به گزارش خبرنگار خبرگزاری حوزه از مشهد، حجتالاسلام والمسلمین محمدجواد مروارید، محقق و مدرس حوزه علمیه مشهد، در نشست اندیشههای کلامی و معارفی مرحوم آیتالله میرزا حسنعلی مروارید که در قالب یکی از پیش نشست های مقدماتی بیستمین سالگرد رحلت این عالم ربانی، با همکاری مرکز تخصصی آخوند خراسانی برگزار شد، به واکاوی دقیق مباحث عقل در کتاب «تنبیهات» پدر مرحومشان پرداخته و ابعاد معرفتی، فلسفی و کلامی آن را تبیین کرد.
حجتالاسلام والمسلمین مروارید ضمن بیان اهمیت طرح موضوع عقل در آثار مرحوم آیتالله مروارید، اظهار داشت: ایشان در کتاب «تنبیهات» و همچنین در دروس شفاهی خود، بهطور مبسوط به حقیقت عقل، جایگاه آن در منظومه معرفتی دین، تفاوت عقل با علم، آثار و نتایج آن، و نیز نقد نظریههای رایج در این حوزه پرداختهاند.
نقد نظریه تبعیض در احکام عقلی
وی نخستین محور اندیشههای مرحوم آیت الله مروارید را نقد نظریه تبعیض در احکام عقلی دانست و توضیح داد: برخی از اخباریان قائل بودند که بعضی از احکام عقلی حجت هستند و برخی دیگر اعتبار ندارند. این دیدگاه بعدها در آثار فقیهان و متکلمان از جمله مرحوم شیخ اعظم انصاری در رسائل مطرح شد و به ملا محمدامین استرآبادی نسبت داده شد. سپس اندیشمندانی همچون محدث جزایری و صاحب حدائق نیز در این مسیر گام نهادند.
به گفته وی، مرحوم آخوند خراسانی در کفایه تلاش کرد از این نظریه دفاعی علمی داشته باشد، اما مرحوم آیتالله مروارید با استناد به مبانی عقلی و نقلی، آن را مورد نقد قرار داده و تصریح میکند که تبعیض در احکام عقلی روا نیست. زیرا اگر عقل به کشف و ادراک یقینی دست یابد، نمیتوان اعتبار آن را نفی کرد.
پرهیز از توسعه بیضابطه احکام عقلی
این محقق حوزوی در ادامه به دومین محور مباحث تنبیهات پرداخت و گفت: مرحوم آیتالله مروارید در آثار خود، نظریه تعمیم احکام عقلی به غیرعقلیات را نیز نقد کرده است.
وی خاطر نشان کرد:برخی فلاسفه، استنتاجاتی را که از مقدمات ناقص یا غیرقطعی به دست آمده، در ردیف احکام عقلی قرار دادهاند؛ حال آنکه بر اساس قاعده منطقی «النتیجه تتبع اخسّ المقدمات»، اگر حتی یکی از مقدمات یقینی نباشد، نتیجه نیز نمیتواند قطعی باشد.
حجت الاسلام والمسلمین مروارید افزود: خطر اینجاست که گاهی انسان چیزی را عقل میپندارد، در حالیکه ریشه در عقل ندارد، بلکه ناشی از ظنون یا مقدمات سست است؛ از همینرو مرحوم والد تأکید داشتند که باید مرز میان عقل حقیقی و عقلپنداری روشن شود تا دستگاه معرفتی اسلام از آسیبهای ناشی از توسعه بیضابطه در حوزه عقل محفوظ بماند.
وی سومین هدف مرحوم آیتالله مروارید را در طرح مباحث عقلی، تبیین حقیقت عقل عنوان کرد و گفت: در تنبیهات، ایشان بهویژه بر تمایز عقل از نفس تأکید داشتهاند. به باور ایشان، عقل حقیقتی مستقل و نوری است که بر نفس انسان افاضه میشود.
