کشفی که ۱۱۷ سال قبل در چنین روزی در ایران اتفاق افتاد

به گزارش خبرگزاری حوزه، ۱۱۷ سال قبل در چنین روزی ۵ خرداد ماه سال ۱۲۸۷ شمسی چاه شماره یک مسجد سلیمان در عمق ۳۶۰ متری به نفت رسید و برای اولین بار در ایران و خاورمیانه، استخراج نفت به صورت تجاری آغاز شد.

جورج رینولدز که به عنوان سرپرست یک تیم اکتشافی از سوی ویلیام ناکس دارسی، مسئولیت حفاری در منطقه مسجد سلیمان را بر عهده داشت، در این روز سرانجام پس از مدت ها ناامیدی و در حالی که شرکت مقدمات بازگشت او را به انگلستان، فراهم می کرد، توانست خبر کشف نفت را به کارفرمایان خود در لندن مخابره کند.

تاریخچه استفاده از نفت در جهان

در تاریخ ‌ایران باستان جهت روشنایی از نفت استفاده می‌کردند. هرودوت (نخستین تاریخ‌نگار یونان) در مورد نفت در ایران چنین می‌نویسد: «در ۲۲ کیلومتری شوش محلی است که «اردیکا» نام دارد. دراینجا چاه‌هایی است که با چرخ و خیک (کوزه) از آن نفت و قیر و نمک بیرون آورده و در مخزن می‌ریزند و پس از چندی قیر و نمک ته نشین می‌شود و نفت به شکل مایع باقی می‌ماند (جالب است بدانیم هرودوت مربوط به قرن پنجم پیش از میلاد مسیح بوده است).

در پی کاوش‌های باستان شناسی در ایران مشخص شده است که ‌ایرانیان از ۵ تا ۶ هزار سال پیش از قیر در ساختمان‌سازی‌، ساخت جواهرات‌، ظروف سفالین و قیراندود کردن کشتی‌ها به کار می‌بردند.

روایتی هم با توجه به کشفیات مورخین وجود دارد که میگویند برای اولین بار نفت را در منطقه‌ای در رم باستان به نام داسیا، رومانی کنونی کشف کردند.اولین چاه‌های نفت در سال ۳۴۷ بعد از میلاد مسیح یا پیشتر از آن در چین حفر شدند. عمق‌این چاه‌ها حدود ۲۴۰ متر بود که با استفاده از تیغه‌های متصل به چوب بامبو حفر شده بودند. آن زمان از نفت جهت تبخیر آب دریا و تولید نمک استفاده می‌شد. اما بد نیست بدانید که در قرن هفتم در ژاپن از نفت به عنوان آب قابل سوزاندن یاد می‌شد.

قرن نهم میلادی حوزه‌های نفتی در اطراف باکو و آذربایجان کنونی برای تولید نفت کشف شد. محمدبن زکریای رازی نفت را در قرن نهم میلادی تقطیر کرد و از آن مواد شیمیایی از قبیل نفت چراغ تولید کرد. دیگر شیمیدانان‌ ایرانی و عرب نیز برای اهداف نظامی ‌نفت خام را تقطیر کردند تا مواد آتش‌زا تولید کنند.

قرن ۱۲ میلادی از طریق اسپانیا، اروپای غربی نیز با فرآیند تقطیر آشنا شد. اما اولین اشاره به نفت در قاره آمریکا به سال ۱۵۹۵ بر می‌گردد که در یادداشت‌های «سر والتر رالی» (Sir Walter Raleigh) درمورد دریاچه قیر ترینیداد (Trinidad Pitch Lake) دیده شد.‌ این در حالی بود که ۳۵ سال بعد یادداشت‌های «جوزف دو لروش دالیون» (Joseph de la Roche) در مورد سرچشمه‌های نفت در نیویورک، در کتاب تاریخ کانادا (Histoire du Canada) نوشت.

