حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر توکلی در گفتگو با مرکز خبر حوزه، با بیان این مطلب که مباحث بسیاری از کارشناسان اقتصادی کشور در خصوص ویژگی‌های سال جهاد اقتصادی ذکر شده است، اظهار داشت: پس از نامگذاری سال 90 به عنوان سال جهاد اقتصادی از سوی رهبر انقلاب، از ماه اردیبهشت، فعالیت‌های علمی در حوزه و در بعد مفهوم‌شناسی جهاد اقتصادی آغاز شد و در این رابطه در سطح کشور نیز شاهد انتشار آثار متعددی بودیم.
وی افزود: با مطالعه کتاب‌های متعددی که بعضا با عجله و سرعت زیاد نیز منتشر شد، به این نکته رسیدیم که یک نوع سردرگمی در بعد مفهوم‌شناسی در این آثار به چشم می‌خورد؛ در بیشتر پژوهه‌ها به موضوعات تحت الفظی پرداخته می‌شد و برخی تحلیل‌ها نیز نظریات توسعه را مطرح کرده بودند؛ البته در این بین نکات جالبی نیز به چشم می‌خورد که بیشتر ناظر به مباحث فرهنگی و اخلاقی این نوع جهاد بود.
این کارشناس اقتصادی حوزه، اظهار داشت: در این راستا لازم بود با بازشکافی مفهومی مقوله جهاد اقتصادی، ناظر بر افق دید مقام معظم رهبری و با منابع قرآنی و روایی، فضای گفتمانی مناسبی در حوزه اقتصاد کشور ایجاد و به ایجاد الگو بپردازیم.
وی گفت: کلمه جهاد، مفهومی خاص است که معرف یک نظام ارزشی است و در حوزه‌های مختلف از جمله سیاست و اجتماع و اقتصاد و فرهنگ و ... نمود پیدا می‌کند؛ مفهوم جهاد در قرآن بارها به کار رفته که یکی از مهم‌ترین ابعاد آن، به موضوعات مربوط به جنگ بر می‌گردد؛ در برخی آیات پشتیبانی مالی و تدارکاتی از جنگ مسلمانان نیز به جهاد تعبیر شده است که به نوعی جهاد اقتصادی و جهاد با مال، نام گذاری می‌شود؛ خداوند، زنی را که شوهرش را به حضور در جنگ علیه کفار ترغیب کند را نیز جهادگر می‌داند که در این راستا، این حرکت به جهاد اجتماعی معروف شده است؛ جهاد علیه گناهان و سختی عبادت هایی از جمله روزه گرفتن و جهاد با نفس که به آن جهاد اکبر گفته می‌شود، از دیگر انواع جهاد است؛ اما با نگاهی به روایات و تفاسیر ائمه اطهار(ع) از قرآن، جهاد، تنها به حضور در جنگ‌ها خلاصه نمی‌شود و به عنوان مثال اعمال بلند منشانه از جمله انتظار فرج، بالاترین جهاد، نامیده شده است؛ تلاش برای کسب روزی حلال و حضور فعالانه و مفید در عرصه اجتماع نیز از اقسام جهاد، ذکر شده است؛ به عنوان مثال حضرت ثامن الحجج(ع) تلاش برای تامین نیازهای خانواده را نیز از اقسام جهاد نام برده اند.
* سه ویژگی کلی در مفهوم جهاد
عضو هیات مدیره انجمن اقتصاد اسلامی حوزه، با ذکر این مطلب که در مقوله جهاد از نگاه قرآن و روایات، یک جهت گیری ارزشی به چشم می‌خورد، ابراز داشت: با نگاه عام و کلان به مفهوم جهاد در آیات و روایات به چند مولفه کلی دست می‌یابیم؛ فعال و کوشا بودن در امور مختلف، هوشمندی نسبت به تحرکات دشمنان که در کلام رهبری بارها مورد تاکید واقع شده است، ارزش مداری و تلاش در جهت جلب رضایت خداوند سه ویژگی کلی مفهوم جهاد است که در بررسی جزیی ناظر به فعالیت‌های خاص است.
