به گزارش سرویس بین الملل خبرگزاری «حوزه»، موسوعه ابن عباس تالیف آیت الله سید محمد مهدی الخرسان از علمای حوزه علمیه نجف به چاپ رسید.

این موسوعه از سوی مرکز الابحاث العقائدیه (مرکز پژوهش های اعتقادی وابسته به دفتر آیت الله العظمی سیستانی) منتشر شده است. در همین راستا حجت الاسلام و المسلمین محمد الحسون مدیر این مرکز در مصاحبه با خبرنگار خبرگزاری حوزه ، ضمن اشاره به ویژگی های ابن عباس و مولف این موسوعه، جزئیات تدوین این موسوعه را تشریح کرد. وی در بخشی از این مصاحبه گفت:  آیت الله الخرسان، بیش از هفتاد سال از عمر خود را صرف این کار کرد و بدین ترتیب این موسوعه، «کتابِ عمر» سید الخرسان است که در آن هرچیزی را که به ابن عباس مربوط می شود ذکر کرده است و هرچه در مورد تولد، تحصیل، علم، اساتید، شاگردان، سخنانی که درباره وی گفته شده، همه و همه در این کتاب ذکر شده است.

متن این مصاحبه تقدیم فرهیختگان و علاقه مندان به دانش به ویژه محققان میراث فکری و حدیثی شیعه می شود.

*  اخیرا مرکز الابحاث العقائدیه اقدام به انتشار موسوعه ابن عباس کرده است؛ این موسوعه چند جلد است؟

این کتاب که "موسوعه عبدالله بن عباس حبر الأمة و ترجمان القرآن" نام دارد؛ این موسوعه  تالیف آیت الله سید محمد مهدی الخرسان از علمای حوزه علمیه نجف است و 21 جلد دارد.

* یادم هست که چندی قبل اثری از آیت الله الخرسان به عنوان کتاب سال جمهوری اسلامی نیز معرفی شد. به نظرم با توجه به ارتباطات خوب و مدیدی که با ایشان دارید، خوب است قبل از ورود به موسوعه، مختصری از زندگی علمی ایشان مطلع شویم.

مؤلف این کتاب، سید محمد مهدی بن سید حسن الخرسان متولد نجف اشرف در سال 1347 هجری قمری می باشد و اکنون عمر شریف ایشان 91 سال است. پدر وی سید حسن الخرسان از اولین شخصیت هایی است که در زمینه محافظت و تحقیق از تراث و آثار مکتوب علمای شیعه تلاش کرد تا جایی که نام ایشان به واسطه تحقیق برخی منابع مهم علمی مشهور شد و همان طور که گفتم ایشان از اولین کسانی بودکه در زمان خود به حفظ و احیاء تراث علما اهتمام داشت.

سید مهدی الخرسان از شاگردان آیت الله العظمی سید خوئی و آیت الله العظمی سید محسن الحکیم است که در کنار اهتمامی که به تراث داشته است، مردی عالم، فاضل، شاعر و ادیب است که تالیفات و تحقیقات زیادی دارد و تا جایی که من می دانم ایشان حدود 40 عنوان اثر دارد.

* 40 جلد یا عنوان؟

40 عنوان.  که البته همه آنها چاپ نشده است. به عنوان مثال ایشان از علمایی است که در تحقیق بحارالانوار دست داشته است. بحارالانوار پیش از این به صورت سنگی چاپ شده بود و در اختیار علما بود و پس از آن چند نفر از علما عهده دار تحقیق بحارالانوار شدند تا اینکه به شکل جدید در 110 جلد چاپ و منتشر شد. سید مهدی الخرسان تقریبا تحقیق 12 جلد از بحار را انجام داد و در کنار ایشان سید عبدالعزیز الطباطبایی و علمای دیگر بخش دیگری از بحار را تحقیق کردند.

همچنین ایشان اثری دارد به عنوان "موسوعة ابن ادریس الحلی در 14 جلد که در این کتاب درباره زندگی ابن ادریس نوشته و تمام تالیفات ابن ادریس را جمع و تحقیق کرده است.

موسوعة ابن عباس هم اثر دیگر ایشان است که در 21 جلد چاپ و منتشر شده است. ایشان کتابی دارد به نام "المحسن السبط مولود ام سقط" که ما آن را چاپ کرده ایم و از بهترین کتاب هایی است که درباره حضرت محسن فرزند امیرالمؤمنین و حضرت فاطمه علیهم السلام نوشته شده است.

