دکتر محمد حسن الهی منش، استاد علوم سیاسی درگفتگو با سرویس علمی فرهنگی خبرگزاری «حوزه» اولویت دادن به پژوهش های کاربردی و همچنین دغدغه های مورد نیاز و پرداختن به موضوعات پژوهشی با توجه به هنجارها و ارزشها را ازجمله اصول مهم پژوهش در دو نهاد مهم و تأثیر گذار حوزه و دانشگاه عنوان نمود.
*استاد چه اصول و نکاتی را در امور پژوهشی در دو نهاد مهم و تأثیر گذار حوزه و دانشگاه باید مد نظر داشته باشیم و بر اساس چه اصولی این مباحث پژوهشی را دنبال کنیم؟
*اولویت دادن به پژوهش های کاربردی و دغدغه های مورد نیاز :
بایستی دو نهاد حوزه و دانشگاه فعالیت‌ها و محورهای عملکرد خود را در راستای دغدغه های اصلی جامعه قرار دهند و از مباحثی که جنبه کاربردی پژوهشی ندارد کمتر استفاده کرده، بیشتر مباحثی را مطرح کنند که مرتبط با دغدغه‌ها و چالش های مهم جامعه است.
* پرهیز از کلی گویی
با توجه به اینکه باید صحبت ها را در میدان عمل و نه در پشت تریبون دنبال کنیم. بنابر این ضرورت دارد تا از کلی گویی و از مباحثی که جنبه ذهنی و اجتماعی داشته و کمتر می‌توان برای آنها شاخص کمّی احراز کنیم پرهیز کنیم و اگر از نکات انتزاعی استفاده می‌کنیم در صدد انضمامی کردن متغیرها باشیم. اگر صحبت از سواد، آزادی و عدالت و اگر از جامعه اسلامی صحبت می‌کنیم مستلزم شناسایی متغیرهای کمی آنها هستیم تا هم بحث برای خودمان درست تبیین شود و هم در مراکز پژوهشی زمینه های کاربردی این مباحث را پیدا کنیم و خط سیری را برای مخاطبین پژوهش محورمان مشخص کنیم.
بر این اساس باید محورهای پژوهشی را از حالت انحصاری و تک محوری خارج کرده و سعی شود موضوعات و محورهای پژوهشی در چارچوب موضوعات مرتبط با دیالوگ و مفاهمه تنظیم و بر اساس نیازهای جامعه و انتظارات و توقعات اجتماعی و در راستای قوانین مصوب و مقرری که در حوزه آموزشی و پژوهشی هست مرتبط کنیم، البته در همین راستا بین مقررات آموزشی و انتظارات اجتماعی هم تعامل ایجاد شود. با توجه به اینکه دقت داشته باشیم در حوزه عمومی جامعه و بر اساس مطالب ، موضوعات ، چالش ها و نکاتی که در سطح عمومی جامعه ملاحظه می‌کنیم حرکت کنیم.
*توجه به نظر کارشناسان:
نکته دیگر تأکید در امر کارشناس است. به تعبیری ما باید به موضوعات کارشناسی اهمیت دهیم. همچنین به نظرات کارشناسان خودمان در حوزه های مختلف توجه کنیم و اگر در بستر تصمیم سازی یا تصمیم گیری در مسائل پژوهشی هستیم ابتدا به نکات مورد نظر از سوی کارشناسان دقت کنیم.
* ارزش دادن به نقد خردمندانه
همچنین به عنوان حوزو و دانشگاهی حتماً باید اعتقاد راسخ به جریان نهضت علمی متوالی جدی و همه جانبه داشته باشیم و برای استحکام و استقرار این نهضت علمی جدّ بلیغی مصروف داریم و ضمن توجه به آرمانگرایی، استکبار ستیزی و تلاش برای حاکمیت ارزش های انقلاب اسلامی در دو نهاد حوزه و دانشگاه فعالیت کنیم لذا باید از یک سو پرچمدار استقلال و آزادی و از سوی دیگر مدعی راستین استقلال و مدافع واقعی جمهوری اسلامی ایران باشیم یعنی از افراط و تفریط شعار استقلال آزادی جمهوری اسلامی چه در شعار و چه عمل خودداری شود و برای نقد خردمندانه اهمیت قائل باشیم. به تعبیری اتاق های فکری برای بررسی مسائل کلان و استراتژیک کشور و نیز حل و فصل کارشناسانه این مسائل در حوزه و دانشگاه ایجاد و تقویت شود.