وی گفت: پرکاری در اسلام، یک ارزش است و اسلام به هیچ عنوان به انسان‌های تن پرور و تنبل، نگاه مثبتی ندارد؛ مساله بعدی، بحث هوشمندی است که باید در رفتارهای اقتصادی خود، از حیله‌های دشمنان برای تسلط بر ما استفاده شود که در این زمینه می‌توان به اهمیت ترجیح کالای ایرانی بر خارجی تاکید کرد؛ در زمینه ارزش مداری نیز باید سبک زیست اقتصادی خود را با جنبه‌های خدایی و دینی وفق دهیم؛ این نگاه ارزشی باعث می‌شود که در عین پرکاری و تولید بالا، از انقاق و توزیع ثروت، صرفه جویی در مصرف و قناعت نیز غافل نباشیم؛ در این زمینه امیرالمومنین(ع) را می‌توان الگوی بی همتای جهادگر اقتصادی نام برد که با وجود کار طاقت فرسا و حفر چاه‌های فراوان و احداث نخلستان‌های متعدد، به تولید بالای اقتصادی توجه داشتند و در مصرف، قانع‌ترین مردم بودند و پس از هر فعالیت آبادگرانه ای، وقف نامه آن را امضا می‌کردند و آن را به یک مزیت اقتصادی مفید برای استفاده مردم و نیازمندان مبدل می‌کردند و از این راه، به توسعه اقتصادی ناظر بر عدالت و مساوات اجتماعی و بهره‌مندی همه مردم از منابع و فرصت ها، کمک می‌کردند.
* قطع صادرات نفت دشمن را غافل‌گیر کرد
استاد حوزه و دانشگاه، با بیان این مطلب که توجه به این سه بعد در رفتار اقتصادی، از اهمیت بسیار بالایی در تحقق جهاد اقتصادی برخوردار است، تصریح کرد: یکی از شاخصه‌های فعال بودن در محیط اقتصادی داخلی و خارجی، پرهیز از رویکرد انفعالی است؛ تاریخ گواهی می‌دهد که در این زمینه هر جا به مبانی ارزشی و معرفتی خود مراجعه کرده‌ایم موفق‌تر بوده ایم؛ در این زمینه می‌توانیم به سیاست قطع صادرات نفت به برخی کشورهای اروپایی اشاره کرد که از موضع عزت و غیر انفعالی صورت گرفت و به سرعت جواب مثبت آن را نیز دریافت کردیم و نقشه‌های دشمن نیز با این حربه نقش بر آب شد.
* هدفمندی یارانه‌ها، ظرفیت صرفه‌جویی را بالا برد
وی افزود: در بحث مدیریت هوشمندانه باید به نقاط آسیب‌پذیر در عرصه اقتصاد، توجه خاص داشته باشیم که در این زمینه نیز می‌توانیم به هوشمندی مدیریت اقتصادی کشور در بحث تحریم بنزین و استفاده از ظرفیت پتروشیمی کشور در جبران خلا وارداتی بنزین اشاره کرد؛ در این راستا بحث هدفمندی یارانه‌ها نیز ظرفیت ما را در صرفه جویی منابع و جبران خلاهای موجود فعال کرد؛ در بحث ارزش مداری نیز باید مدل ارزشی اقتصادی خود را که مبتنی بر عدالت اجتماعی و اقتصادی است، به پایه فعالیت‌های مطالعاتی و عملیاتی خود تبدیل کنیم و ارزش مستولی بر نظام فکری اقتصادی غرب که مبتنی بر کارایی و رفاه و سود است را به چالش بکشیم؛ هدفمندی یارانه‌ها در ایران اقدام بسیار مثبتی بود که علاوه بر تلاش در جهت استفاده بهینه انرژی و منابع و پرداخت متناسب با بهره مندی، برخی از هزینه‌های اقشار کم درآمد از محل تورم ناشی از آزادسازی قیمت‌ها را جبران کرد.
* جهاد اقتصادی یک رویکرد جهانی است
حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر توکلی خاطرنشان کرد: جهاد اقتصادی، یک رویکرد فعالانه در اقتصاد داخلی و جهانی است؛ در این راستا باید ظرفیت‌های اقتصادی کشور را به حدی برسانیم که میزان ضربه پذیری از داخل و خارج را به حداقل ممکن برسانیم؛ نظریات اقتصادی جدید بر لزوم استفاده کشورها از مزیت‌های ملی تاکید دارد؛ در این زمینه ژاپن در هشت سال اخیر سعی کرد، مزیت نسبی تولید فیش‌ها و حافظه‌های رایانه‌ای را در داخل ایجاد کند و در ظرف این چند سال به تولید کننده اول آن در سطح جهان برسد و از همین فرصت به ظاهر کوچک، ظرفیتی ملی و جهانی بسازد؛ ژاپنی‌ها در این راه ابتدا با فرهنگ سازی اقتصادی آغاز کردند و شعار « ژاپنی، کالای ژاپنی مصرف کن» را در بخش‌های مختلف فردی و اجتماعی جامعه خود نهادینه کردند و با کار و حمایت دولت از این بخش ها، به یک قدرت جهانی مبدل شدند؛ ما نیز جهاد اقتصادی را یک سبک مدیریت هوشمند و فعال و ارزش مدار می‌دانیم که باید آن را در حوزه‌های مختلف اقتصادی عملیاتی کنیم.
