خبرگزاری «حوزه»در ادامه سلسله مباحث تفسیری استاد قرائتی با موضوع «تفسیر قطره ای» به بیان نکته های آیه «صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَلاَ الضَّآلِّینَ» می پردازد.

(خداوندا! ما را به) راه کسانی که آنها را مشمول نعمت خود ساختی، (هدایت کن) نه غضب شدگان و نه گمراهان!

نکته ها:

این آیه راه مستقیم را، راه کسانی معرّفی می کند که مورد نعمت الهی واقع شده اند و عبارتند از: انبیا، صدّیقین، شهدا وصالحین. «من یطع اللّه والرّسول فاولئک مع الّذین انعم اللّه علیهم من النبیّین والصدّیقین والشهداء والصالحین»، کسانی که خدا و رسول را پیروی کنند، آنان با کسانی هستند که خدا آنها را نعمت داده است، از پیامبران، راستگویان، شهدا و صالحان. (نساء، 69) و آیه 59 سوره مریم. توجّه به راه این بزرگواران و آرزوی پیمودن آن و تلقین این آرزو به خود، ما را از خطر کجروی و قرار گرفتن در خطوط انحرافی باز می دارد.

بعد از این درخواست، از خداوند تقاضا دارد که او را در مسیر غضب شدگان و گمراهان قرار ندهد. زیرا بنی اسرائیل نیز به گفته قرآن، مورد نعمت قرار گرفتند، ولی در اثر ناسپاسی و لجاجت گرفتار غضب شدند.

قرآن، مردم را به سه دسته تقسیم می نماید: کسانی که مورد نعمت هدایت قرار گرفته و ثابت قدم ماندند، غضب شدگان و گمراهان.

مراد از نعمت در (انعمتَ علیهم)، نعمتِ هدایت است. زیرا در آیۀ قبل سخن از هدایت بود. علاوه بر آن که نعمت های مادی را کفّار و منحرفین و دیگران نیز دارند.

هدایت شدگان نیز مورد خطرند و باید دائماً از خدا بخواهیم که مسیر ما، به غضب و گمراهی کشیده نشود.

* مغضوبین در قرآن

در قرآن، افرادی همانند فرعون و قارون و ابولهب و امّت هایی همچون قوم عاد، ثمود و بنی اسرائیل، به عنوان غضب شدگان معرّفی شده اند. در آیات متعدّدی از قرآن ویژگی های گمراهان و غضب شدگان و مصادیق آنها بیان شده است که برای نمونه به موارد ذیل اشاره می شود:

* منافقان و مشرکان و بدگمانان به خداوند. نساء، 116 و فتح، 6.

* کافران به آیات الهی و قاتلان انبیاء الهی. بقره، 61.

* اهل کتاب که در برابر دعوت به حقّ سرکشی کرده اند. آل عمران، 110 - 112.

* فراریان از جهاد. انفال، 16.

* پذیرندگان و جایگزین کنندگان کفر با ایمان. بقره، 108 و نحل، 106.

* پذیرندگان ولایت دشمنان خدا و دوستداران رابطه ی با دشمنان خدا. ممتحنه، 1.

بنی اسرائیل که داستان زندگی و تمدن آنها در قرآن بیان شده است، زمانی بر مردم روزگار خویش برتری داشتند؛ «فَضّلتُکم علی العالَمین» (بقره، 47) لکن بعد از این فضیلت و برتری، به خاطر کردار و رفتار خودشان، دچار قهر و غضب خداوند شدند «و باؤوا بغضب من اللّه» (بقره، 61) این تغییر سرنوشت، به علّت تغییر در رفتار و کردار آنان بوده است. دانشمندان یهود، دستورات و قوانین آسمانی تورات را تحریف کردند، «یحرّفون الکلم» (نساء، 46) و تجّار و ثروتمندان آنان نیز به ربا و حرام خواری و رفاه طلبی روی آوردند، «اخذهم الرّبا» (نساء، 161) و عامّه مردم نیز در برابر دعوت به جهاد و مبارزه، از روی تن پروری و ترس، از رفتن به جبهه نبرد و ورود به سرزمینِ مقدّس، سر باز زدند. «فاذهب انت و ربّک فقاتلا انّا هیهُنا قاعدون» (مائده، 24) به خاطر این انحرافات، خدا آنان را از اوج عزّت و فضیلت، به نهایت ذلّت و سرافکندگی مبتلا ساخت.