* زمینه سازی تصمیم سازی و تصمیم گیری نخبگان
در ادامه باید بسترهای ملی و مذهبی تصمیم سازی و تصمیم گیری در امور مختلف برای سیاستگذاران و نخبگان کشور هموار کنیم و از سوی دیگر لازم است تا جامعه دانشگاهی و اهالی حوزه به آنها دقت نظر داشته و هرچقدر بتوانیم خود را مسئولیت پذیرتر نشان داده و شفاف تر و قانون مدار تر عمل نموده، در جامعه مشارکت قانونمند داشته و پاسخگوی انتظارات و نیازهای جامعه باشیم، در این صورت کارهای پژوهشی ما نتایج مفیدی را به دست خواهد داد.
همچنین در مباحث پژوهشی با رویکردی نظام مند یا مجموعه نگر و قیاسی نگر وارد شویم و بر نیازهای نظام مند یا به تعبیری منظم و مرتب بودن امور تأکید داشته باشم.
* تأکید بر سرمایه اجتماعی و افزایش این سرمایه
از مباحث دیگر مرتبط با الزمات مشترک پژوهشی دو نهاد حوزه و دانشگاه، تأکید بر سرمایه اجتماعی و افزایش این سرمایه است.
همانطور که استحضار دارید بسیاری از پژوهش های ما قابل اعتماد و اتکا نبوده و مورد نیاز جامعه ما نیست و نظام اجتماعی از آنها بهره کافی نمی برد؛ یکی از علت های آن این است که کمتر در میر اعتماد سازی تلاش کرده و بر اساس ارزش ها و هنجارهای مشترک حرکت نکرده ایم.
اگر بتوانیم مخاطبین را به سمت نظرات خود سوق داده و مشارکت آنها را در امور داشته باشیم، به افزایش سرمایه اجتماعی علمی نیز و الگو بودن این نخبگان فکری، فرهنگی و علمی جامعه کمک کرده ایم چرا که این سرمایه فکری خمیرمایه جامعه است و از سویی ما به توجه جامعه علمی به مخاطبین خاص و عام آن اعتماد داریم که این اعتماد می‌تواند به عنوان قلب سرمایه اجتماعی شهروندان ایران اسلامی باشد.
* پرداختن به موضوعات پژوهشی با توجه به هنجارها و ارزش ها
همچنین رسالت حوزه و دانشگاه در امر پژوهش در حال حاضر با توجه به اینکه انقلاب ما انقلابی معنوی و روحانی و به تعبیر حضرت امام(ره) انفجار نور است، می‌تواند نسبت به سایر انقلاب های بزرگ جهان فصل ممیزی باشد. به تعبیری اگر انقلاب فرانسه یا بعد از انقلاب روسیه، انقلاب چین را ملاحظه کنیم، اینها با انقلاب اسلامی ایران تفاوت ماهوی داشته اند. در انقلاب اسلامی بحث معنا و اراده انسان ها در تعالی بخشیدن فطرت و ویژگی های فطری انسان را داریم، بنابر این لازم است اهالی حوزه و صاحب نظرات پژوهشی دانشگاه بر قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران بیش از پیش تأکید بورزند و موضوعات پژوهشی را با توجه به هنجارها و ارزشها تنظیم کنند.