* نفت در خدمت توانمندسازی اقتصاد باشد
وی با ذکر این مطلب که نفت، پاشنه آشیل کشور است، تصریح کرد: مقام معظم رهبری نیز بارها مسئولان کشور را به لزوم کاهش وابستگی کشور به درآمدهای نفتی توصیه کردند و در فرمایش اخیر خود نیز اعلام داشتند که باید نگاه ما به مقوله نفت تغییر پیدا کند و از پتانسیل با ارزش آن در خدمت توانمند سازی بخش‌های مختلف اقتصادی کشور استفاده کنیم؛ یعنی با تبدیل نفت به کالاهای سرمایه ای، درآمد حاصله از آن را به جای مصارف جاری کشور، صرف توانمند سازی ظرفیت‌های کشور و پوشش نقاط آسیب پذیرکنیم.
* توزیع ثروت عادلانه، ایده اقتصادی اسلام است
این پژوهشگر اقتصادی و حوزوی با اشاره به اهمیت انفاق و توزیع ثروت عادلانه در کشور، از نگاه اسلام، خاطرنشان کرد: این خاصیت یکی از جنبه‌های متمایز کننده اقتصاد اسلامی نسبت به رویکرد غربی است؛ باید با درک درست و همه جانبه از نگاه اسلام به اقتصاد، برنامه‌های کوتاه، میان و بلند مدت خود را بر پایه این تئوری اصیل بنا کنیم.
وی در خصوص عدم تحقق جنبه‌های مهم جهاد اقتصادی در کشور، اظهار داشت: جهاد اقتصادی به فرمایش رهبر انقلاب، در یک سال محقق نمی‌شود، بلکه یک سیر تکامل زاست؛ در این زمینه باید ادبیات اقتصادی کشور را نیز تغییر دهیم؛ بدنه دانشگاهی ما در سال جاری، آن‌گونه که باید و شاید در بعد مفهوم‌شناسی وارد نشد، البته مسئولان نیز مطالبات زیادی در این رابطه مطرح نکردند، ولی نباید از فعالیت خوبی نیز که در این عرصه انجام شد، به سادگی گذشت؛ در بعد عملی و اجرای سبک زندگی جهادگرانه، باید از توان بالای رسانه‌ها استفاده کرد متاسفانه رسانه‌های کشور نیز به شکل جدی و عمیق نتوانستند عمل کنند و تلاش‌های آنان به دلیل عدم بهره گیری از جنبه‌های مختلف هنری، آن‌گونه که باید، موفق نبود و بحث‌ها بیشتر به شکل برنامه‌های کارشناسی خشک مطرح شد که طببیعتا مخاطبان فراوانی نیز نداشت.
* اسوه‌های جهاد اقتصادی را معرفی کنیم
این استاد حوزه و دانشگاه با ذکر این مطلب که معرفی اسوه‌های جهاد اقتصادی از میان علما و بزرگان ما در رسانه‌های کشور از تاثیرگذارترین برنامه هایی است که می‌توان به عنوان محصول رسانه ای، تولید و پخش کرد، افزود: به عنوان مثال جهاد اقتصادی که 107 سال پیش توسط بزرگان حوزه علمیه اصفهان انجام شد می‌تواند نقاط روشنی را پیش روی حوزه‌ها و مردم قرار دهد؛ در این اقدام تاریخی و جهادگرانه، 13 نفر از علمای طراز اول این حوزه از جمله آیت‌الله العظمی فشارکی، مرحوم آقانجفی، مرحوم مدرس و ... با صدور اعلامیه ای، خواستار توجه مردم به پرهیز از مصرف زدگی و مصرف کالاهای خارجی و تقویت تولید و مصرف کالای ایرانی شدند که می‌توان با انتشار رسانه‌ای این اعلامیه، باب مطالعاتی و عملیاتی جالب توجهی را نیز در این خصوص باز کرد؛ اگر رسانه‌ها الگوی جهاد اقتصادی را در نشان دادن سبک زندگی، مصرف و تولید به شیوه‌های هنری ارایه کنند، بدون شک سرعت نهادینه شدن فرهنگ جهاد اقتصادی در جامعه شتاب خوبی به خود خواهد گرفت.
