خبرگزاری حوزه - محرم و صفر و اربعین حسینی از محوری‌ترین مناسک و آیین‌های مقدس شیعیان در سراسر جهان به‌شمار می‌آید. یکی از شاخص‌ترین و بارزترین آثار حضور در رویدادهای آیینی و مراسم سنتی عزاداری در ایران اسلامی، تلنگرهای بهنگامی است که باعث می‌شود انسان‌ها در جهاد با نفس موفق‌تر باشند و از مرتبه خود طبیعی‌شان فاصله بگیرند و به خود متعالی نزدیک‌تر شوند.
حباب‌هایی که اطراف هر «من طبیعی» را فراگرفته، در محرم و صفر از بین می‌رود و تمام «من»های طبیعی زندگی روزمره به هم می‌پیوندند و با هم یک من شیعی مشترک را تشکیل می‌دهند. درمسیر عرض ارادت به ذوات مقدس معصومین علیهم‌السلام، این من حسینی، علوی و فاطمی مشترک به‌طور پیوسته و مداوم زنده است و همواره بر من طبیعی و سفلی غلبه دارد. کشش وجاذبه مغناطیسی محبتی است که در دل عزاداران نسبت به حسین بن علی(ع) موج می‌زند.
اساسا رنج و زحمت معنوی در موکب‌ها، حسینیه‌ها، زینبیه‌ها و تکیه‌گاه‌های برپاشده در این سال جدید قمری باعث تحولی درونی در میان تمام انسان‌های دارای فطرت پاک و آگاه می‌شود و به برکت حضور در این مراسم طمع دنیوی آنها از بین می‌رود و در مقابل نفسانیت‌های فردی، گرایش به مفاهیم انسانی الهی مشترک در آنها زنده‌تر و تعالی مشترک انسانی بیشتر و بیشتر نمایان می‌شود.هنرمندان و فعالان عرصه فرهنگ، هنر و رسانه نیز هرساله و به گواه تاریخ در عرض ارادت عاشقانه و خالصانه نسبت به مناسبت‌های شاخص و تاثیرگذاری چون تاسوعا و عاشورا و اربعین حسینی با خلق آثاری ماندگار ادای دین کرده‌اند و می‌کوشند تا نسبت به برونداد این رویداد بزرگ تاریخ تشیع سهمی و قدمی با قلم، هنر و اندیشه خود بردارند.
آثار آیینی و هنرهای دینی از آن جهت که آثاری هستند که از یک منظر و از رهگذر عینیت و تجسم‌بخشیدن به باورها و تعالیم ادیان الهی را دربر داشته و درصدد استحکام ارتباط معنوی بین مخلوق و خالق برآمده و از منظری دیگر منویات ذهنی شکل‌گرفته هنرمند از آن تعالیم یا باورها را به تصویر کشیده، حائز اهمیت است.
۱- انجام کار با نیت خالص و رعایت ادب و آداب دینی
در روند تولید و خلق آثار هنر دینی، چنانچه تمامی مراحل کار، از پیش تولید و طرح‌های مقدماتی (اتود) تا اجرای نهایی، به قصد قربت و با نیت خالص و همراه با ادب و آداب معنوی، ازجمله با وضو بودن، انجام شود در برکات مادی و معنوی کار تاثیر خواهد داشت.
هنرمندی که در این عرصه کار می‌کند باید به آداب و ادب کار نظیر با وضو بودن و توجه قلبی به موضوع و ذکر کلام‌های نورانی و شعارهای مقدس (به‌خصوص ذکر صلوات)، عنایت داشته باشد. البته بهتر است اهل ایمان و هنرمندان مسلمان، دائم‌الوضو و دائم‌الصلوات باشند؛ علامه حسن‌زاده آملی در کتاب «صراط سلوک» سفارش می‌کنند که: «بدان که وضو نور است و تداوم آن، باعث ارتقا به عالم قدس خواهد شد، بدان که این دستور با برکت، نزد بزرگان علم و عمل تجربه شده است، پس ای سالک کوی یار، بر تو لازم است که اولا؛ همیشه آن را انجام دهی و ثانیا همت عالی داشته باشی و پس از نماز، از خدای ــ تبارک و تعالی ــ آنچه را که باقی و جاودانه است بخواهی و از او به‌جز او را نخواهی».