وی ادامه داد: در لغت، عقل به «نور روحانی» درک و فهم تفسیر شده و در روایات نیز بارها به نور تعبیر شده است. این نور الهی موجب میشود که انسان بتواند حسن و قبح ذاتی اشیا و افعال را درک کند و خود را از ارتکاب قبیح بازدارد.
استاد حوزه علمیه مشهد اضافه کرد: از همین رو در قرآن کریم گاهی تعبیر «نُهَی» یا «نهیه» برای عقل بهکار رفته است؛ زیرا عقل انسان را از زشتیها بازمیدارد.
وی خاطرنشان کرد: بر اساس تحلیل مرحوم والد، عقل ابزار کشف حسن و قبح ذاتی پدیدههاست و کارکردی بنیادین در نظام معرفتی اسلام دارد؛ بنابراین، هرگاه عقل به حکم یقینی دست یابد، آن حکم معتبر و حجت خواهد بود و هیچگونه تبعیضی در آن جایز نیست.
وی افزود: همچنین نمیتوان اموری را که بر پایه ظنون و مقدمات ناقص بنا شدهاند، بهعنوان حکم عقلی معرفی کرد.
استاد حوزه علمیه مشهد اظهار داشت: مرحوم آیتالله مروارید در کتاب تنبیهات و دروس شفاهی خود، سه هدف اصلی را دنبال میکردند؛ نخست، نقد نظریه تبعیض در احکام عقلی؛ دوم، پرهیز از توسعه نابجا و عقلپنداری؛ و سوم، تبیین حقیقت عقل بهعنوان حقیقتی نوری و الهی است .
حجتالاسلام والمسلمین مروارید یادآور شد: ایشان با این رویکرد، کوشیدند جایگاه عقل را در کنار وحی و نقل، بهعنوان منبعی معتبر و هدایتگر روشن سازند و مرز میان برداشتهای صحیح و ناصحیح از عقل را بازشناسند؛ رویکردی که همچنان برای حوزههای علمیه الهامبخش است و میتواند راهگشای مباحث معرفتی و کلامی معاصر باشد.
وی با بیان اینکه مقصود از حکم عقل، صرفاً کشف است و عقل کار دیگری انجام نمیدهد و تنها به کشف حسن و قبح اشیا میپردازد، اظهار داشت: انسان عاقل بر اساس آن کشف، مرتکب فعل میشود یا خودداری میکند، اما ماهیت عقل، کشف است و غیر از آن کاری بر عهده ندارد.
وی افزود: این دیدگاه، در مقابل نظریه برخی از بزرگان است که عقل را به دو بخش نظری و عملی تقسیم میکنند و عقل عملی را مجری احکام عقل نظری میدانند. مرحوم آیتالله مروارید تصریح میکند که عقل بهطور کامل، تنها کشف است و هیچ کارکرد دیگری ندارد.
استاد حوزه علمیه مشهد با اشاره به نظریه تبعیض در احکام عقلی گفت: برخی از اخباریان قائل بودند که بعضی از احکام عقلی حجت هستند و برخی دیگر اعتبار ندارند. این نظریه نخست توسط شیخ اعظم انصاری مطرح شد و به ملا محمدامین عسگرآبادی نسبت داده شد، و سپس محدث جزایری و صاحب هُدی آن را دنبال کردند.
وی افزود: مرحوم آخوند خراسانی نیز در کفایه دفاعی از این نظریه داشت، اما مرحوم والد با استناد به مبانی عقل و نقل، این دیدگاه را نقد و تأکید کردند که نمیتوان در احکام عقلی تبعیض قائل شد، زیرا هر حکمی که عقل به کشف آن برسد، معتبر و حجت است.
پرهیز از عقلپنداری و توسعه بیضابطه احکام عقلی
حجت الاسلام والمسلمین مروارید به دومین محور مباحث تنبیهات اشاره کرد و افزود: مرحوم والد نظریه تعمیم احکام عقلی به غیرعقلیات را نقد کردهاند؛ برخی فلاسفه و متفکران، استنتاجات ناقص یا غیرقطعی را بهعنوان احکام عقلی معرفی کردهاند، در حالی که بر اساس قاعده منطقی «النتیجه تتبع اخسّ المقدمات»، اگر حتی یکی از مقدمات قطعی نباشد، نتیجه نیز قطعی نخواهد بود.
