلی که بزرگتر از جزء نباشد کل نیست و جزئی که کوچک تر از کل نباشد جزء نیست.
نکته دوم: معروف است که می گویند قضیه استحاله اجتماع و ارتفاع نقیضین اول الاوائل است و همه قضایای دیگر از آن استخراج می شوند، همانگونه که خداوند مبدأ هستی است و همه موجودات از او صادر می شوند.
این سخن به رغم شهرتش نادرست است. قضایا و معارف دیگر از این اصل استخراج نمی شوند. هیچ معرفتی درباره جهان هستی از این اصل به تنهایی استنتاج نمی شود. از این اصل بدست نمی آید که خدا هست، روح مجرد است، عالم طبیعت چنین است و.... این اصل در واقع یک اصل صوری است و شرط و پشتوانه صدق هر قضیه ای است، نه اینکه قضایای دیگر از آن بدست می آیند. این اصل می گوید یک قضیه و نقیضیش هردو نمی توانند صادق باشند و هر دو نمی توانند کاذب باشند. اما کدام قضیه صادق است و کدام قضیه کاذب است، این اصل چیزی نمی تواند بگوید.
نکته سوم، هر تقابلی تناقض نیست. ضدین، متضایفین، و عدم و ملکه هم از اقسام تقابلند، اما متناقض نیستند. مثلا نقیضین غیر از ضدین است. آنچه بدیهی اولی است امتناع اجتماع و ارتفاع نقیضین است، نه ضدین. ضدین در یک اصطلاح وصف دو واقعیت و عین خارجی است، نه دو گزاره. مثلا گفته می شود سیاهی و سفیدی، سردی و گرمی و مانند آن ضدین هستند و با هم از یک جهت در یک امر جمع نمی شوند. اما می توانند رفع شوند یعنی چیزی نه سیاه باشد نه سفید و نه سرد باشد و نه گرم. اول و آخر و همینطور ظاهر و باطن مقابل هم قرار دارند، اما متناقض نیستند. آنها در نامتناهی قابل جمع هستند. از این رو خداوند هم اول است و هم آخر، هم ظاهر است و هم باطن. تضادی که در منطق درباره گزاره بکار می رود هم غیر از تناقض است. دو قضیه متضاد نمی توانند هردو صادق باشند، اما می توانند هردو کاذب باشند، مانند "هر حیوانی خندان است" و "هیچ حیوانی خندان نیست"، که هردو کاذبند و قضیه "بعضی از حیوانات خندان هستند" صادق است.
نظر شما