آمده است: «اگر کسی بی‌وضو در طلب حاجت خود برود و نیازش برآورده نشود، جز خویشتن، کسی را سرزنش نکند» (تفسیر موضوعی قرآن کریم، ج۱۷، ص۲۸۱). صلوات فرستادن به پیامبر عظیم‌الشأن اسلام حضرت محمد مصطفی(ص) در مراحل عکاسی و ثبت لحظه‌های عاشقانه خیرات و برکات زیادی دارد؛ گرچه سلام و تهنیت بر آن وجود نازنین و اهل‌بیت بزرگوارش در تمامی اوقات، توصیه شده است. در باب ثواب و اثرات صلوات روایات فراوانی است که تاکید می‌کند۱۰هزار بار حسنه دارد، رحمت و برکت و لطف و کرامت خدا را به همراه دارد، معادل با پاداش و ثواب تسبیح و تکبیر خداست، ارتقای درجه به همراه دارد، معادل سبحان‌ا...والحمدلله ولااله‌الاا... وا...اکبر است.صلوات برکت‌های دنیوی و اخروی فراوانی را برای شخص به‌دنبال دارد.
۲- توجه هر چه بیشتر به مبانی و مبادی سواد بصری
عکاسی مذهبی را شاید بتوان عکاسی آیینی دانست و اساسا آن را شاخهای از هنرهای آیینی برشمرد. برخی اعتقاد دارند که عمدتا عکاسی مذهبی در مفهوم و نه در ساختار و قالب خود را نشان می‌دهد هرچه هست، نباید فراموش کرد که در این حوزه، توجه به مبانی سواد بصری و علم ارتباطات دیداری اهمیت ویژه‌ای دارد. چه بسیار مفاهیم خوب که در ساختار سست و ضعیف، به مخاطب ارائه نمی‌شوند و تاثیر کمی دارند.
توجه هرچه بیشتر به زیباشناسی و رعایت مبانی و مبادی سواد بصری و مبانی هنرهای تجسمی و استفاده هرچه صحیح‌تر از عناصر و کیفیات و تمهیدات تجسمی، می‌تواند بر شکل نهایی اثر و در نتیجه میزان تاثیر آن بر مخاطب و ماندگاری آن تاثیر مستقیم بگذارد.
۳- آشناسازی و آشنازدایی
استفاده از نمادها و نشانه‌های تصویری «آشنا» که در خاطرات فرهنگی مخاطبان زیست‌بوم‌ها و اقوام ایرانی حضور دارد از یک‌سو و توجه به مقوله آشنازدایی خلاقانه در ارتباط با آنها از سوی دیگر، در خلق آثار مذهبی بسیار مهم است... .
تاریخگریزیها و واقع‌گریزی‌های هدفمند دشمنان اسلام و ایران تنها به معنی گریز از نقل رویدادهای بهوقوع پیوسته در یک دوره از تاریخ بشر نیستند، بلکه به اثبات این نکته می‌پردازد که در نگره و جهانبینی هنرمندان ایران اسلامی، تمام آن وقایع در طول تاریخ و عرض جغرافیایی از یکدست بوده است و آن هم اثبات عبادت و بندگی خالصانه و عاشقانه‌ای است که در طول تاریخ سرزمین ایران اسلامی جاری و ساری بوده است.
۴- مشق نظری مبتنی بر عکس‌های آماده پیشینیان
حتی‌المقدور از عکس‌ها و آثار دیگران که ممکن است در کتاب‌ها، نشریات، رسانه‌های برخط و خبرگزاری‌ها و سایر محمل‌های نشر در دسترس هستند استفاده شود. ضمن آن‌که مشق نظری از نگاه دیگران و رجوع به آثار هنرمندان مختلف و مراجعه به تصاویر آماده دیگران، می‌تواند از تکرار ناخوشایند موضوعات کم‌اهمیت در میان تعدادی تصویر خلاق جلوگیری کند و نکاتی که در نگاه دیگران مورد توجه قرار نگرفته در نگاه خلاقانه و هنرمندانه شما ثبت شود. بهره‌جستن از تجربه دیگران در ثبت تصویری رویدادهای برگزارشده در بازه‌های زمانی گذشته به هنرمند عکاس در مواجهه با همان رویداد موضوعی کمک می‌کند.
