اشاره:

همان گونه که امام خمینی (ره) فرمودند: «محرم و صفر است اسلام را زنده نگه داشته است» حقیقتاً راز ماندگاری شجره طیبه‌ای که رسول اعظم الهی آن را غرس کرد و امام مظلوم شیعیان با خون پاک خود و هفتاد و دو تن از یاران باوفایش آبیاری نمود، اهتمام به پاسداشت مناسبت‌های این دو ماه است.

خبرگزاری حوزه به مناسبت روزهای پایانی ماه صفر که با رحلت جانسوز حضرت ختمی مرتبت و سبط اکبرش امام حسن مجتبی (ع) و نیز شهادت عالم آل محمد حضرت رضا(ع) به پایان می‌رسد در گفت‌و‌گو با حجت‌الاسلام غلامحسن محرمی محقق و پژوهشگر حوزه پیشینه عزاداری و شیوه ائمه اطهار(ع) در این زمینه را بررسی کرده است.

*در ابتدا بفرمایید چرا عزاداری در اندیشه دینی، جنبه عبادی دارد و بر این امر نیز تاکید شده است؟

عزاداری علاوه بر اینکه از رسوم مهم شیعه می باشد، نوعی عبادت نیز محسوب می گردد و جنبه عبادی آن ناشی از توصیه های معصومین و‌ شارع مقدس است و می توان آن را برای اهل‌بیت(ع) به قصد قربت انجام داد.

ائمه علیهم السلام ما را تشویق به عزاداری امام حسین علیه السلام  می کنند، توصیه های معصومین در این خصوص به سه شکل است: نخست روایاتی که درباره ثواب گریستن و اشک بر امام حسین(علیه السلام) وارد شده، دوم: روایاتی که درباره ثواب سرودن شعر و گریاندن مردم در این مصیبت عظمی آمده و شکل سوم: توصیه ائمه اطهار(علیهم السلام) جهت برپا کردن مجلس عزای امام حسین و اهل‌بیت (علیهم السلام) در منازل خود می‌باشد.

مالک جهنی از امام باقر(علیه السلام) درباره وظیفه شیعیانی که در روز عاشورا نمی توانند به کربلا بروند و مرقد مبارک امام حسین(علیه السلام)را از نزدیک زیارت کنند می پرسد و امام باقر(علیه السلام) می فرماید: «...«چنین شخصی» باید بر آن حضرت بگرید و در خانه اش مجلس مصیبت برای آن جناب برپا کند و برایشان اظهار جزع نماید و شیعیان با گریه یکدیگر را ملاقات کنند و این مصیبت را تعزیت و تسلیت گویند... و اگر توانستی، در این روز دنبال کارهایت نرو... و چیزی برای خانه ات ذخیره نکن».« ابن قولویه: کامل الزیارات، باب 71، ج 7، ص 93.»

همچنین امام صادق(علیه السلام) در گفت و گو با مسمع بن عبدالملک که اظهار می داشت، به جهت وجود جاسوسانِ بنی امیه نمی تواند در کربلا حاضر شود، به او فرمود: «آیا [در خانه ات] مصیبت امام حسین(علیه السلام) را به یاد می آوری؟ گفتم: آری، فرمود: ناراحت می شوی، گفتم: آری به خدا سوگند، به طوری که خانواده ام اثر غم و اندوه را در من مشاهده می کنند و از خوردن امتناع می کنم، به طوری که آثار حزن در من ظاهر می‌شود، آن حضرت فرمود: خدا اشک چشم تو را رحمت کند. آگاه باش از کسانی به حساب می آیی که در شادی ما شاد می شوند و در غم ما غمگین می‌گردند و به هنگام خوف ما خوفناک می گردند».».« ابن قولویه: کامل الزیارات، باب 32، ح 6، ص 108.»

البته این روایت طولانی است و حضرت در ادامه به برخی از مراتب اشک ریختن بر سیدالشهدا(ع) اشاره می‌کنند . مرحوم شیخ جعفر شوشتری در خصائص الحسینیه نیز این مراتب را ذکر کرده است.