* ضرورت توجه به دو اصل اثر بخشی و کارایی در امور پژوهشی
وقتی می‌بینیم ارکان قدرت نرم، مبتنی بر ارزش ها و باورهاست، اعتماد است و سوم اعتبار است که هم شامل شهرت و هم شامل حیثیت است، به همین دلیل هرچقدر بتوانیم در جهت ماهیت قدرت نرم یعنی ساخت اغنایی که مبتنی بر ارتباط متقابل و تعاملی باشد حرکت کنیم، بیشتر در راستای همان مصداق آیه شریف«ادْعُ إِلى سَبيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتي هِيَ أَحْسَن؛ نحل 125» حرکت کرده ایم، هرچقدر بتوانیم فطرت انسان ها را به سمت تفکر و تدبر در مسائل انسانی و دینی هدایت کنیم و اینکه حتماً دو نهاد حوزه و دانشگاه باید به این دو اصل مهم توجه کنند، یکی اصل مهم اثر بخشی که عبارتست از انجام کارهای خوب، یعنی اگر پژوهش یا تحقیقی انجام می‌دهیم، در ابتدا آن را غربال کنیم که اگر از بیرون جامعه به داخل جامعه وارد می‌شود تحقیق کنیم که با توجه به آرمانها و ارزش ها و اهداف انقلاب اسلامی و شعارهایی که مد نظر جمهوری اسلامی است برای جامعه ما کارایی دارد یا خیر؟! مانند توجه به سه اصل سیاست خارجی که عبارتند از اصول عزت و حکمت و مصلحت، آیا این اصول پژوهشی ما در حوزه و خصوصاً در دانشگاه مبتنی بر کارهای خوب که همان اثر بخشی است وجود دارد یا خیر؟ اصل دوم به کارایی امور پژوهشی بر می‌گردد که متأسفانه بسیاری از کتب، تحقیقات دانشگاهی و حتی رساله‌ها، سمینارها و کارهایی در چارچوبه مسائل حوزوی انجام شده اند به صورت ناتمام باقی مانده و به دلایل مختلف مانند مباحث مالی و مدیریتی این کارهای خوب را به درستی انجام نداده ایم، لازم است که دو نهاد مهم حوزه و دانشگاه در این دو اصل بازنگری داشته باشند، بنابراین یکی اصل اثر بخشی که عبارت است از انجام کارهای خوب و درست و همچنین اصل کارآیی که عبارتست از درست انجام دادن کارهای خوب باید همواره مد نظر باشد.
* لزوم تدبر و تفکر و دیدبانی قبل از عمل
همچنین بایستی بر اساس اصل «کلما حکم به العقل حکم به الشرع و کلما حکم به الشرع حکم به العقل» که استراتژی و خط مشی ما را در مسائل مختلف هدایت می‌کند به سمت تدبر و تفکر و دیدبانی قبل از عمل هدایت کنیم.
*ضرورت رعایت انصاف و پرهیز از خود ستایی در پژوهش و تحقیقات علمی
همچنین بر اساس آیه شریفه « فَلا تُزَكُّوا أَنْفُسَكُم ،نجم 32» خودستایی نکرده و حق نگری و انصاف گرایی را مد نظر تحقیقات خود قرار دهیم و اگر در یکی از عرصه های دینی و علمی احساس می‌کنیم نسبت به مجامع دیگر و گذشته تاریخی خود و عالمان دینی و دانشگاه دیگر کشورها به نتایج ضعیف تری رسیده ایم بهتر است از نتایج مطلوب تر دیگر عالمان دینی و دانشگاه استفاده کرده و خود را با آمارهای کمی که بعضاً غیر واقعی است دلخوش نکنیم.