۵- ارائه تصاویر تازه و ابداع عکس‌ها و نقش‌مایه‌های جدید
تلاش برای ابداع ایده‌های تازه و همچنین خلق و ثبت آثار عکاسانه ونقش‌مایه‌های بدیع وتازه از اولین وظایف هنرمندان فعال در حوزه هنرهای تجسمی به‌ویژه هنرمندان عکاس است. البته یادمان باشد که نوآوری در هنر، همیشه و الزاما به معنی ابداع چیز تازه‌ای که هیچ‌گونه سابقه دیداری و فرهنگی ندارد نیست.
دربستر فرهنگ معنوی، کاوش عالمانه درسنت‌های هنری و تداوم آنها،خود امری زاینده و فیاض است.البته باید یادآوری شود فرم‌ها هستند که نقش‌مایه‌ها را می‌سازند.باید جنبه‌های بیانی و نمادین فرم‌ها را با دقت وبا رویکردی روان‌شناسانه و جامعه‌شناسانه در نظر گرفت.
فرم می‌تواند بر معنا و مفهوم پیام تاثیر مستقیم بگذارد. رمز هنری بودن یک اثر هنری در بیان غیرمستقیم آن است وغیر مستقیم بودن هر اثر نوعی رمزی بودن برای آن محسوب می‌شود. این رمزی و غیرمستقیم بودن نه تنها از زاویه دید هنرمند، بلکه از نشانه‌های زندهجانی در حوزه‌های فرهنگ و اندیشه یک دیار وآیین‌های همان سرزمین است.
۶- بهره‌بردن از هنرهای سنتی ایرانی ــ اسلامی و استفاده از هنرهای بومی و قومی
با توجه به غنا و تنوع عناصر هنرهای پدیدارآمده در فرهنگ و تمدن اسلامی، تلاش شود از تمامی قابلیت‌ها و توان بصری و بیانی آنها به نحوی صحیح استفاده شود. همچنین با توجه به غنا و تنوع هنرهای بومی و قومی مناطق مختلف ایران اسلامی، می‌توان ــ و شایسته است ــ که از عناصر تصویری و تمهیدات بصری هنرهای هر منطقه، در ثبت آثاری هنرمندانه و خلاقانه استفاده شود. بهره‌گیری از آشنایی ذهنی مخاطب و ارجاع ذهن آن به یک پدیده یا رخداد حصول نتیجه را سرعت می‌بخشد. این نوع نگاه فنی می‌تواند در جهت پیدایی معانی ارجاعی با بهره‌گیری از ذهن مخاطب بسیار به ثبت اثر هنری یاری رساند.
مراسم آیینی، وسیله اجرایی آموزه‌ها و دستورهای دینی و مذهبی در هر جامعه‌ای است، و از آنجا که این دستورات، اغلب شامل تعالیم اخلاقی و تعدیل‌کننده افراط و تفریط‌های رفتاری برای اعضای یک جامعه است، می‌توان به‌روشنی به ارتباط مستقیم مراسم آیینی با ارزش‌های اخلاقی پی برد، به‌طوری‌که در اکثر موارد، نمونه‌های آرمانی و متعالی اخلاقی افراد یک جامعه در حین برگزاری مراسم آیینی آنها مشاهده می‌شود.
احترام به کار و فرهنگ، یاری متقابل، وفای به عهد، نگه داشتن حرمت سالخوردگان، مراقبت از کودکان، عشق به دین و میهن، سرزنش بدی و شرارت، نکوهش بیدادگری و ستم، مردانگی، ثبات، صمیمیت، ایثار و... نمونه‌هایی از ارزش‌های اخلاقی است که از طریق مراسم آیینی در فرهنگ‌های متنوع و در کثرت جغرافیای ایران اسلامی در میان عزاداران و مردم، منتقل می‌شود و هنرمند عکاس می‌تواند مابه‌ازای تصویری این مفاهیم را در کنار مفاهیمی مانند عطش، ظلم بر کودکان و زنان و... را به تصویر کشیده و در معرض دید مخاطبان قرار دهد.
