به گزارش خبرگزاری "حوزه" به نقل از روابط عمومی موسسه فهیم، دویست و دهمین جلسه نظریه پردازی موسسه فهیم با موضوع "روح معنا در تفسیر قرآن کریم" با سخنرانی حجت الاسلام سید محمد علی ایازی پژوهشگر و استاد حوزه و دانشگاه، با حضور اساتید، طلاب، دانشجویان و پژوهشگران در محل موسسه فهیم قم برگزار شد.
وی در ابتدای این نشست گفت: از قرن هفتم در میان بسیاری از دانشمندان اسلامی به مسئله روح معنا به شکل مختصر اشاره‌ای شده بود، ولی امام خمینی(ره) در دوران معاصر در کتاب "مصباح الهدایه" در چند موضع به این مسئله پرداخته است و دیگران نیز چندین مقاله مستقل در این مورد نوشته اند.
پژوهشگر حوزه در تقریر مسئله اظهار داشت: در قرآن کریم ما با واژه هایی مثل اتیان، وجه، ید و مکر برای خداوند مواجه هستیم که این واژه ها در عرف مردم عادی معانی محسوس و ملموس داشته و متکلمین ظاهرگرا نیز به همان معانی عرفی معتقدند. برای حل این مشکل نزدیک ترین راه نظریه قول به مجاز و کنایه است. و نظریه قول به مجاز به این معناست که استعمال لفظ در "ماوضع له" نیست .
*دیدگاه سلفیه درخصوص قول به مجاز در کلام خدا
این استاد حوزه و دانشگاه افزود: در مقابل افرادی مثل سلفیه و وهابیت معتقدند که قول به مجاز در کلام خدا جایز نیست و عده ای نیز می‌گویند که معانی سطوح مختلفی دارد، یک معنا آن است که ما می فهمیم و یک معنا آن است که خدا آن را اراده کرده، برای نمونه کلمه میزان در قرآن در مادیات به حسب خود معنا دارد و در معنویات معنای خاص خود را دارد و این معنای نظریه روح معنا در تفسیر قرآن است.
وی درباره روند شکل‌گیری این دیدگاه گفت: نظریه روح معنا در اندیشه های عرفایی مثل غزالی، ابن عربی، ملاصدرا و فیض کاشانی شکل گرفته چون عرفا خود را از اهل حدیث و فقها جدا می‌کردند تا به مجازگویی و ظاهر گرایی دچار نشوند.
حجت الاسلام ایازی خاطرنشان کرد: قرآن کریم به زبان عربی نازل شده، ولی ماهیت آن ماورایی بوده و در چارچوب لسان عربی نیست و همه کلمات قرآن با عرف مخاطب عصر نزول سازگار است. مشکلی که در اینجا وجود دارد این است که در مجاز باید قرینه باشد، ولی در قرآن کلماتی استعمال شده که قرینه ای وجود ندارد و ما نمی‌دانیم که منظور قرآن چیست. در اینجا کسانی که مشبهه بودند، برای خدا مثل انسان، ید و وجه قائل شدند.
* نظریه روح معنادراندیشه امام خمینی(ره)
وی تاکید کرد: امام خمینی(ره) در "مصباح الهدایه" نظریه روح معنا را به عنوان جایگزین مجاز و توسیع در مفاهیم می پذیرد و مرحوم حسن مصطفوی معتقد است که در قرآن مجاز نداریم، وی می‌خواهد همه را به اصل واحد که همان روح معناست ارجاع دهد.
این استاد حوزه و دانشگاه ادامه داد: علامه طباطبایی معتقد است که اگر به معنای ماورایی التفات کنیم، باید از معنای مادی به آن برسیم برای نمونه مردم از قلم برای نوشتن استفاده می‌کنند و خداوند از این کلمه برای ثبت اعمال انسان استفاده کرده است هرچند در عالم آخرت خط و کاغذی وجود ندارد.
وی عنوان کرد: دسته ای از مفاهیم وجود دارد که در قرآن بسیار استعمال شده و ما به راحتی از کنار آن عبور می‌کنیم، مثل انزال آب، آهن و لباس از آسمان، در این آیات انزال به چه معناست؟ در اینجا نزول در لایه های مختلف معنایی است که در هر کدام باید یک نوع معنا شود تا مناسب با فهم و معقول باشد.
حجت الاسلام ایازی با بیان این که عرفا این دغدغه را داشتند که منجمد در الفاظ نشویم و به دنبال این بودند که یک مبنای ارتقایی برای ما بیان کنند، در بیان نظریات مختلف در این مسئله گفت: کسانی قائل اند که وضع الفاظ به روح معنا به مفهوم بر می گردد و افرادی نیز معتقدند که وضع الفاظ به روح معنا به مصداق بر می گردد و مصداق مراتب طولی دارد.
* دیدگاههای مختلف درخصوص نظریه روح معنا
وی با اشاره به اینکه از زمانی که غزالی این مسئله را مطرح کرده تا امروز، دیدگاههای مختلفی مطرح شده در تشریح دیدگاه‌ها اظهار داشت: اول وضع الفاظ برتی روح معنا از سوی واضع، دوم کشف معنای عام از سوی محقق، سوم تمرکز بر معنای طولی مفهومی چهارم تمرکز بر معنای طولی مصداقی و در آخر نظریه اشتراک در غرض و مقصد، پنج دیدگاه در این مسئله است.
این استاد حوزه و دانشگاه تاکید کرد: نظریه روح معنا نظریه بسیار مهم و کارگشاست و با توجه به روایاتی که آیات قرآن، بطونی دارد، نظریه روح معنا می‌تواند این روایات را تبیین کند و ما نمی‌خواهیم با نظریه روح معنا مجاز را انکار کنیم و این دو با هم منافاتی ندارند یعنی ممکن است کسی قائل به نظریه روح معنا باشد ولی مجاز را هم قبول کند.
وی افزود: اینکه بگوییم که خداوند واضع است و خدا معانی را به همان معنای کلی و عام وضع کرده است و مردم باید تدریجا استعمال کنند و این را بخواهیم به عرف بچسبانیم سخت است. و در حوزه مفاهیم و صفات و افعال الهی کشفی است که محقق باید انجام دهد یعنی القای خصوصیت انجام بدهد.
حجت الاسلام ایازی در پایان با اشاره به این که می توان به نظریه روح معنا تکیه کرده و مصادیق گوناگونی برای آن تصور کنیم، اظهار داشت: مرحوم علامه طباطبایی در مسئله روح معنا، بقای فایده را مطرح می کند و به کارکردگرایی معتقد بود، برای نمونه در آیه «الله نورالسماوات والارض» نور در نزد مردم عرب آن دوره به معنای چراغ روشنایی بود و در اینجا منظور فایده نور است نه خود نور و فایده نور روشنایی است.
