خبرگزاری حوزه/ نامش علامه میرزا حسن مصطفوی بود. او را علامه حسن مصطفوی هم می خواندند. کسی که در زندگی علمی و عملیش، مصداقی بارز از عالمان عارف بود و حیاتش را صرف نشر معارف دین و بازآفرینی سلوک آیینی پاکان و نیگان و اولیای حق کرد و از این رو بود که حیاتش طیبه شد.

فرزند محمد رحیم تبریزی مصطفوی که خود از زمره برجسته ترین مفسران قرآن کریم در روزگار معاصر بوده است.

نوگلی از تبریز که گمنام زمینیان و شهره آفاق معرفت گشت

علامه مصطفوی در سال ۱۲۹7 شمسی در تبریز متولد شد و از همان اوان کودکی به تحصیل و کسب علم مبادرت ورزید؛ آنهم با شور و شوقی وصف ناپذیر.

پانزده سالش بود که پدر خود را از دست داد و گرد یتیمی برچهره اش نشست.

اما این رخداد غمگنانه او را از تحصیل و طی مراتب کمال بازنداشت.

به درس و بحثش با جدیت، قوت و امید ادامه داد تا اینکه در سال ۱۳۱۳ پس از گذراندن علوم مقدماتی راهی قم شد.

دکترا در دانشکده الهیات و اجتهاد در حوزه علم دین

البته علامه در ضمن دروس مدرسه و اخذ دیپلم، شروع به خواندن دروس ادبیات عربی و علوم انسانی نمود و در سن پانزده سالگی تا پایان كتاب رسائل و مكاسب خوانده بود.

بعد وارد دانشكده الهیات (معقول و منقول قدیم) شد و با درجه دكترا از آنجا فارغ التحصیل شد.

در شهر قم و حوزه علمیه بلندآوازه اش سطوح عالی را از محضر اساتید برجسته حوزه علمیه قم آموخت و در طول هفت سال، این توفیق را یافت تا از فقه و اصول آیت‌الله حجت کوه‌کمری مستفیض شود.

مطالعه و یادگیری علوم و معارف مختلف

این در حالی بود که علامه مصطفوی در کنار تحصیل و آموختن علم، به تدریس سطوح عالی هم مبادرت ورزید و در عین حال به مطالعه و فراگیری علوم مختلف و متنوعی در حوزه معارف دینی و انسانی روی آورد.

*عزم نجف

علامه مصطفوی در سال ۱۳۲۲ راهی نجف اشرف شد و این توفیق را یافت تا در جواز بارگاه ملکوتی حضرت امیر(ع) به درس آیت‌الله سید ابو الحسن اصفهانی نایل آید و از خرمن معارف ایشان بهره گیرد.

ایشان از سال ۱۳۲۵ در تهران سکنی گزید.

احیای کانون نشر معارف اسلامی؛ اقدامی سترگ

یکی از اقدامات موثر و فعالیتهای فرهنگی و علمی و معرفتی ناب و تابناک ایشان راه اندازی کانون نشر معارف اسلامی بود که در یکی از سراهای خیابان بوذرجمهوری بنا نهاد و توانست با خدمات علمی مختلف خویش و بخصوص در حوزه تصحیح و تحقیق در کتب دینی و معارف اسلامی ثمرات شایان توجهی را در عرصه دین و آیین به علاقمندان این حوزه معنوی ارائه نماید.

در میان آثار و تألیفات متنوع ایشان می توان پژوهشهایی را در عرصه معارف قرآنی یافت که دارای ارزشی برجسته و جایگاهی درخور توجه اند. علامه مصطفوی در زمینه های مختلف علوم الهی تالیفات متنوعی داراست كه به پنجاه جلد می رسد.