۷- استفاده بیانی، نمادین و بصری رنگ‌ها
از آنجا که رنگ می‌تواند هم جنبه بیانی داشته باشد و هم از جنبه نمادین مورد استفاده قرار گیرد یا اساسا به عنوان قرارداد و نشانه تلقی شود، در حوزه هنرهای دیداری مذهبی، رنگ یکی از مهم‌ترین عناصر تاثیرگذار در میزان شدت یا ضعف انتقال پیام محسوب می‌شود.عکس باید جذاب باشد تا بتواند قابلیت جلب توجه مخاطب و بیننده را داشته باشد. یکی از مهم‌ترین (یا به اعتقاد برخی: شاید مهم‌ترین) عامل جذابیت در جذب، رنگ است. در حیطه موضوع محرم و صفر و آیین‌های ایرانی-اسلامی و متناسب با پیامی که باید انتقال یابد، ضرورت دارد تا از رنگ‌های متناسب با زمان ثبت اثر و تاثیرگذار استفاده شود.
۸- جلوگیری از شلوغی و پرهیز از پراکندگی عناصر تصویری
هماهنگی میان اجزای درون کادر تصویر، از ارکان اصلی ثبت یک عکس است. توجه هرچه بیشتر به مبانی و مبادی سواد بصری و خصوصا تقسیم فضای کار به بخش‌های منفی و مثبت،ایجاد خلوتی و فضای مناسب برای بهتر دیده شدن موضوعات و عناصر اصلی، بسیار اهمیت دارد. باید از شلوغی و ازدحام بیش از حد عناصر تصویری و پراکندگی آنها در سطح تصویر پرهیز کرد. پراکندگی عناصر تصویری، خوانش بصری و نوشتاری آن و در نتیجه عدم انتقال صحیح، صریح و زیبای پیام اصلی آن می‌شود و به نوعی برای مخاطب سردرگمی ایجاد می‌کند. باید به عدم پراکندگی فرم‌ها و عناصر تصویر به نحوی که طرح واحدی را تداعی کند، توجه کافی مبذول شود.
سادگی مقوله‌ای است که در اغلب آثار هنری در سرعت بخشیدن به درک مفهوم استفاده می‌شود. بسیاری از هنرمندان با تجربه، در ثبت تصویر نیز سادگی را با استفاده و اعمال خساست در استفاده از فرم و رنگ ایجاد می‌کنند. پرهیز از سادگی، سبب بروز انواع شلوغی، گنگی و پیچیدگی در اثر و انتقال پیام اثر هنرمند به مخاطب می‌شود.
۹- توجه کافی به ویرایش و نگارش
گرچه عکاس و هنرمند مسئولیتی در ویرایش متن اعلان‌های موجود در صحنه تصاویر ندارد اما از آنجا که در اعلان‌های مذهبی نقش پیام به مخاطب بسیار پر رنگ است؛ لذا وجود هرگونه غلط نوشتاری (املایی، ادبی و تایپی) و عدم توجه کافی به غلط‌های نوشتاری و نظایر اینها در پس‌زمینه تصاویر، می‌تواند از هیبت و صلابت و زیبایی کار کاسته حتی واکنش منفی برخی مخاطبان را به دنبال داشته باشد و چه بسا زمینه‌ساز ترویج فرهنگ غلط و نادرست باشد. دقت در ثبت متن‌های عربی و فارسی و حتی تصاویر موجود در صحنه (آیات و روایات و اشعار و ...) بسیار مهم است.
۱۰- استفاده از کنتراست‌ها
استفاده از کنتراست‌ها (کنتراست‌های تیرگی و روشنی، سطوح رنگی، کوچکی و بزرگی عناصر، شلوغی و خلوتی و...) می‌تواند به گرافیک کار، سرعت انتقال سریع‌تر موضوع، تاثیرگذاری بیشتر، ایجاد تمایز با اعلان‌ها و تبلیغات بصری احتمالی همزمان و ماندگاری اعلان مورد نظر در ذهن بیننده و مخاطب کمک کند.