سید الخرسان کتاب دیگری دارد به نام "علی امام البرره" که در واقع شرح ارجوزه(قصیده) مرحوم آیت الله خوئی درباره امامت امیرالمؤمنین علی علیه السلام و فضائل و مناقب و ادله امامت ایشان است که 166 بیت است و این قصیده در واقع آخرین نوشته آیت الله خوئی به شمار می رود که آن را در سال 1410 نوشت و شاگرد خود سید مهدی الخرسان را به شرح آن مکلف کرد. جالب است بدانید با اینکه زبان آیت الله خوئی عربی نبود، اما توانسته مناقب امیرالمؤمنین(ع) را به زبان شعر عربی فصیح بیان کند و جالب این است که آیت الله خوئی در همین قصیده بیان می کند که من شاعر و ادیب نیستم و فقط برای دست یابی به اجر و پاداش الهی این شعر را سروده ام.

سیدمهدی الخرسان آن گونه که من ایشان را دیده و شناخته ام دو ویژگی دارد که این ویژگی ها در افراد و شخصیت های فعال در زمینه حفظ تراث کمتر دیده می شود. ویژگی اول این است که شما هنگامی که نزد ایشان می نشینی، احساس می کنی در برابر یک کتابخانه متحرک هستی. ایشان اطلاعات بسیار زیادی دارد به گونه ای که شما اگر در حضور ایشان از هر کتاب و موضوعی صحبت کنی، به شما خواهد گفت چه زمانی نوشته شده و چاپ شده و در کجا و توسط چه انتشاراتی چاپ شده. ایشان دایرة المعارف تراث و کتاب است. در این زمینه مرحوم سید عبدالعزیز الطباطبایی الیزدی نیز همانند ایشان بود.

ویژگی دوم سید الخرسان یک ویژگی کمیاب است و آن کرم و سخاوتی است که ایشان در ارائه کتاب ها و نسخه های خطی خود دارد. معمولا کسانی که نسخه های خطی یا قدیمی را در اختیار دارند، گاهی در زمینه ارائه آن و شریک ساختن دیگران با این گنجینه ها بخیل هستند و کتاب ها و نسخه های خطی خود را در اختیار دیگران قرار نمی دهند، اما آیت الله سید محمد مهدی الخرسان در مورد آنچه که از این کتاب ها دارد کریم و سخاوتمند است و حتی پیش از آنکه از ایشان درخواست کنی، کتاب های خود را در اختیار شما قرار می دهد و ایشان هنوز هم با توجه به سنی که دارد، مشغول نوشتن و تالیف و فعالیت است و کتاب مهمی درباره حضرت زهرا(ع) و کتابی هم درباره خاطرات خود در دست تالیف دارد که با توجه به عمر 90 ساله ای که ایشان دارد خاطرات ارزشمندی دارد و ما از خداوند می خواهیم عمر ایشان را طولانی بگرداند.

* بسیار خوب، توضیحات خوبی بود. به موسوعه ابن عباس بپردازیم. به نظرم دست روی سوژه مهمی گذاشته اند برای اینکه عبدالله ابن عباس از شخصیت های مهم در تاریخ اسلام و شیعه است و البته گاهی نقل ها و شبهاتی هم مطرح می شود که امیدوارم در این موسوعه به آن پرداخته شده باشد.

درباره عبدالله بن عباس، باید بگویم که ایشان سه سال پیش از هجرت متولد شد یعنی زمانی که کافران، مسلمانان را در شعب ابی طالب محاصره کرده بودند و بدین ترتیب ابن عباس در شعب ابی طالب متولد شد و در منابع آمده که پدر وی (عباس بن عبدالمطلب) هنگامی که عبدالله متولد شد، وی را نزد پیامبر(ص) آورد و پیامبر(ص) برای وی این گونه دعا کرد: «اللهم ألهمه التأويل و علمه الحکمة» (خداوندا تفسیر را به او الهام کن و حکمت را به او بیاموز). و به خاطر این دعا بود که ابن عباس از مفسران و عرفای بزرگ و عالمان به تفسیر و اسرار قرآن شد. تا جایی که امام علی(ع) درباره عبدالله بن عباس گفت: گویی از پشت پرده به غیب می نگرد. هنگامی که پیامبر(ص) از دنیا رفت، عبدالله بن عباس 14 ساله بود. بر این اساس وی از صحابه و از کسانی است که پیامبر(ص) را دیده اند و از ایشان روایت کرده اند تا جایی که از میمونه، خاله خود و همسر پیامبر می پرسید: پیامبر چه زمانی نزد تو می آید و میمونه هم به او می گفت پیامبر فلان موقع نزد من می آید و بدین ترتیب ابن عباس به پیامبر نگاه می کرد تا ببیند ایشان چگونه وضو می گیرد و نماز می خوانَد و چگونه می خوابد و به این خاطر می بینیم ابن عباس وضو و نماز پیامبر و چگونگی شب زنده داری ایشان را روایت کرده است.

