به گزارش خبرگزاری«حوزه» ، آیت الله سید احمد خاتمی از اساتید حوزه علمیه قم در ادامه تبیین بحث «فقه حکومتی» به بررسی بخش دیگری از ادله وجوب حفظ نظام در حوزه اقتصادی پرداخت.
يَا هِشَامُ، إِنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام كَانَ يَقُولُ: إِنَ مِنْ عَلَامَةِ الْعَاقِلِ أَنْ يَكُونَ فِيهِ ثَلَاثُ خِصَالٍ: يُجِيبُ إِذَا سُئِلَ، وَ يَنْطِقُ إِذَا عَجَزَ الْقَوْمُ عَنِ الْكَلَامِ، وَ يُشِيرُ بِالرَّأْيِ الَّذِي يَكُونُ فِيهِ صَلَاحُ أَهْلِهِ، فَمَنْ لَمْ يَكُنْ فِيهِ مِنْ هذِهِ الْخِصَالِ الثَّلَاثِ شَيْءٌ؛ فَهُوَ أَحْمَقُ؛ إِنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام قَالَ : لَايَجْلِسُ فِي صَدْرِ الْمَجْلِسِ إِلَّا رَجُلٌ فِيهِ هذِهِ الْخِصَالُ الثَّلَاثُ، أَوْ وَاحِدَةٌ مِنْهُنَّ، فَمَنْ لَمْ يَكُنْ فِيهِ شَيْءٌ مِنْهُنَّ فَجَلَسَ، فَهُوَ أَحْمَقُ. (الكافي، ج1، ص: 40)
سخن درباره قاعده حفظ نظام بود و از عناصر حفظ نظام در عرصه نظامی سیاسی بحث کردیم؛ حال نوبت به بحث حفظ نظام در عرصه اقتصادی است.
* پشتوانه اقتصادی در حکومت
آن چنان که در عرصه زندگیِ فردی، انسان به فکر پشتوانه زندگی است، در عرصه حکومتی هم باید به فکر پشتوانه اقتصادی باشیم. بی تردید از عناصر مهم حفظ نظام، عرصه اقتصادی است.
چهار ماموریت امیرالمؤمنین (ع) برای مالک اشتر
مولا علی علیه السلام در عهد مالک اشتر 4 مأموریت برای او بیان می کنند؛
هَذَا مَا أَمَرَ بِهِ عَبْدُ اللَّهِ عَلِيٌّ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ مَالِكَ بْنَ الْحَارِثِ الْأَشْتَرَ فِي عَهْدِهِ إِلَيْهِ حِينَ وَلَّاهُ مِصْر: جِبَايَةَ خَرَاجِهَا وَ جِهَادَ عَدُوِّهَا وَ اسْتِصْلَاحَ أَهْلِهَا وَ عِمَارَةَ بِلَادِهَا. (نهج البلاغة، ص: 426)
اين فرمان بنده خدا على امير مؤمنان، به مالك اشتر پسر حارث است، در عهدى كه با او دارد، هنگامى كه او را به فرماندارى مصر بر مى گزيند تا خراج آن ديار را جمع آورد، و با دشمنانش نبرد كند، كار مردم را اصلاح، و شهرهاى مصر را آباد سازد.
کلامی از حضرت مولا علی علیه السلام نقل شده است که گویا حرف امروز جامعه است:
عنه (عليه السلام): فَضِيلَةُ السُّلْطَانِ عِمَارَةُ الْبُلْدَانِ. (عيون الحكم و المواعظ (لليثي)، ص: 357)
از مأموریت های حکومت تقویت اقتصاد و به ویژه بیت المال است که در نتیجه پول ارزش و پشتوانه پیدا می کند و اقتصاد هم شکوفا می شود.
* تقسیم بندی فقه
در تقسیم بندی فقه، یک تقسیم بندی جامع داریم که از مرحوم محقق حلی است.
مرحوم شیخ در نهایه 22 عنوان کتاب فقهی آورده و در مبسوط 71 عنوان بیان شده و محقق در شرایع 57 عنوان آورده است و علامه 31 عنوان و شهید اول در لمعه 51 کتاب و در کتاب دروس 48 عنوان بیان شده است.
به نظر می رسد متوسط این عناوین همان 50 عنوان باشد.
بهترین تقسیم بندی از مرحوم محقق حلی است که 4 تقسیم بیان کرده است:
* کتاب های باب عبادت؛
* کتاب های باب معاملات
* کتاب های باب ایقاعات مثل طلاق و هر آن چه که نیازی به دو طرف ندارد؛
* کتاب هایی مانند حدود و دیات.
برخی از ابواب فقهی مربوط به اقتصاد است مثل کتاب المتاجر و کتاب المزارعه و کتاب المضاربه و کتاب السماقات.
به نظر می رسد مولا علی علیه السلام عنایت زیادی به مسئله کشاورزی داشتند و استقلال جامعه نیز در گرو همین مسئله است.
الإمام عليّ (عليه السلام): «مَنْ وَجَدَ مَاءً وَ تُرَاباً ثُمَّ افْتَقَرَ فَأَبْعَدَهُ اللَّهُ». (قرب الإسناد، متن، ص: 115) كسی که آب و زمينى داشته باشد و فقير و نيازمند گردد، از رحمت خدا دور است.