۱۱- توجه به حاشیه مناسب و نقش زمان و مکان
توجه به حواشی و قاب‌بندی مناسب در تصویر برای گردش چشم و خوانش بهتر تصویر و همچنین بهتر دیده شدن اثر مورد نظر، از اهمیت خاصی برخوردار است. مکان و زمان همیشه از دو وجه مکان جغرافیایی و محل رویداد، زمان تاریخی یا دوره، عصر، وقت، گاه و موقع باید مورد توجه قرار گیرد. ثبت تصاویر ماندگار در روزهای خاص مانند تاسوعا و عاشورا و در مناسبتی مانند
اربعین حسینی در بین‌الحرمین یا اعتاب مقدس و امامزادگان واجب‌التعظیم و حرم‌های معصومین علیهم‌السلام می‌تواند در ثبت آثاری جذاب‌تر موثر باشد.
در هر داستان یک تصویر، میان اشخاص و افراد تفاوت‌هایی است، گاه بین یک انسان با انسانی دیگر، یک پیرغلام با یک کودک و نوجوان، یک زن و یک مرد، هرچند در مناسبت‌های آیینی ایرانی و مراسم‌های عزاداری در میان اقوام مختلف می‌توان شخصیت‌ها و قهرمانان تصاویر را از نحوه پوشش و شیوه عزاداری آنان تشخیص داد اما لباس سیاه عزاداری و وجوه مشترک استفاده از رنگ‌ها و نمادهای عزاداری هیچ تفاوتی در شیوه ارادت عاشقانه مردم وجود ندارد اما هنرمند عکاس می‌تواند از سایر ظرافت‌های موجود در اماکن مختلف محل برگزاری عزاداری در ثبت تصاویری جذاب‌تر بهره بگیرد.
۱۲- قابلیت‌ها و محدودیت‌های چاپ و نشر آثار
با توجه به رشد روزافزون فناوری‌های نوین و حضور بیشماری از مخاطبان در شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی، امروزه نشر آثار عکاسانه و سایر محصولات هنری مختص و محدود به مکتوبات یا رسانه‌های برخط و خبرگزاری‌ها نبوده و انسان رسانه‌ها نیز در تعامل دوسویه موجود در انتشار و بازنشر آثار نقش مهمی دارند لذا توجه به امکانات، قابلیت‌ها و محدودیت‌های نشر اثر باید هنگام تنظیم در دوربین و تلفن‌های همراه، مورد توجه جدی هنرمند عکاس قرار گیرد.
۱۳- حساسیت در استفاده از نرم‌افزارها در ویرایش غیرحرفه‌ای آثار
تا آنجا که ممکن است باید از فیلترهای نرم‌افزارها و اساسا هر آنچه در حوزه نرم‌افزارهای در دسترس همگان بوده، احتیاط شود. سعی شود به‌منظور سرعت بخشیدن انتشار اثر ثبت شده در صورت تبحر و تجربه کافی نسبت به استفاده از برنامه‌های تلفن‌های همراه یا نرم‌افزارهای نصب شده در وسایل شخصی در ویرایش تصاویر استفاده نشود تا سرعت فدای کیفیت نشود؛ لذا یا از موارد نام برده شده اصلا استفاده نشود و بر خلاقیت‌های تصویری و هنرمندانه تاکید شود یا کمتر مورد استفاده قرار گرفته و همان مقدار کم نیز باظرافت خلاقانه آمیخته شود.
۱۴- اجرای مناسب و توجه به کیفیت تصاویر
اجرای مناسب در خلق اثر به این معناست که اثر نهایی عاری از ضعف واختلال دراجرا بوده و ایده ثبت تصویر به نحو شایسته اجرا شده باشد. بعد از عامل ایده و خلاقیت ویژه، مهم‌ترین نشان درموفقیت یک عکس خوب،اجرای مناسب[حرفه‌ای و قدرتمند] است.
عکس و اثر ضعیف و فاقد دقت و خلاقیت فنی و اجرایی به لحاظ ترکیب‌بندی از دلایل یک عکس نامناسب است، بنابراین هنرمند عکاس می‌بایست با انواع تکنیک‌ها و تجهیزات مختلف اجرایی و انواع لنزها آشنا (و بلکه در مواردی؛ مسلط) باشد.