در سفرنامه‌های یک مسافر روسی به نام پیتر کالم (Peter Kalm) درباره آمریکا در سال ۱۷۴۸ به نقشه‌ای بر می‌خورید که سرچشمه‌های نفت در پنسیلوانیا روی آن مشخص شده است. از سال ۱۷۴۵ در حوزه‌های نفتی مرکویلر – پکلبورن (Merkwiller-Pechelborn) و آلسیس (Alsace) در آمریکا به استخراج نفت پرداختند.

حوزه نفتی پکلبورن تا سال ۱۹۷۰ مورد استفاده قرار می‌گرفت و محل تولد شرکت‌های نفتی از قبیل آنتار (Antar) و شلامبرگر (Schlumberger) بود و اولین پالایشگاه مدرن نیز در سال ۱۸۵۷ دراین محل ساخته شد.در سال ۱۸۵۴ بنجامین سیلیمن (Benjamin Silliman) پروفسور علوم در دانشگاه ییل در آمریکا اولین کسی بود که با استفاده از فرآیند تقطیر، نفت را تجزیه کرد.‌ این کشفیات به سرعت در سراسر جهان منشتر شد و میرزواف (Meerzoef) اولین پالایشگاه روسی را در حوزه غنی نفتی باکو در سال ۱۸۶۱ ساخت. در آن زمان باکو تولید کننده ۹۰‌ درصد نفت جهان بود.

فوران نفت در ایران

در تاریخ ۲۸ ماه مه سال ۱۹۰۱ میلادی، در زمان سلطنت مظفرالدین شاه قاجار، ویلیام ناکس دارسی، تاجر طلا در انگلستان امتیاز کشف نفت ایران را از آن خود کرد و برای این منظور جورج برنارد رینولدز را که تجربیاتی در زمینه حفاری نفت در مناطق نفت‌خیز سوماترا داشت، برای اکتشاف و استخراج نفت به استخدام خود درآورد. رینولدز در پایان سال ۱۹۰۲ میلادی عملیات حفاری نخستین چاه را در چاه سرخ واقع در قصر شیرین و همچنین شاردین‌ رامهرمز آغاز و هم‌زمان، مقدمات حفاری در منطقه نفتون مسجدسلیمان را فراهم کرد.

پس از دو سال حفاری در شاردین، گروه رینولدز به این نتیجه رسیدند که در این نقطه نمی‌توانند به نفت برسند، اما علائم موجود و وجود آتشگاه و نیز حوضچه‌ای که خودبه‌خود قیر از آن می‌جوشید و یادداشت‌های مورخین و باستان‌شناسان که تصریح کرده بودند در ناحیه نفتون نفت فراوان به دست می‌آید، او را که از مدتی پیش در آنجا به کار حفاری مشغول بود، امیدوار کرد و به همین دلیل وسایل و تجهیزات را به منطقه نفتون در مسجدسلیمان منتقل کردند و در پایان ماه ژانویه سال ۱۹۰۸ میلادی حفاری چاه شماره یک این شهر آغاز شد.

سرمایه شرکت که در انگلیس تشکیل شده بود تا در ایران به نفت دست یابد، به‌دلیل طولانی شدن دوره حفاری به پایان خود می‌رسید و ویلیام ناکس دارسی که از پیدا شدن نفت در این سرزمین قطع امید کرده بود طی تلگرافی از رینولدز خواست تا حفاری را تعطیل کند.گفته می‌شود تلگراف به دست رینولدز رسیده بود، اما چنان به مسجدسلیمان اعتماد داشت که ترجیح داد به آن اعتنایی نکند و به کار خود ادامه دهد.

سرانجام در حالی که اعضای گروه در اوج ناامیدی به سر می‌بردند، در ساعت چهار صبح روز پنجم خردادماه ۱۲۸۷ خورشیدی برابر با ۲۶ ماه مه ۱۹۰۸ میلادی، مته حفاری از ضخامت زمینی به قطر ۳۰۰ متر عبور کرد و آخرین ضربت خود را به صخره عظیمی که روی منبع نفت قرار داشت فرود آورد، در نتیجه در عمق ۱۱۸۰ پا (۳۶۰ متری) نفت با فشار زیادی تا ۵۰ پا (۱۵ متر) بالاتر از نوک دکل حفاری فوران و کارگران را در خود غرقه کرد.