به طور کلی ائمه اطهار(علیهم السلام) به شیعیان سفارش می کردند که در روز عاشورا از کسب و کار دست بکشند و حالت غم و عزا به خود بگیرند; چنانکه امام رضا(علیه السلام) فرموده است: هر کس در روز عاشورا در برآوردن حوائج خود نکوشد، خدا در دنیا و آخرت حوائج او را برآورده می کند و هر کس روز عاشورا را روز اندوه و گریه خود قرار دهد، خدای تعالی روز قیامت را روز شادی و سرور او قرار می دهد و هر کس روز عاشورا را روز برکت کسب و کار قرار دهد و در این روز مالِ دنیا ذخیره کند، خدا برکت را از او بر می دارد».« ابن شهر آشوب: مناقب آل ابی طالب، قم، ج 4، ص 89.»

توصیه به برگزاری و احیاء عزاداری در سیره ائمه معصومین(ع) چنان قابل مشاهده است که امام  سجاد علیه السلام، قریب چهل سال عزاداری کرد و در تاریخ است تا وقتی که مختار سر عبید الله بن زیاد و عمر سعد را به مدینه نزد امام سجاد نفرستاده بود، زنان بنی هاشم سرمه به چشم و حنا بر سر نگذاشته بودند .

* عزاداری مرسوم در بین اهل بیت(ع) از چه ویژگی‌هایی برخوردار بود؟

واژه مرثیه خوان و مداح، از عصر اهل بیت (ع) متداول و شکل آن به صورت شعر خوانی بوده است، بگونه ای که شاعران اشعارشان را می خواندند و ائمه (ع) می‌گریستند و مداحان و کسانی که شاعر نبودند، شعرهای شاعران را می خواندند و دیگران و ائمه (ع) گریه می کردند و این امر  در عصر ائمه (ع) متداول بود ، روایات فراونی داریم کسی که شعری بگوید و ده نفر را بگریاند، بهشت بر او واجب و لازم می شود، حتی اگر خود را به حالت گریه در آورد، بهشت بر او واجب می شود، این روایات در تشویق شاعران است، حتی مداحانی بودند که در آن عصر ذکر مقتل خوانی می کردند . مقتل خوانی بعدها در بین شیعیان رواج یافت و با خواندن مقتل، ذکر اهل بیت را می گفتند .از زمان مرحوم ملا حسین و اعظ کاشفی که کتاب روضه الشهدا را به فارسی نگارش نمود و دارای نثری روان بود به کسانی که مرثیه خوانی می کردند  روضه خوان اطلاق شد .

مرحوم میرزا حسین نوری در کتاب لؤلؤ و مرجان می گوید: «وقتی فاضل متبحر ملا حسین کاشفی کتاب روضة الشهدا را تألیف نمود، مردم در مجالس مصیبت به جهت فصاحت و بلاغت آن کتاب، تمایل نشان دادند، اما هر کسی از عهده خواندن آن بر نمی آمد، بلکه اشخاص مخصوصی بودند که آنرا درست آموخته در مجالس تعزیه داری می خواندند، این اشخاص به روضه خوان، یعنی خواننده کتاب روضة الشهدا معروف شدند.

در عصر ائمه اطهار(علیهم السلام) عزاداری امام حسین(علیه السلام) از لحاظ شکلی، محدود به مرثیه سرایی، گریستن و گریاندن بود. عمده مرثیه امام حسین(علیه السلام) در قالب شعر بود و مرثیه به وسیله شاعران شیعه خوانده می شد. تعدادی نیز که خود شاعر نبودند، اشعار شاعران بزرگ را در مرثیه امام حسین(علیه السلام) می خواندند ؛ تعدادی از آنها در حضور امام صادق(علیه السلام) به مرثیه سرایی پرداخته اند; چنانکه مرحوم علامه امینی در شرح حال سید حمیری می گوید:«علاوه بر خود سید، کسان دیگری چون: فضیل رسان و ابوهارون مکفوف اشعار او را در رثای امام حسین(علیه السلام)در حضور امام صادق(علیه السلام)خوانده اند». «علامه امینی، عبدالحسین: الغدیر، ج 1، ص 235.»

