به گزارش سرویس بین الملل خبرگزاری «حوزه»، نماز جمعه این هفته هامبورگ به امامت حجت الاسلام والمسلمین رمضانی، امام و مدیر مرکز اسلامی هامبورگ، اقامه شد. مدیر مرکز اسلامی هامبورگ در خطبه های این هفته به بحث تواضع و فروتنی در قرآن پرداخت.

متن خطبه های نماز جمعه هامبورگ به این شرح است:

یکی از فضایل اخلاقی که آدمی را از لحاظ معنوی بسیار بالا می برد، «تواضع و فروتنی» است؛ که از صفات بسیار پسندیده به شمار می رود. این صفت پر فضیلت ضد تکبر بوده، و در جهت مقابله با این رذیلۀ اخلاقی و خطرناک می باشد. چه اینکه امام علی(ع) در این خصوص می فرمایند: «ضَادُّوا الْكِبْرَ بِالتَّوَاضُع‏؛ بواسطۀ تواضع و فروتنی با تکبر مقابله نمایید».[1] زیرا تواضع حد وسط میان تکبر ـ که افراط و پذیرش ذلت و پستی که تفریط است ـ می باشد؛ به جهت این که انسان با فروتنی جایگاه رفیعی پیدا می کند: «بِالتَّوَاضُعِ تَكُونُ الرِّفْعَةُ؛ تواضع و فروتنى [در درگاه حق تعالى و با خلق] سبب بلندى مرتبه می شود».[2]

فروتنی و مصادیق آن از منظر قرآن کریم

این صفت از جایگاه تعالی روح انسان حکایت می کند، که مورد توجه آیات و روایات نیز قرار گرفته است. زیرا در آیه شریفه: «وَ اخْفِضْ جَناحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنينَ؛ و بال و پر خود را براى مؤمنانى كه از تو پيروى مى ‏كنند بگستر‏».[3] خدای تعالی پیامبرش(ص) را مورد خطاب قرار داده، و به او فرمان می دهد که در برخورد با کسانی که از تو پیروی می کنند بال و پر خود را پایین آورده، و نسبت به آنان تواضع و محبت بورز!

در این آیه نورانی عبارت «وَ اخْفِضْ جَناحَكَ» کنایه از تواضع آمیخته با محبت است، همانگونه پرندگان هرگاه درصدد هستند به جوجه های خود اظهار محبت کنند بال و پر خود را می گسترانند، و آنها را زیر بال و پر خود می گیرند تا آسیبی به آنها نرسد، همچنین تا همه در یک جا جمع شده و متفرق نشوند. لذا این تعبیر شگرف، بیانی بسیار ظریف و لطیف است که در چند جای دیگر از قرآن کریم نیز از این تعبیر استفاده شده است.[4]

قرآن کریم به برخی از مصادیق تواضع و فروتنی نیز اشاره نموده، و در این باره می فرماید: «وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً؛ بندگان (خاص خداوند) رحمان، كسانى هستند كه با آرامش و بى ‏تكبّر بر زمين راه مى ‏روند»،[5] و در جای دیگری فرموده است: «وَ لا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ مَرَحاً إِنَّكَ لَنْ تَخْرِقَ الْأَرْضَ وَ لَنْ تَبْلُغَ الْجِبالَ طُولاً؛ و روى زمين، با تكبر راه مرو! تو نمى ‏توانى زمين را بشكافى، و طول قامتت هرگز به كوه‏ ها نمى ‏رسد».[6]

بسیار روشن و واضح است که منظور از آیه شریفۀ «الَّذينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً» فقط این نیست که راه رفتن «عباد الرحمن» متواضعانه است، بلکه نفی هرگونه کبر و خودخواهی است. چرا که آنان افرادی هستند که در تمامی اعمال و رفتار خود فروتنی از خود نشان می دهند، لذا قرآن کریم به جهت اهمیت بالای تواضع و فروتنی، نخستین نشانۀ و ویژگی بارز عبادالرحمن را این فضیلت اخلاقی می داند.

موضوع فروتنی و تواضع، از منظر قرآن کریم به اندازه ای مهم است که این کتاب وحیانی و نورانی، در برخی آیات دیگر خود در این خصوص می فرماید: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِي اللَّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَ يُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكافِرينَ؛ اى كسانى كه ايمان آورده ‏ايد! هر كس از شما، از آيين خود بازگردد، (به خدا زيانى نمى ‏رساند؛ خداوند جمعيّتى را مى ‏آورد كه آنها را دوست دارد و آنان (نيز) او را دوست دارند، در برابر مؤمنان متواضع، و در برابر كافران سرسخت و نيرومندند».[7]

با دقت در این کلام نورانی، این نکته به دست می آید که مؤمنان نسبت به یکدیگر متواضع و فروتن هستند. همچنین در عبارت «أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنينَ» واژه «اذله» جمع «ذلول» و «ذلیل» از مادۀ «ذلَّ» به معنی «نرمی، ملایمت و تسلیم» است. به همین جهت حیوانات رام را ذلول می گویند، چون ملایم و تسلیم هستند. در تأیید این معنا از واژۀ مزبور، می توان به آیه شریفه «وَ ذُلِّلَتْ قُطُوفُها تَذْليلاً؛ و چيدن ميوه‏ هايش بسيار آسان است‏»،[8] استناد نمود، که به سهولت چیدن میوه های بهشتی اشاره دارد. البته باید توجه داشت گاهی این واژه، در برخی موارد ـ که معنای منفی دارد ـ مورد استعمال قرار می گیرد، و آن در جایی است که از سوی غیر، به انسان تحمیل می شود؛ و گرنه در ماده این لغت مفهوم منفی ذاتاً وجود ندارد.