ابن عباس نزد تمام مسلمانان شیعه و سنی ثقه است و همه، روایت های وی در تفسیر قرآن را نقل می کنند. شما الان هر تفسیری را نگاه کنید می بینید روایت های ابن عباس  در آن نقل شده و این نشان می دهد سخن وی نزد شیعه و سنی اعتبار دارد.

ابن عباس پس از وفات پیامبر(ص) شاگرد امیرالمؤمنین(ع) بود و بیشترین شاگردی و علم آموزیِ وی از علی بن ابی طالب علیه السلام بود تا اینکه در سال 68 هجری از دنیا رفت و در پایان عمر خود کور شد.

* اشاره کردید که موسوعه ابن عباس 21 جلد است؛ این موسوعه از چه بخش هایی تشکیل شده است؟

درباره کتاب موسوعه عبدالله بن عباس باید بگویم که آیت الله سید الخرسان هفتاد سال از عمر خود را در تالیف این موسوعه صرف کرده و در ابتدا این کتاب را در 4 جلد نوشت تا اینکه 1374 قمری یعنی 64 سال پیش که خواست این کتاب را چاپ کند، سید هبة الدین شهرستانی بر آن تقریظ نوشت و مرحوم آیت الله سید عبدالهادی الشیرازی از مراجع تقلید نیز بر آن تقریظ نوشت و این دو تقریظ هم اکنون موجود است. اما سید الخرسان در آن زمان متوجه شد که موضوع این کتاب نیازمند تحقیق و شرح فراوان است و بدین ترتیب بود که به تحقیقات خود درباره ابن عباس ادامه داد تا جایی که بیش از هفتاد سال از عمر خود را صرف این کار کرد و بدین ترتیب این موسوعه، «کتابِ عمر» سید الخرسان است که در آن هرچیزی را که به ابن عباس مربوط می شود ذکر کرده است و هرچه در مورد تولد، تحصیل، علم، اساتید، شاگردان، سخنانی که درباره وی گفته شده، همه و همه در این کتاب ذکر شده است.

 به یاد دارم سال 1432هـ در ماه شعبان به عمره و زیارت خانه خدا رفته بودیم که سید الخرسان به ایران سفر می کند و سید جواد شهرستانی که متوجه می شود ایشان به ایران سفر کرده لذا برای ایشان از عراق، ویزای عمره می گیرد و بدین ترتیب ایشان برای ادای عمره به عربستان آمد و در آنجا به طائف رفت و بر سر مزار عبدالله بن عباس حاضر شد و برای وی فاتحه خواند و از خداوند خواست به وی عمر و سلامتی بدهد تا این کتاب را به اتمام برساند.

موسوعه ابن عباس در چهار حلقه(بخش) تنظیم و تالیف شده که هر حلقه 5 جلد است که جز حلقه آخر که 6 جلد است و جلد آخر آن تقریبا حُسن ختام یا معرفی مختصر موسوعه است.

* هر کدام از این حلقه ها به چه موضوعات و مباحثی اختصاص دارد؟

اولین حلقه با عنوان "ابن عباس تاریخ و سیرة" است که درآن از تاریخ ابن عباس از زمان ولادت تا وفات وی سخن گفته که در این حلقه از ولادت ابن عباس در زمان پیامبر(ص) و ماجراهای پس از زمان پیامبر(ص) تا زمان خلافت عثمان بن عفان و دوره خلافت امیرالمؤمنین(ع) و دوره خلافت و امامت امام حسن علیه السلام و سپس خلافت بنی امیه و وفات ابن عباس در سال 68هـ سخن گفته و تمام حوادث و مسائل مربوط به زندگی وی مطرح شده و در این میان تمام اشکالاتی نیز که در این زمینه مطرح شده را بیان و به آنها پاسخ داده است و علاوه بر این سید الخرسان به اشتباهات موجود در کتاب ها درباره تاریخ ابن عباس هم اشاره کرده است.