وی تأکید کرد: بسیاری از اشتباهات فلسفی ناشی از آن است که انسان چیزی را عقل میپندارد، در حالی که ریشه در عقل ندارد؛ مرحوم والد تأکید داشتند که باید مرز میان عقل حقیقی و عقلپنداری روشن شود تا دستگاه معرفتی اسلام از آسیبهای ناشی از توسعه بیضابطه در حوزه عقل محفوظ بماند.
استاد حوزه علمیه مشهد به سومین محور در آثار مرحوم والد پرداخت و توضیح داد: ایشان در تنبیهات، حکم عقل در معرفت ذات و صفات خدای تعالی را تبیین کردهاند.
وی در این باره اضافه کرد: عقل نسبت به خدای تعالی، اثبات وجود او، نفی تعطیل از ذات مقدس و نفی تشبیه را بر عهده دارد. با دقت در جهان و مخلوقات، انسان درمییابد که خالق با مخلوق متفاوت است و هیچ مشابهی ندارد.
این محقق حوزوی افزود: مرحوم آیت الله مروارید معتقد بودند انسان مرکب از روح و بدن است و عقل و نفس او دو حقیقت مستقلاند، برخلاف برخی فلاسفه که انسان را به روح محدود میدانند.
حجتالاسلام و المسلمین مروارید به روایتی از پیامبر اکرم(ص) اشاره کرد که مرحوم صدوق در «علل الشرایع» نقل کرده است. وی توضیح داد: وقتی انسان به بلوغ معرفتی میرسد، پردههای ناپیدا از معرفت برداشته میشود و نوری در قلب او قرار میگیرد؛ این نور، انسان را قادر میسازد تا اشیا و مفاهیم را با کشف عقل درک کند و وجوب فرائض شرعی و سنتها برای او روشن شود.
وی تأکید کرد: این نور و کشف عقل، مستقل از نفس و ماده انسانی است و هیچگاه با آنها ادغام نمیشود. عقل نورانی، ابزار کشف حسن و قبح ذاتی اشیا و افعال است و انسان به وسیله آن هدایت میشود.
معاد و نقد دیدگاههای فلسفی
استاد حوزه علمیه مشهد در ادامه به بحث معاد پرداخت و گفت: مرحوم والد در مباحث معاد تأکید داشتند که اگر انسان در مباحث مبداشناسی و جهانشناسی مسیر صحیحی را طی کند، دچار انحراف نخواهد شد؛ برخی متکلمان و فلاسفه به دلیل ضعف در شناخت جهان و انسان، معاد جسمانی را تحریف کرده یا توجیهات نادرست ارائه کردهاند.
وی افزود: مرحوم والد با استناد به آیات و روایات متعدد، معاد جسمانی را حقیقی دانسته و ادله فلاسفه را نقد کردهاند.
آیت الله مروارید ادامه داد: به گفته مرحوم آیت الله مروارید، تمام عالم اعم از جن، ملک، روح و ماده، غیر از انوار مجرد، از ماده واحد خلق شده و اختلاف میان اشیا اختلاف ذاتی نیست، بلکه اختلاف عرضی است؛ بنابراین بازگشت بدن انسانی در جهان آخرت، با اصول معاد سازگار است و خلاف آموزههای دینی نیست.
استاد حوزه علمیه مشهد یادآورشد: مرحوم آیتالله مروارید با تبیین کارکرد عقل، نقد نظریه تبعیض در احکام عقل، روشنسازی حدود حکم عقل در معرفت الهی و ارائه دلایل مستدل در معاد، تلاش کردهاند مرزهای معرفتی عقل و نفس را روشن کنند.
وی خاطر نشان کرد:ایشان معتقد بودند که عقل حقیقتی نوری و مستقل است که انسان را به درک صحیح هدایت میکند و باید در کنار وحی و نقل قرار گیرد.
انتهای پیام/
نظر شما