*مقتل خوانی و زبان شعر چه ویژگی خاصی برای احیای ارزش‌های کربلا و عاشورا دارد؟

در بین شیوه های مرثیه خوانی و عزاداری، شعر از همه روش ها بهتر و شاید ثواب بیشتری هم داشته باشد، زیرا زبان شعر بیشتر در مردم تاثیر می‌گذارد، مقتل خوانی روشی است که در زمان ائمه نیز رائج بوده، البته بعدها رواج بیشتری یافت.

سینه زنی و عزاداری جمعی منحصر در کنار قبر امام حسین علیه السلام  بوده است و حکام وقت اجازه برگزاری عزای حسینی به صورت علنی و جمعی به شیعیان نمی دادند.

*آیا عزاداری‌ها بر سیدالشهداء دارای شکل خاصی است؟

عزاداری را اگر از نظر فقهی، علما تایید نمایند آن شکلی که مورد تایید و امضای علما است ایراد و اشکالی ندارد و ثواب عزاداری بر آن مترتب است، چرا که مصادیق عزاداری در روایات ما مشخص نشده است، منتهی بهتر است عزاداری ها به همان روش سنتی باشد، زیرا این عزا داری ها کنترل شده و در منظر علما بوده است.

البته این مطلب نیز باید گفته شود، همانگونه که ممکن است در بعض امور افراط و تفریطی صورت بگیرد  مسئله عزاداری نیز استثناء ندارد، استفاده افراطی از سنج ، طبل و شیپور ... از اینگونه امور است، هر چند آن را از امور منفی نمی دانیم، اما استفاده از این ادوات کمی زیاد شده و سر و صدا زیادی دارد،  ای کاش در دسته‌های عزاداری این مباحث را کم کنند و متوجه این مطلب باشیم که عظمت عزاداری به این امور نیست، بلکه به اخلاص صاحبان مجالس و به زیبایی محتوای برگزاری دسته های عزاداری است.

*عزاداری سنتی چه ویژگی‌دارد؟

 هر چه بیشتر اعمالمان را با دستورات معصومان علیهم السلام منطبق کنیم، آن عزاداری سنتی است، مثلا علما شیوه سنتی را دیده اند و اسلام شناسان و بزرگانی که تالی تلو، معصوم اند این عزا داری ها را دیده اند و تذکر داده و آسیب شناسی کرده و آن آسیب ها را بر طرف کرده اند، لذا این شیوه عزاداری مطلوبیت دارد و در مسئله عزاداری باید بر سنت پایبند باشیم و این باید منطبق با روش نسل های گذشته باشد.

عزا داری از زمان ائمه (ع) شروع شد و در زمان آل بویه، جهشی در این زمینه اتفاق افتاد، یکی از مهم ترین مراحل عزاداری امام حسین(علیه السلام)، بعد از قدرت یافتن سلسله آل بویه در قرن چهارم هجری می باشد; که اوج گسترش تشیع است. در این قرن، حکومت های شیعی چون: علویان طبرستان، زیدیان یمن، حمدانیان در شمال عراق، فاطمیان در مصر و آل بویه در عراق و ایران به روی کار آمدند. عزاداری امام حسین(علیه السلام) برای نخستین بار در این قرن، در قلمرو حکومت آل بویه و تحت حمایت آنان به صورت علنی و عمومی در کوچه و بازار برگزار شد ، اما در زمان صفویه اشکال عزا داری تا حدودی توسعه یافت، این توسعه مثبت بوده است نه منفی و در این عصر عزاداری و نمودهای آن مقداری پر رنگ شده است، کما اینکه تفاوت در ظهور و بروز پر رنگ تر شدن عزای حسینی را در انقلاب و بعد از انقلاب بیشتر شاهد بودیم ، صفویه دولت شیعی بود و از رسوم دربار آن روزگار این بود که شاعران در رثای امام حسین و ائمه(ع) شعر می گفتند و صله دریافت می کردند و تشویق می شدند، همچنین زمانی که روضه خوانی رونق یافت کتاب های مقتل زیادی نیز  نوشته شد.