سید محمد مهدی الخرسان تمام کتب و مقالات مربوط به ابن عباس را که به زبان عربی، فارسی یا ترکی یا اردو نوشته شده و تمام نسخه های خطی مربوط به ابن عباس را بررسی کرده و هنگامی که به ایران و مشهد مقدس سفر کرد، مسئولان آستان مقدس رضوی وی را شناختند و نسخه های خطی را در اختیار وی قرار دادند و تصاویر نسخه های خطی متعدد را در اختیار وی قرار دادند به گونه ای که در سایر موارد چنین سخاوتی را آن هم به این سرعت از سوی مسئولان آستان مقدس رضوی سراغ نداریم.

ایشان همچنین برخی افراد را مامور کرد تصاویر برخی نسخه های خطی موجود در کتابخانه های اصلی ترکیه را برای وی تهیه کنند و بدین ترتیب تمام آنچه را که به نحوی و به هر زبانی به ابن عباس مربوط بود جمع کرد تا به بررسی آنها بپرازد.

حلقه دوم موسوعه با عنوان "دراسة و عطاء" می باشد که سید الخرسان به بیان تحصیلات، علم آموزی، معرفی اساتید و روش علمی ابن عباس در تفسیر و اخبار و آنچه که از وی روایت و نوشته شده می پردازد.

حلقه سوم، آثار ابن عباس است. ابن عباس کتابی تالیف نکرده، اما کسانی که پس از وی آمده اند، روایات وی را در یک مجموعه جمع آوری کرده اند که از مهم ترین این افراد پسر وی علی بن عبدالله بن عباس است که کتابی نوشته شامل مطالب تفسیر قرآن که از پدر خود شنیده است. اثر دیگر در این زمینه متعلق به عطاء ابن ابی رباح است که مجموعه ای با عنوان تفسیر ابن عباس دارد. امر مهم در این حلقه این است که سید مهدی الخرسان 18 تالیف از تالیفات منسوب به ابن عباس را جمع کرده و بخشی از این تالیفات منسوب به ابن عباس را تایید کرده به این معنا که انتساب آن به ابن عباس را پذیرفته است، اما در انتساب بخشی از این تالیفات به ابن عباس مناقشه کرده، زیرا برخی افراد سخنان یا تالیفاتی را متناسب با منهج خود به ابن عباس نسبت داده اند که سید الخرسان در انتساب آنها مناقشه کرده است.

حلقه چهارم موسوعه را شاید بتوان مهم ترین بخش موسوعه دانست که بر شبهات مطرح شده درباره ابن عباس تمرکز کرده و عنوان آن "ابن عباس في المیزان بین الجرح و التعدیل" می باشد. که شما هم در یکی از سوالات به شبهات پیرامون ابن عباس اشاره کردید.

شبهه های فراوانی درباره ابن عباس وجود دارد و مثلا شبهه ای وجود دارد که ابن عباس که زمانی والی بصره از سوی امام علی(ع) و همچنین از سوی امام حسن(ع) بوده در آخرین روزهای عمر شریف امام علی، اموال بیت المال بصره را با خود برد و به مکه یا طائف رفت و در اینجا سید الخرسان با دقت تمام به این شبهه پرداخته و بیان کرده که این شبهه در کتب شیعه چگونه آمده و در کتب اهل سنت چگونه ذکر شده و چه سیری داشته و تاریخ آن را از روز نخست بررسی می کند و سپس نامه های رد و بدل شده میان امیرالمؤمنین علی(ع) و ابن عباس را بررسی می کند و این نامه ها را با ترتیب و تسلسل تاریخی آنها بررسی و بیان می کند و سپس به این نتیجه می رسد که این شبهه بی اساس است و واقعیتی ندارد و از ابن عباس دفاع می کند و بطلان شبهه را اعلام می کند و ثابت می کند ابن عباس هیچ گاه به امیرالمومنین(ع) خیانت نکرده و هنگامی که امام علی(ع) در مسجد کوفه به شهادت رسید، ابن عباس در کوفه بوده و در غسل و دفن امام علی(ع) شرکت داشته و از اولین کسانی است که با امام حسن(ع) بیعت کردو مردم را به بیعت با امام حسن(ع) دعوت کرد و در زمان امام حسن(ع) هم والی بصره بود و اگر ابن عباس در زمان امام علی(ع) به ایشان خیانت کرده بود، چگونه ممکن است امام حسن(ع) وی را بر ولایت بصره ابقا کند؟

حلقه چهارم همان طور که گفتم بسیار مهم است به گونه ای است که به فعالیت های مرکز الابحاث العقائدية مربوط می شود و ما این موسوعه را در راستای فعالیت های خود در پاسخ گویی به شبهات اعتقادی چاپ و منتشر کردیم که البته تصحیح و مراجعه این موسوعه نیز در مرکز الابحادث العقائدیه ده سال طول کشید. ما توانستیم حلقه اول را در سال 1428 قمری منتشر کنیم و اکنون در سال 1438 هستیم به این معنا که ما علاوه بر چاپ و نشر این موسوعه به مراجعه و تحقیق و تصحیح آن نیز پرداخته ایم تا اینکه این موسوعه اکنون در 21 جلد چاپ و منتشر شده ما از خداوند متعال می خواهیم عمر مبارک ایشان را طولانی بگرداند.