تألیفاتی ارزشمند در حوزه های مختلف دینی و آیینی

از تحقیق در واژه ها و لغات قرآن گرفته تا تفسیر قرآن، تاریخ اسلام، تحقیق راجع به زندگانی و فرمایشات و سیره و روش امامان معصوم، تحقیق راجع به دیگر ادیان الهی، علم كلام، علم رجال، علم اخلاق، عرفان و سیر و سلوك و حقایق و معارف الهی.

از جمله این آثار می توان به موارد زیر اشاره نمود:

التحقیق فی کلمات القرآن در ۱۴ جلد به عربی.

این اثر تحقیقی است در حوزه ریشه‌های کلمات قرآنی و تطبیق آنها با موارد و کاربرد آنها که حاصل ۱۰ سال پژوهش مؤلف و کتاب برگزیده سال ۱۳۶۲ می باشد.

تفسیر روشن به زبان فارسی

تصحیح و تذییل متشابهات القرآن.

اشعه نور، ترجمه و شرح بر کتاب تفسیر آیه نور حاج شیخ هادی تهرانی.

خود آموز قرآن مجید.

سی و دو مجلس در تفسیر سوره حشر، پیرامون معاد و روز جزا در قالب ۲ جلد.

ایشان علاوه بر مرحوم قاضی در محضر آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی، آیت الله نائینی و آیت الله محمدحسین اصفهانی رضوان الله علیهم اجمعین نیز کسب فیض نمود.

همچنین با مرحوم آیت الله قاضی(ره) و مرحوم آیت الله انصاری همدانی(ره) و حاج ملاآقاجان زنجانی، حاجی محبوب و آقاشیخ نورالدین خراسانی نیز ملازمت و موانست داشت.

این مرد الهی و عالم ربانی در ۲۶ سالگی ازدواج کرد و بیشتر سالهای حیات طیبه اش را هم در تهران و قم ساکن و مشغول تحصیل و تدریس و تألیف و فعالیت دینی و فرهنگی بود.

علامه مصطفوی در مقدمة «رساله لقاء الله» می نویسد: «من آنچه را به یقین حق دیده­ام، در این کتاب نوشته­ام . »

دو بال او در پرواز آسمانیش

آقای سید هادی خسروشاهی درباره شخصیت و منش عرفانی آن عالم ربانی چنین می گوید : زندگي‌ آن‌ بزرگوار در دو كلمه‌ي‌ كوتاه‌ خلاصه‌ مي‌شود: وفا و صفا. وفا به‌ دوستان‌ و علاقه‌مندان‌ و تعهد به اسلام‌ و احكام‌ عاليه‌ آن. صفا در ارائه‌ خدمت‌ سالم‌ و راستين‌ به‌ اسلام‌ و مسلمين‌ بي‌آنكه‌ كوچكترين‌ توقع‌ و انتظاري‌ داشته‌ باشد يا درپي‌ عنوان‌ و لقبي‌ سير نمايد.

او از ۲۰سالگی قدم در وادی سلوک نهاده بود . حدود ۴۰ اثر گرانقدر در وادی معرفت از ایشان به چاپ رسیده است . چون خیلی کتوم بود و سعی می کرد گمنام باشد اطلاعات آنچنانی درباره حالات ایشان در دست نیست اما ظاهراْ یکسال در قم تدریس داشت و مدتی در تهران منبر می رفت که تعطیل کرد .

سر دلبران در حدیث دیگران

نویسنده کتاب «گنجینه دانشمندان» مرحوم شریف رازی (ره) در باب شخصیت و سیره و سلوک علامه مصطفوی در کتابش می گوید :

آیت الله مصطفوی در خلال ایام تحصیل و تدریس، به مطالعات فنون گوناگون پرداخته و به نوادر و عجایبی برخورد کرده و اشخاص بزرگ معنوی را ملاقات کرده و از هر کدام بهره برده و از خرمن علمشان خوشه‌ها چیده و در جستجوی مطلوب، مسافرتها به داخل کشور کرده است و در پایان کار، رحل اقامت در تهران افکند و بیشتر اوقات خود را صرف مطالعه و تزکیة نفس می‌کند.