به این ترتیب فصلی نو در تاریخ کشور گشوده شد و ایران به جمع کشورهای نفت‌خیز جهان پیوست. این اتفاق که نخستین اکتشاف نفت در خاورمیانه به‌شمار می‌رفت، حیات اقتصادی و اجتماعی مسجدسلیمان و ایران را دگرگون کرد، چنان‌که از این چاه روزانه ۳۶۰۰۰ لیتر (معادل ۸۰۰۰ گالن) نفت استخراج می‌شد و بعدها در این شهر دست‌کم ۳۰۰ حلقه چاه نفت حفر شد.

همسایگان نفتی

منافع انگلستان در جنگ جهانی اول و نیاز نیروی نظامی این کشور به نفت باعث شد در سال ۱۹۱۸م دولت انگلستان به موصل لشکر کشید و کنترل مناطق نفت‌خیز عراق را به‌دست گیرد. بر این اساس بود که انگلستان فرانسه را کنار گذاشت، آلمان و عثمانی را شکست داد و در نبرد کوت‌العماره عراق را تصرف کرد. بعد از آن، انگلستان در عراق پایگاه نظامی ایجاد کرد و در نهایت اداره امور این کشور را به‌دست گرفت.

عراق تنها کشوری نبود که پس از فروپاشی امپراتوری عثمانی به نفت رسید. کویت نیز که در آن زمان بخشی از جنوب عراق به‌شمار می‌آمد، در پی تحولات ناشی از جنگ جهانی اول صاحب نفت شد. انگلستان در سال ۱۹۳۸میلادی از طریق چاه برقان کویت به نفت رسید تا بتواند نیاز روزافزون خود را تأمین کند. البته استخراج نفت در این کشور به دلیل رخ دادن جنگ جهانی دوم به تأخیر افتاد و اولین پروژه اقتصادی نفت در این کشور در سال ۱۹۴۶ آغاز شد. با وجود این، کشف نفت در کویت پیامدهای بسیاری داشت که مهم‌ترین آن جدا شدن آن از عراق و استقلال این کشور کوچک بود.

اولین چاه نفت در عربستان سعودی، چاه دمام شماره ۷ بود که در سال ۱۹۳۸ میلادیدر نزدیکی شهر ظهران در منطقه دمام کشف شد. این چاه پس از چهار سال تلاش ناموفق در اکتشاف نفت به دست آمد و به تولید حدود ۱۵۰۰ بشکه نفت در روز رسید. این کشف نقش مهمی در شکل‌گیری صنعت نفت عربستان و تبدیل آن به یک قدرت نفتی جهانی داشت.

از سال‏‌های اولیه تولید نفت ایران، چشم طمع بیگانگان به دنبال منابع زیرزمینی کشور بود و آنان در هر فرصتی به گرفتن امتیازهای گوناگون نفتی اقدام می‏‌کردند. پس از لغو امتیاز نفتی دارسی بین ایران و انگلستان، قرارداد الحاقی گس - گلشاییان به‌منظور کشف و استخراج نفت از سوی شرکت‌های نفتی انگلیسی منعقد شد.

قراردادی که در مرحله ارائه به مجلس برای تصویب با مقاومت عده‏‌ای از نمایندگان و علما به‌ویژه آیت‏‌الله کاشانی روبه‌رو و سرانجام پس از فراز و فرودهایی به ملی شدن صنعت نفت ایران در ۲۹ اسفندماه ۱۳۲۹ منجر شد.اکنون با گذشت بیش از یک قرن هنوز چشمه‌های نفتی مسجدسلیمان پایتخت نفت ایران و خاورمیانه می‌جوشند و می‌خروشند و به همت و تلاش متخصصان متعدد این مرز و بوم، قطار توسعه کشورمان با سرعتی ستودنی بر ریل پیشرفت و استقلال حرکت می‌کند.

منابع:

پژوهشکده تاریخ معاصر

پایگاه موزه و مرکز اسناد صنعت نفت ایران

خبرگزاری فارس