توجه به کیفیت تصاویر در دوری و نزدیکی مخاطب به آن و میزان تاثیرپذیری‌اش از پیام نهفته در عکس،نقش داشته باشد. توجه به کیفیت و قواعد ترکیب بندی و وسواس (از حیث کنتراست تیرگی و روشنی، رنگ، ترام و پیکسل و...) و یا کیفیت تصویر ساخته شده توسط هنرمند، بسیار اهمیت دارد.خاطرمان باشدکه این تصاویر بر ذهن ودل واندیشه مخاطبان تاثیرات مختلفی دارد...وقرارنیست تصاویر هنرمندانه و خلاقانه فقط در فضای ذخیره اطلاعات در رایانه‌ها و ابزار شخصی هنرمند محبوس و بایگانی شود.
۱۵- عدم استفاده از عناصر نامناسب
از انتخاب یا ثبت و تنظیم هرگونه تصویر [و نوشتاری] که ممکن است یا اختلافات مذهبی را در جوامع اسلامی دامن زده و یا وهن فرهنگ شیعه تلقی شود باید به‌شدت پرهیز کرد. استفاده شعاری و شورانگیز بدون پشتوانه فرهنگی و عقلی کافی از برخی تصاویر یا ساخت و طراحی آثاری تازه بدون در نظر گرفتن ملاحظات کلان و جزئی فرهنگ آسمانی شیعه، خسارات سخت و گاه جبران‌ناپذیری را برای عالم تشیع و جوامع شیعی برجای می‌گذارد و خوراک تبلیغی برای معاندین و دشمنان اسلام و ایران اسلامی را فراهم می‌کند و در ترویج اسلام هراسی و شیعه‌هراسی مد نظر دشمنان قرار می‌دهد.
۱۶- هر عکس یک رسانه و هر اثر هنری وسیله انتقال پیام است
اثر هنری یک رسانه و وسیله انتقال است. یعنی با انتقال آن درک، فهم و حس و حال هنرمند است که در این ترکیب‌ها به وجود آمده و به مخاطب منتقل می‌شود. جای این‌که سراغ چرایی این مسأله برویم، باید بگوییم آن اثر چه حسی را منتقل می‌کند؟ البته این انتخاب‌ها بدون قوه تحلیل و ادراک هم نیستند، بلکه اینها در یکدیگر ادغام شده‌اند و بعد هنرمند در یک حالت نیمه خودآگاه و غرق در عواطف اثر خود را به وجود آورده است. به همین دلیل است که می‌گویند به وجود آمدن این آثار نوعی عبادت است زیرا بین حقیقت و انسان رابطه برقرار می‌کند. تولید اثر هنری اگر به شکل درست آن رخ دهد، نوعی ذکر گفتن است. البته آنچه که امروز در بسیاری از زمینه‌ها در فضای هنری در جامعه جهانی رخ می‌دهد، یک نوع شهوت‌رانی است که با ذکر گفتن فاصله زیادی دارد..
و کلام آخر نیزفرمایش امام صادق(ع) تقدیم به مرثیه‌خوان‌های مصور عزای حسینی؛ به راویان اشک‌ها و ثبت‌کنندگان عرض ارادت‌های عزاداران حسینی: قال الصادق علیه‌السلام:... رَحِمَ اللّهُ دَمْعَتَک، اَما اِنَّک مِنَ الَّذینَ یعَدُّوَنَ مِنْ اَهْلِ الْجَزَعِ لَنا وَالَّذینَ یفْرَحُونَ لِفَرَحِنا و یحْزَنُونَ لِحُزْنِنا، اَما اِنّک سَتَری عِنْدَ مَوْتِک حُضُورَ آبائی لَک... . «امام صادق علیه‌السلام به مسمع که از سوگواران و گریه‌کنندگان بر عزای حسینی بود، فرمود: خدای اشک تو را مورد رحمت قرار دهد. آگاه باش، تو از آنانی که از دلسوختگان ما به شمار می‌آیند، و از آنانی که با شادی ما شاد می شوند و با اندوه ما غمگین می‌گردند.آگاه باش! تو هنگام مرگ شاهد حضور پدرانم بر بالین خویش خواهی بود.»
(وسائل‌الشیعه، ج ۱۰، ص ۳۹۷)
مهدی توکلیان - عکاس و کارشناس رسانه