ما در هر نماز، از خداوند می خواهیم که مانند غضب شدگان نباشیم. یعنی نه اهل تحریف آیات و نه اهل ربا و نه اهل فرار از جهاد در راه حقّ، و همچنین از گمراهان نباشیم، آنان که حقّ را رها کرده و به سراغ باطل می روند و در دین و باور خود غلوّ و افراط کرده و یا از هوی و هوس خود و یا دیگران پیروی می کنند. «قل یا أهل الکتاب لاتَغلوا فی دینکم غیرالحقّ ولاتتّبعوا أهواءقوم قدضَلّوا من قبل وأضلّوا من قبل و أضلّوا عن سواءالسبیل» بگو: ای اهل کتاب! در دینتان به ناحقّ غلوّ نکنید وبه دنبال خواهش های گمراهانِ پیش از خود نروید، که آنان افراد زیادی را گمراه کرده و از راه راست گمراه شده اند. (مائده، 77)

انسان در این سوره، عشق و علاقه و تولاّی خود را به انبیا و شهدا و صالحان و راه آنان، اظهار و ابراز داشته و از مغضوبان و گمراهان تاریخ نیز برائت و دوری می جوید و این مصداق تولّی و تبرّی است.

* ضالّین در قرآن

«ضلالت» که حدود دویست مرتبه این واژه با مشتقاتش در قرآن آمده است. گاهی در مورد تحیّر به کار می رود، «و وَجدَک ضالاً» (ضحی، 7) وگاهی به معنای ضایع شدن است، «اضلّ اعمالهم» (محمّد، 1) ولی اکثراً به معنای گمراهی و همراه با تعبیرات گوناگونی نظیر: (ضلال مبین)، (ضلال بعید)، (ضلال قدیم) به چشم می خورد.

در قرآن افرادی به عنوان گمراه معرّفی شده اند، از جمله: کسانی که ایمان خود را به کفر تبدیل کردند، «من یَتبدّل الکفر بالایمان فقد ضلّ سواء السبیل» (بقره، 108) مشرکان، «و من یشرک باللَّه فقد ضل ضلالا بعیدا» (نساء، 116) کفار، «و من یکفر باللَّه... فقد ضلّ» (نساء، 136) عصیان گران، «و من یعص اللَّه و رسوله فقد ضل» (احزاب، 36) مسلمانانی که کفّار را سرپرست و دوست خود گرفتند، «لا تتخذوا عدوی و عدوکم اولیاء... و من یفعله منکم فقد ضل سواء السبیل» (ممتحنه، 1) کسانی که مردم را از راه خدا باز می دارند، کسانی که به خدا یا رسول خدا توهین می کنند، آنان که حقّ را کتمان می کنند و کسانی که از رحمت خدا مأیوسند.

در قرآن نام برخی به عنوان گمراه کننده آمده است، از قبیل: ابلیس، فرعون، سامری، دوست بد، رؤسا و نیاکان منحرف.

گمراهان خود بستر و زمینۀ انحراف را فراهم و گمراه کنندگان از این بسترها و شرایط آماده، استفاده می کنند. بسترهای انحراف در قرآن عبارتند از: هوس ها، «اتّخذ الهه هَواه واضلّه اللَّه» (جاثیه، 23)؛ بت ها، «جعلوا لِلّه انداداً لِیضلّوا عن سبیله» (ابراهیم، 30) گناهان «وما یضلّ به الا الفاسقین» (بقره، 26) پذیرش ولایت باطل، «انّه من تولاّه فانّه یضلّه» (حج، 4) جهل و نادانی. «و ان کنتم من قبله لمن الضّالّین» (بقره، 198)

* پیام ها:

1- انسان در تربیت، نیازمند الگو می باشد. انبیا، شهدا، صدّیقین و صالحان، نمونه های زیبای انسانیّت اند. «صراط الّذین انعمت علیهم»

2- آنچه از خداوند به انسان می رسد، نعمت است. قهر و غضب را خود به وجود می آوریم. درباره نعمت «أنعَمتَ» به کار رفته، ولی در مورد عذاب، نفرمود: «غَضبتَ» تو غضب کردی. «انعمت، المغضوب علیهم»

3- ابراز تنفّر از مغضوبان و گمراهان، جامعه اسلامی را در برابر پذیرش حکومت آنان، مقاوم و پایدار می کند. «غیر المغضوب علیهم ولا الضّالّین» قرآن سفارش کرده است: «لا تَتولّوا قوماً غَضِب اللّه علیهم» هرگز سرپرستی گروه غضب شدگان الهی را نپذیرید. (ممتحنه، 13).