*  این موسوعه فقط چاپ شده یا اینکه میان مراکز علمی هم توزیع شده؟ در صورت انتشار واکنش ها به آن چگونه بوده؟

ما در مرکز الابحاث العقائدیة برنامه ای برای فروش نداریم و بیشتر به توزیع کتب میان مراکز علمی و شخصیت ها می پردازیم و از هر حلقه 200 دوره برای مؤلف ارسال کرده ایم که ایشان هم برنامه ای برای فروش ندارد و میان مراکز و شخصیت ها توزیع می کند. اما برخی دوره ها هم به فروش می رسد که در قم با قیمت مناسب به فروش می رسد به گونه ای که هر جلد آن به قیمت 3 یا 4 هزار تومان به فروش می رسد در حالی که کتب مشابه به قیمت 30 تا 40 هزار تومان به فروش می رسد و این به خاطر انتساب این مرکز به آیت الله العظمی سیستانی و نظارت حجت الاسلام و المسلمین سید جواد شهرستانی است و از این رو هدف ما فروش و کسب سود نیست با این حال می توان آن را از بازار تهیه کرد.

*  اشاره کردید که تالیف این موسوعه حدود 70 سال طول کشیده. سؤال ما این است که ایشان به چه دلیلی ابن عباس را برای این همه زحمت علمی و صرف وقت انتخاب کرده است؟

سید الخرسان به این سؤال پاسخ می دهد و می گوید من ندیدیم کسی به ابن عباس پرداخته باشد با اینکه ابن عباس از شخصیت ها وروات حدیث مقبول نزد شیعه و اهل سنت و تمام مذاهب اسلامی است و از او تفسیر و حدیث و تاریخ را می گیرند و موضع گیری های بسیاری در زمان امام علی(ع) و مناقشاتی با عائشه دارد و در تاریخ داریم عمر بن خطاب با اینکه ابن عباس جوان بود او را بر دیگر صحابه مقدم می داشت و از او سؤال می کرد به گونه ای که می توان نتیجه گرفت ابن عباس شخصیتی بزرگ است که آثار او تا کنون پراکنده بوده و زندگی او به طور دقیق و علمی بررسی نشده بود و از این رو سید الخرسان به زندگی و آثار عبدالله بن عباس پرداخت و این موسوعه را تالیف کرد و در پایان وموسوعه هم می گوید به شفاعت ابن عباس در روز قیامت امیدوارم؛ چراکه دراین کتاب حقیقت یکی از برحسته ترین شاگردان امام علی(ع) را به مسلمانان معرفی کرده است.

* در میان پاسخ ها اشاره داشتید که مرکز پژوهش های اعتقادی نیز چند سال در تحقیق مباحث مربوط به موسوعه و به خصوص حلقه چهارم وقت گذاشته است. به طور دقیق تر بفرمایید که نقش این مرکز در تحقیق و تالیف این موسوعه چگونه بوده است؟

مرکز ما شعبه ای در نجف دارد که بیشتر کارهای تحقیق و مراجعه را جوانان مرکز الابحاث العقائدیه در نجف انجام داده اند، زیرا اوراقی که سید الخرسان کتاب را روی آنها نوشته گاهی 50 سال یا کمتر و بیشتر از عمر آنها می گذرد که گاهی نیاز به بازنگری مؤلف دارد تا بعد از آن تحقیق شود و  این نیازمند رفت و آمد و ارتباط مستقیم با مؤلف است که در این ده سال مرکز الابحاث العقائدیه در نجف ارتباطی تنگاتنگ با مؤلف داشته و ما هم به آنها کمک کرده ایم. هنگامی که موسوعه به قم آمد و نوبت به مرکز قم رسید، محققان مرکز قم نیز با دقت تمام کتاب را مورد مراجعه و تحقیق قرار دادند و درمواردی که نیاز به استخراج متونی داشت آن را استخراج کردند و گاهی هم که نیاز به نظر مؤلف بود با ایشان مکاتبه می کردیم و نظر ایشان را جویا می شدیم.