*رعایت تقوا و نظم در پژوهش
لازم است جامعه حوزوی و دانشگاهی ما به سمت این فرمایش مولای متقیان که در اواخر عمرشان فرمودندحرکت کند: «اوصیکم بتقوی الله و نظم امرکم،رک:نامه 47 نهج ابلاغه صبحی صالح »یعنی باید در امور تحقیقاتی در حوزه های مختلف تقوای الهی را پیشه کنیم که شاید خوشایند برخی مسئولین و مقامات بالاتر قرار نگیرد ولی ما بر اساس آیه شریفه « ِ وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحْتَسِب وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِه قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِكُلِّ شَيْءٍ قَدْراً؛ الطلاق آیات 2 و 3. » زندگی و عقل معاش خود را به عقل معادمان پیوند زده و در راستای عقل معاد حرکت کنیم. لازم است شعارهای خود را با بصیرتی که در امر پژوهشی به کار می‌گیریم به سمت شعور پژوهشی حرکت دهیم تا خدای ناکرده مصداق آیه « لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ ؛ صف آیه 2» نباشیم.
*توجه به موضوع خدمات متقابل اسلام و ایران
همچنین لازم است پژوهشگران دو نهاد حوزه و دانشگاه به خدمات متقابل اسلام و ایران عنایت داشته و بر مؤلفه های اسلامی - ایرانی هویت ملی با رعایت اعتدال و انصاف تأکید داشته باشند و موضوعات پژوهشی که مدنظر دارند با این چارچوب به هویت ملی و همچنین مشروعیت نظام و به مشارکت شهروندان کمک می‌کند، بنابراین به اقتدار عالیه نظام جمهوری اسلامی ایران و استقلال همه جانبه ای که مد نظر مقامات عالیه جمهوری اسلامی ایران است هم کمک خواهد کرد.
* واهمه نداشتن از گفتن نمی دانم
از سوی دیگر باید با توجه فرمایش علی(ع) در جاهایی که جامعه علمی نتیجه مطلوبی نمی گیرد خیلی عالمانه و شفاف و با روش علمی اعلام کنیم که نسبت به مسأله ای جاهل بوده و یا یک مطلب علمی را خیلی محکم اعلام نکند، علی(ع) می‌فرماید کسی که جمله نمی دانم را به کار نمی گیرد، خود را تباه می‌کند. به تعبیری دیگری آیه شریفه می‌فرماید:« وَ لا تَقْفُ ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْم، اسرا 36» لذا یکی از آفاتی که در دو نهاد حوزه و دانشگاه وجود دارد و لازم است بازنگری شود دقت کردن در همین آیه شریفه است که در بسیاری از موارد یک جامعه آماری درست کرده و نمونه گیری کرده ایم ما نمی توانیم با توجه به یک نظرسنجی یک حکم قطعی درست کرده و از آن دفاع کنیم چرا که ما نسبت به جوانب کلی امور اشراف کلی و عقلی نداریم لازم است رویکردمان نسبت به مباحث پژوهشی و نتایج آن یک رویکرد اعتدالی باشد.
* جایگاه بصیرت در پژوهش
بحثی که لابلای این مباحث نیاز است تا مطرح شود، بحث بصیرت است که لازم است در عصر حاضر که دنیای الکترونیک، دنیای اینترنت و رسانه های مجازی هست بیشتر به آن توجه شود.
با توجه به عصر انفجار اطلاعات و سرعت ارتباطات و تراکم زمان و مکان که در حاکمیت ملی کشورها بوجود آمده و مرزهای ملی از طریق امواج جهانی شدن درنوردیده شده، بصیرت خود را زیاد کنیم و به فرمایش امیر المومنین علی (علیه السلام) «بصیر کسی است که بشنود و بیندیشد نگاه کند و ببیند و از عبرتها پند بگیرد؛ خطبه 153 نهج البلاغه صبحی صالح» بنابر این بصیرت نوعی عقل در مسیر هدایت انسان و استفاده از روشنگری است.
لازم است ما در حال حاضر تشخیص وضعیت داشته باشیم چه در وضعیت داخلی یا شرایط بین المللی جایگاه خود را بیابیم و نقاط قوت و ضعف و فرصت و تهدید خود را شناسایی کنیم و براساس این عبارت قرآنی که می‌فرماید:« قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلى شاكِلَتِه؛ اسرا؛ 84» هر کسی شخصیت خود را می‌سازد مسئولیت پذیر باشیم و فهم مسئولیت در ما اضافه شود.