فروتنی از منظر روایات

با توجه به تاکیدهای فراوان در قرآن نسبت به موضوع تواضع، روایات اسلامی نیز به این مهم پرداخته، و در مورد فروتنی انسان از ابعاد مختلف، نکات مهمی را اشاره نموده اند. به همین جهت در بیانی از حضرت علی(ع) تواضع به عنوان بزرگترین عبادت دانسته شده است: «علَيكَ بِالتَّواضُعِ؛ فإنّهُ مِن أعظَمِ العِبادَة؛ بر تو باد فروتنى؛ زيرا كه آن، از بزرگ‏ترينِ عبادتهاست‏»،[9] و در بیانی دیگر از وجود نورانی پیامبر اکرم(ص) آمده است: «ما لي لا أرى علَيكُم حَلاوَةَ العِبادَةِ؟! قالوا: وما حَلاوَةُ العِبادَةِ؟ قالَ: التَّواضُعُ؛ چه شده است كه شيرينىِ عبادت را در شما نمى ‏بينم؟! گفتند: شيرينىِ عبادت چيست؟ فرمود: فروتنی».[10] در بیانی لطیف که از امام صادق(ع) نقل شده است، تواضع ریشۀ هر کار نیک و با ارزشی دانسته شده است. «التَّوَاضُعُ أَصْلُ كُلِّ شَرَفٍ نَفِيسٍ وَ مَرْتَبَةٍ رَفِيعَةٍ ... وَ مَنْ تَوَاضَعَ لِلَّهِ شَرَّفَهُ اللَّهُ عَلَى كَثِيرٍ مِنْ عِبَادِهِ ... وَ لَيْسَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عِبَادَةٌ يَرْضَاهَا وَ يَقْبَلُهَا إِلَّا وَ بَابُهَا التَّوَاضُع‏ وَ لَا يَعْرِفُ مَا فِي مَعْنَى حَقِيقَةِ التَّوَاضُعِ إِلَّا الْمُقَرَّبُونَ مِنْ عِبَادِهِ الْمُتَّصِلُونَ بِوَحْدَانِيَّتِهِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: "وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذِينَ يَمْشُون عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً "‏؛ تواضع و فروتنى اساس هر گونه شرافت عظيم و مرتبۀ بلندى است ‏... و چون تواضع براى خدا شد؛ خداوند متعال او را عزّت و بزرگى داده‏ ... و هيچ گونه عبادت و طاعتى نيست كه مورد قبول و رضاى پروردگار متعال قرار گيرد؛ مگر آنكه به صورت تواضع و شكسته دلى و ذلت نفس انجام بگيرد و از حقيقت تواضع و از نتائج دقيق آن آگاه نمى ‏شود، مگر كسانى كه از بندگان مقرب و خاص خدا و از موحدين حقيقى و كامل باشند. و خداوند متعال مى ‏فرمايد: " بندگان (خاص خداوند) رحمان، كسانى هستند كه با آرامش و بى‏ تكبّر بر زمين راه مى ‏روند؛ و هنگامى كه جاهلان آنها را مخاطب سازند (و سخنان نابخردانه گويند)، به آنها سلام مى‏ گويند (و با بى‏اعتنايى و بزرگوارى مى‏ گذرند)"».[11] همچنین در بیانی دیگر از پیامبر رحمت(ص) آمده است: «يُباهِي اللَّهُ تَعالَى المَلائِكَةَ بِخَمسَةٍ: بِالمُجاهِدينَ، وَالفُقَراءِ، وَالَّذينَ يَتَواضَعونَ للَّهِ تَعالى‏، وَالغَنِيِّ الَّذي يُعطِي الفُقَراءَ كَثيراً ولا يَمُنُّ عَلَيهِم، و رَجُلٌ يَبكي في خَلوَةٍ مِن خَشيَةِ اللَّهِ عز و جل؛ ‏خداوند متعال به پنج كس بر فرشتگان مى ‏نازد: به مجاهدان، به تهى‏ دستان، به كسانى كه براى خداوند متعال، فروتنى مى ‏كنند، به توانگرى كه به تهى ‏دستان، بسيار عطا مى ‏كند و بر ايشان منّت نمى ‏نهد، و به مردى كه در خلوت از ترس خداوند عز و جل مى ‏گريد».[12] لذا مطابق این بیان شگرف و نغز، انسانهایی که برای خداوند تواضع می کنند از جمله کسانی هستند، که خداوند نسبت به آنان به فرشتگان مباهات می کند. امام صادق(ع) نیز در بیانی دیگر می فرماید: خداوند به داود وحی کرد «فيما أوحَى اللَّهُ عَزَّوجلَّ إلى‏ داودَ(ع): يا داودُ، كما أنَّ أقرَبَ الناسِ مِن اللَّهِ المُتَواضِعُونَ كذلكَ أبعَدُ الناسِ مِن اللَّهِ المُتَكبِّرُون‏؛ از وحى ‏هاى خداوند عز و جل به داوود(ع) اين بود: اى داود! همچنان كه نزديكترين مردم به خدا فروتنانند، دورترين مردم از خدا متکبرانند(گردن فرازانند)».[13]

سخن پایانی

مهم ترین مسألۀ قابل طرح در این مقام، این است که تواضع و فروتنی آداب و جایگاهی دارد که هر انسان مؤمنی می بایست بداند و بیاموزد که در کجا باید تواضع و فروتنی از خود نشان دهد. چرا که بسیار روشن و واضح است تواضع نمودن نسبت به حق تعالی و دستورات او و پیامبران و امامان معصوم، علماء، معلمان و متعلمان، و فقرا از بارزترین مصداقهای فروتنی است؛ که باید در جای خود به بهترین شکل انجام گیرد.