(جمله «فأبعده الله» می تواند اخباری باشد یعنی از رحمت خدا دور است و می تواند انشایی باشد یعنی خدا او را از رحمتش دور نگاه دارد)
الإمام الباقر (عليه السلام): أَنَّ عَلِيّاً (ع) كَانَ يَكْتُبُ إِلَى أُمَرَاءِ الْأَجْنَادِ: أَنْشُدُكُمُ اللَّهَ فِي فَلَّاحِي الْأَرْضِ أَنْ يُظْلَمُوا قِبَلَكُمْ.
(قرب الإسناد، متن، ص: 138) حضرت علی علیه السلام طی نامه ای به کارگزاران خود نوشتند: شما را به خدا سوگند می دهم که مبادا کشاورزان از جانب شما مورد ستم واقع شوند.
همچنین به صنعت هم بهاء داده شده است که زیر مجموعه تجارت است.
اولاً امامان به ویژه مولا علی علیه السلام بر صنعت بومی تأکید داشتند یعنی نیاز به بیرون ندارد و با تلاش حل می شود.
عَنْ أُمِّ الْحَسَنِ النَّخَعِيَّةِ، قَالَتْ: مَرَّ بِي أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام، فَقَالَ: أَيَّ شَيْءٍ تَصْنَعِينَ يَا أُمَّ الْحَسَنِ؟ قُلْتُ: أَغْزِلُ، فَقَالَ: أَمَا إِنَّهُ أَحَلُّ الْكَسْبِ أَوْ مِنْ أَحَلِّ الْكَسْب. (الكافي (ط - دارالحديث)، ج10، ص: 535)
ام الحسن نخعیه گفت: امیر المومنین (ع) بر من گذشت پس فرمود: چه چیزی (کاری) می سازی ای ام حسن؟ گفتم: نساجی می کنم (بافندگی می کنم) پس فرمود: آگاه باش که حلال ترین کسب هاست یا از حلال ترین کسب هاست.
تبصره:
صنعت باید همراه با وجدان کاری باشد یعنی سهل انگاری نباید وجود داشته باشد.
عنه (عليه السلام) - في الحكم المنسوبة إليه -: لا تطلب سرعةَ العمل، واطلب تجويده؛ فإنّ الناس لا يسألون في كم فرغ من العمل ، إنّما يسألون عن جودة صنعته. (موسوعة الإمام علي بن أبي طالب (ع) في الكتاب والسنة والتاريخ ، ج: 4 ، ص 173)
در پی سرعت عمل مباش، بلکه به دنبال خوب انجام دادن آن باش، زیرا مردم نمی پرسند در چه مدت کار را به سرانجام رساند، بلکه از کیفیت انجام آن می پرسند.
* تأمین زندگی آبرومندانه برای شهروندان
تأمین زندگی آبرومندانه برای شهروندان در قانون اساسی به عنوان یکی از اصول زندگی اولیه بیان شده است و نظام وظیفه دارد زمینه این نحوه زندگی را برای همه شهروندان اعم از مسلمان و غیر مسلمان فراهم کند.
مُحَمَّدِ بْن أَبِي حَمْزَةَ عَنْ رَجُلٍ بَلَغَ بِهِ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ (ع) قَالَ: مَرَّ شَيْخٌ مَكْفُوفٌ كَبِيرٌ يَسْأَلُ فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع مَا هَذَا فَقَالُوا يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ نَصْرَانِيٌّ قَالَ فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (ع) اسْتَعْمَلْتُمُوهُ حَتَّى إِذَا كَبِرَ وَ عَجَزَ مَنَعْتُمُوهُ أَنْفِقُوا عَلَيْهِ مِنْ بَيْتِ الْمَالِ. (تهذيب الأحكام (تحقيق خرسان)، ج6، ص: 293)
مرد نابينايى مى گذشت و از مردمان پولى طلب مىكرد، امير المؤمنين (ع) فرمود: اين چيست؟، گفتند: يا امير المؤمنين، مردى نصرانى است. امير المؤمنين (ع) فرمود: از او كار كشيديد، و چون پيرو ناتوان شد او را رها كرديد!؛ از بيت المال خرج او را بدهيد.
مولا علی علیه السلام توانسته بود حداقل زندگی آبرومند را برای مردم فراهم کند.
قَالَ عَلِيٌّ (ع) مَا أَصْبَحَ بِالْكُوفَةِ أَحَدٌ إِلَّا نَاعِماً إِنَّ أَدْنَاهُمْ مَنْزِلَةً لَيَأْكُلُ الْبُرَّ وَ يَجْلِسُ فِي الظِّلِّ وَ يَشْرَبُ مِنْ مَاءِ الْفُرَات.
امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: در كوفه كسى شب را به صبح نمى رساند مگر با يك زندگى راحت، پايين ترين مردم از نظر شغل، نان گندم مى خورند، و خانه دارند، و از آب گوارا (فرات) مى نوشند.
(مناقب آل أبي طالب عليهم السلام (لابن شهرآشوب)، ج2، ص: 99)
* کنترل بازار اسلامی؛
* مبارزه با مفاسد اقتصادی.
تهیه و تنظیم: محمد هادی سمتی