استاد مصطفوی از افراد مجهول القدر و از افرادی است که قریب چهل سال هست او را می‌شناسم. تا کنون از او هیچ کار ناپسند و مکروهی ندیده‌ام، چه رسد به گناه، همچنین جداً جز اخلاق زیبا و تلاش به جا از او مشاهده نکرده‌ام. فاضل کامل، عالم عامل، در استخاره با قرآن مجید دارای ید طولا و در استنباط و استخراج خیر و شرّ مراد از کتاب خدا، مهارت کامل و بسیار مجرّب و مبتلا به همة طبقات است .»

*مناظره با بهائی‌ها

جالب توجه و تأمل برانگیز اینکه آیت الله مصطفوی تا ابتدای دهه ی هشتاد، فردی گمنام بود که تنها و تنها به تحقیق و پژوهش و تألیف و نشر معارف اسلامی و علوم قرآنی مشغول بود.

یکی از ارزشمندترین و برجسته ترین تلاشهای علمی و مکتبی علامه حسن مصطفوی این بود که سال ها به تحقیق در مورد فرقه ی بهائیت پرداخت و با بهائیان مناظره می نمود.

نامه ای سرشار از معارف قرآنی و علوم وحیانی

یکی از دستنوشته های این عالم ربانی نامه ای عرفانی است که علامه حسن مصطفوی خطاب به یکی از افراد نگاشته است.

نامه ای که در آن به تفصیل پاسخهای علمی به سوالات آن شخص در حوزه علوم قرانی می دهد و از جمله در ذیل یکی از پاسخها اینچنین یادآوری می کند که:

آری قرآن مجید محکمترین و جامعترین کتاب آسمانیست که از جانب خداوند متعال برای هدایت ( هدیً للمتّقین ) انسانها در هر جهت خیر و صلاح ، مادّی و معنوی ، نازل شده است .

و شرط استفاده از آن را تقوی قرار داده است ، یعنی خودداری کردن و محافظت نفس از خواهشهای نفسانی ، و نگهداری خود از أعمال و خویهای حیوانی ، و راه کمال و سعادت را در پیش گرفتن .

... در این عصر و بلکه در همه أعصار ، آنچه مهمّ و در رأس مطالب انسانی و إلهی است : موضوع توجّه بخداوند متعال و بدست آوردن اخلاص و حذف برنامه خودبینی است ، زیرا خودبینی در مقابل خدابینی باشد ، و یک فرد و یا جامعه وقتی که توجّه او بخودستایی و خودنمایی شد ، هرگز ممکن نیست که توجّه واقعی بخداوند داشته و در امور خود خدا را ببیند .

مخصوصاً أفرادی که در رأس هر رشته و در هر تشکیلاتی خود را ستوده و برای عنوان خود کوشش می کند : نه تنها خود را منحرف و محروم از حقّ و خیر می‌کند ، و بلکه همه أفرادیرا که در زیر دست او هستند ، از حقیقت توحید و خداشناسی محروم و دور ساخته ، و روح بت‌پرستی را در وجود آنها تقویت می‌کند . و بزرگترین برنامه برای تربیت مردم و تقویت روح خداپرستی و توحید اینکه : پیشوایان ملّت موحّد واقعی شده و از خودپرستی و خودنمایی و خودستایی بپرهیزند ، یعنی عملاً مردم را بسوی توحید و خداپرستی و توجّه بخلوص دعوت کنند .

و بسیار جای تأسّف است که : اخلاص و توجّه خالص بحقّ در این زمان ریشه کن می‌شود ، و بجای آن دنیاپرستی و خودپرستی رواج پیدا کرده و حتّی در همه مجامع جلوه کرده ، و در پشت سر آن سلوک می کنند .