* گرانی سکه و ارز نتیجه عمل نکردن به سیره اهل‌بیت (ع)
حجت‌الاسلام‌والمسلمین دکتر توکلی اظهار داشت: گاهی به دلیل ترویج رفتار بد، یک نامتعارف در سطح جامعه رواج داده می‌شود که از آن جمله می‌توان به رفتار بد اقتصادی ذخیره سازی کالاهای مصرفی و سرمایه‌ای در مواقع کمبود و بحران اقتصادی اشاره کرد؛ این مساله امروزه به شکل یک عمل هوشمندانه تلقی می‌شود که البته در این نگاه اگر مبنای ما صرفا سود اقتصادی باشد درست است، ولی با مبنای اسلامی که ناظر بر عدالت اقتصادی است، کاملا مخالف است؛ امام صادق(ع) در موقع قحطی گندم به پیش کار خود فرمودند که این مقدار از گندمی که در منزل هست را به بازار ببر و بفروش و گندم را به قیمت روز خریداری کن تا از این رهگذر، هیچ مالی به نفع شخص و به ضرر اجتماع مصرف نشود؛ در همین سال جاری عمل نکردن به همین سیره مبارکه بود که موجب ذخیره سازی‌های آنچنانی سکه و ارز و افزایش سرسام آور قیمت آن شد؛ اگر فرهنگ جهاد اقتصادی در کشور ما نهادینه شده بود این مشکل به وجود نمی‌آمد و مردم و تجار و بازاریان به جای واسطه گری و استفاده از سود‌های ناشی از نوسانات بازار، به فکر کار و تلاش بیشتر و افزایش تولید ملی بودند.
* موفقیت‌ها و ناکامی‌ها
وی در ادامه به بحث توفیقات کشور در ایجاد تحول اقتصادی در کشور، اشاره کرد و گفت: در این سال در کشور، طرح‌های موفقی از جمله هدفمندی یارانه‌ها اجرا شد که با در نظر گرفتن تمام نقاط ضعف و قوت آن، در کل، طرح موفقی بود که می‌توان در آن نشانه‌های مدیریت جهادی را مشاهده کرد؛ سفرهای اقتصادی مسئولان کشور به استان‌های مختلف و آشنایی با ظرفیت‌ها و مشکلات نقاط مختلف کشور و اجرای طرح‌های اصلاحی در نظام مالیاتی وبانکی از جمله نقاط مثبتی بود که از سوی مسئولان کشور انجام شد؛ اما مشکل اصلی اقتصادی کشور که میزان بالای وابستگی به نفت است، هنوز بر جای خود باقی است و بازهم تلاش کرده‌ایم که هزینه‌های بالای جاری کشور را از درآمد نفت تامین کنیم.
حجت‌الاسلام‌والمسلمین توکلی، فساد اقتصادی در سال جاری را یکی از نقاط تاریک و روشن مدیریت اقتصادی کشور ذکر کرد و افزود: کشف این فساد و دستگیری شبکه فساد اقتصادی برای بدنه دولت یک موفقیت و نوع نظاماتی که موجب شد به راحتی این شبکه درون سیستم اقتصادی دولت شکل بگیرد، یک ضعف و چالش بزرگ بود؛ به طور کلی اگر بخواهیم این بحث در سطح جامعه به یک گفتمان جاری تبدیل شود ابتدا باید پس از مفهوم‌شناسی دقیق، فعالیت‌های علمی در حوزه و دانشگاه به شکل جدی در این رابطه انجام گیرد و تمام بخش‌های کشور از جمله رسانه‌ها در خدمت این گفتمان قرار گیرند؛ آسیب‌شناسی عملی و میدانی از نقاط آسیب‌پذیر و کم بازده در حوزه اقتصاد داخلی و خارجی، کاهش وابستگی به نفت به عنوان یک هدف افتصادی، از دیگر اقداماتی است که باید در این حوزه انجام شود و به قول دکتر غضنفری وزیر صنایع و معادن و بازرگانی کشور، همآن‌گونه که هدفمندی به دلیل این که به یک خواست عمومی بدل شد، توانستیم به راحتی آن را در کشور اجرا کنیم، می‌بایست رسیدن به اهداف عالیه جهاد اقتصادی را نیز به عنوان یک خواست ملی به مردم عرضه کنیم و با پذیرش این خواست از سوی مردم، زمینه عملیاتی شدن آن را ایجاد کنیم.
گفتگو: محسن صفری