و عجب اینکه اینهمه ابتلاءات و گرفتاریهای مادّی و معنوی که مواجه مردم ما می‌شود ، نمی‌دانیم که سرچشمه آنها از کجا است ، و چون از خداوند متعال غفلت می کنیم ، خدا هم ما را بحال خود می‌گذارد .

*تفسیر وشن

از ویژگی های تفسیر روشن این است که تمامی واژه ها و مفاهیم و حقایق كلام خداوند به صورتی محكم و مستدل بیان شده است كه متفاوت از تفاسیر دیگری است كه تاکنون به رشته تحریر و تألیف درآمده است.

در كتاب تفسیر روشن موضوعاتی از این دست مورد توجه و پژوهش و تحلیل علم آورانه علامه مصطفوی قرارگرفته است:

۱- نفی تحریف در قرآن

ایشان معتقد است که قرآن آسمانی و كلام الله مجید نازل به رسول اكرم همین قرآن كریم موجود در میان مسلمین است و هیچ گونه كم و زیاد و تحریفی در آن صورت نگرفته و دست به دست و سینه به سینه ما رسیده است و روایات دیگر همه در مقام تاویل بوده و یا از جهت دلالت و یا سند، ضعیف و قابل اعتماد نباشند.2- تفسیر به رأی

در این زمینه تصریح کرده است: تفسیركردن آیات كریمه قرآن مجید لازم است با كمال دقت و تحقیق و روی استفاده از كلمات و جملات قرآن به كمك نور الهی صورت گرفته و هرگز فكر و نظر شخصی خود را در فهم معانی آیات كریمه مورد توجه قرار ندهد.در كتب حدیث عامه و خاصه و در مقدمه خامسه تفسیر صافی روایاتی در موضوع تفسیر به رأی نقل كرده اند و از جمله آنها حدیث رسول اكرم (ص) است كه می فرماید: من فسر القرآن برأیه فلیتبوء مقعده من النار- كسی كه قرآن را طبق فكر و نظر خود تفسیر كند، پس نازل كند نشیمنگاه خود را از آتش.

زیرا تفسیر به رأی یكی از مصادیق تحریف كلام از مفهوم حق و از واقعیت آن است و مفسر در این صورت حقیقت را از مجرای خود منحرف كرده و افكار بندگان خدا را گمراه كرده است.

3- ترجمه آیات

كلمه ترجمه از زبان های آرامی و سریانی وارد لغت عربی شده و به معنی درآوردن لغتی باشد به لغت دیگر.و ترجمه كردن قرآن مجید به زبان دیگر مشكل تر از تفسیر است زیرا لازم است كه در مقام ترجمه تمام مقصود و منظور متكلم تفهیم شده و كوچك ترین تحریفی در بیان مراد او پیش نیاید.و این معنی اضافه بر شرایط تفسیر كه ذكر شد محتاج است بر تسلط كامل به جهت بیان و قلم كه بتواند مفهوم كامل آیه كریمه را به تعبیر كوتاه و مختصر و در عین حال مفید و روشن و تمام تحویل بدهد.و باید توجه كرد كه ترجمه قرآن مجید به زبان دیگر، بدون در نظر گرفتن و حفظ خصوصیات و بیان مقصود و افاده منظور از مصادیق كامل تحریف كلام پروردگار متعال بوده و موجب اهانت و از بین بردن مقام عظمت قرآن و ساقط كردن آن از اعتبار گشته و سبب گمراه شدن افكار و تحیر افراد خواهد بود.

پرواز به سوی ابدیت

علامه مصطفوی پس از عمری تلاش علمی و ممارست معنوی در تیرماه ۱۳۸۴ خورشیدی از دنیا رفت.

خدایش بیامرزاد؛ یادش گرامی و روانش شاد و راهش پررهرو باد!

*منابع:

پایگاه اطلاع رسانی مرکز نشر آثار علامه مصطفوی

گلشن ابرار/ ج5