به گزارش خبرگزاری «حوزه»، نشریه علمی-فرهنگی رهنامه پژوهش به تولید، جمع آوری و انتشار مطالب اختصاصی طلاب و فضلا می پردازد که در شماره های گوناگون به ارائه مطالب این نشریه خواهیم پرداخت.

 

سیر مطالعاتی پژوهش محور دانش رجال شیعه | جمال الدین حیدری فطرت

 

اشاره: باید دانست که در دوران حضور و عصر علمای پیشین (قدما)، اعتبارسنجی احادیث، نه فقط بر ارزیابی سند بلکه بر سه پایه: ارزیابی محتوا (نقد محتوایی)، ارزیابی راوی (تحلیل رجالی) و ارزیابی منبع و نسخه (تحلیل فهرستی) استوار بوده است. ‌در میان سه عنصر اعتبارسنجی فوق، کلیدی‌ترین نقش را نقد محتوایی عهده‌دار است؛ به‌گونه‌ای که حتی ارزیابی راوی نیز در موارد بسیار، تحت تأثیر مستقیم آن است. بازخوانی منابع اصلی رجال چون رجال نجاشی و ابن‌غضائری، گویای این مطلب است.

 

پیش از ورود به ارائه سیر مطالعاتی دانش رجال شیعه، لازم است ابتدا به تعریف و رسالت این دانش توجه شود؛ چر‌‌اکه تا حدود و ثغور دانش مشخص نشود، نمی‌توان دقیقاً به مراحل کار و سیر مطالعاتی متناسب با هر مرحله پرداخت. تعاریف مختلفی که از سوی اندیشمندان و رجال‌پژوهان شیعی برای دانش رجال ارائه شده، یک مقوله را مورد تأکید و اشاره قرار می‌دهد؛ «راوی‌شناسی». تعاریفی چون: «العلم بأحوال رواه الخبر ذاتاً و وصفاً» و یا «علمٌ یُبحثُ فیه عن أحوالِ الرّاوی مِن حیثُ إتصافُه بشرائطِ قبولِ الخبرِ و عدمه» و دیگر تعاریف، دو سوی راوی‌شناسی را هویدا می‌سازند: «هویت راوی» و «شخصیت روایی». توجه به این مسأله، برخی مسائل را که به اشتباه از وظایف این دانش قلمداد شده، از محدوده کاری آن خارج می‌سازد؛ مانند حکم به صحیح یا ضعیف بودن سند و یا حجیت یا عدم حجیت برخی مرسلات.

 

تبیین جایگاه دانش رجال در اعتبارسنجی روایات، دومین مطلبی است که مقدمتاً باید تبیین شود. میزان اعتنا به دانش رجال و نقش‌دهی به آن در اعتبارسنجی روایات، همواره مورد اختلاف اندیشمندان شیعی بوده است؛ برخی آن را تنها محور اعتبارسنجی پنداشته‌ (موثوق السند) و گروهی آن را تنها، عضوی از مجموعه دانش‌های اعتبارسنجی دانسته‌اند (موثوق الصدور). باید دانست که در دوران حضور و عصر علمای پیشین (قدما)، اعتبارسنجی احادیث، نه فقط بر ارزیابی سند بلکه بر سه پایه: ارزیابی محتوا (نقد محتوایی)، ارزیابی راوی (تحلیل رجالی) و ارزیابی منبع و نسخه (تحلیل فهرستی[۱]) استوار بوده است.[۲] ‌در میان سه عنصر اعتبارسنجی فوق، کلیدی‌ترین نقش را نقد محتوایی عهده‌دار است؛ به‌گونه‌ای که حتی ارزیابی راوی نیز در موارد بسیار، تحت تأثیر مستقیم آن است[۳]. بازخوانی منابع اصلی رجال چون رجال نجاشی و ابن‌غضائری، گویای این مطلب است. از این رو باید گفت: در احراز اطمینان به صدور روایات، دانش رجال و ارزیابی راوی و سند، تنها بخشی از دایره اعتبارسنجی‌اند؛ گرچه کارکردهای دیگری در زمینه دست‌یابی به صحیح‌ترین متن و کشف جهت صدور روایات را نیز می‌توان از آن امید داشت. از این رو، در سراسر این نوشتار باید به این نکته توجه داشت که سازوکار ارائه شده در ارزیابی راوی، هیچ‌گاه نمی‌تواند به تنهایی، اطمینان یا بی‌اعتمادی به صدور روایت را حاصل نماید.

 

ترسیم منظومه دانش رجال و ابزارهای راوی‌شناسی، آخرین بحث مقدماتی است. اگر بخواهیم محورهای اصلی تلاش‌های رجالی را به تصویر بکشیم، می‌توان از طرح ذیل بهره جست:

توضیح بیشتر آنکه، شناسایی هویت راوی و ارزیابی میزان اعتماد بر وی در نقل روایات معصومان، از طریق منابع رجالی میسر است (منبع‌شناسی)؛ آن هم با توجه به مبانی و قواعدی که بر رجال و نگاشته‌های رجالی حاکم است و قضاوت درباره راویان بدون لحاظ آن، به بیراهه رفتن است (مبنا‌شناسی). ابزار اندیشمند رجالی برای ارزیابی راوی و شناساندن وی، اصطلاحاتی است که مفهوم‌شناسی هر یک، کلید اصلی راوی‌شناسی است (اصطلاح‌شناسی).[۴]

 

با توجه به آنچه گذشت و با درنظر داشتن این نکته که این سیر، برای طلاب حوزه‌های علمیه و نیز کسانی که تسلط نسبی بر ادبیات عرب و آشنایی اجمالی با احادیث معصومان علیهم‌السلام دارند تدوین شده، می‌توان چنین سیری برای دانش رجال شیعه نگاشت:

 

گام اول: آشنایی با منابع (راوی در منابع)                                               

منابع رجالی شیعه را می‌توان با نگاهی دقیق، به چهار گروه ذیل تقسیم نمود:

 

الف) منابع اصلی رجال، که عبارتند از: رجال البرقی، رجال الکشی، رجال ابن‌الغضائری، فهرست الطوسی، رجال الطوسی و رجال (فهرست) النجاشی. دو کتاب خلاصه‌الاقوال و رجال‌ابن‌داود از آن جهت که دربردارنده فقراتی از منابع مفقود پیشین رجال شیعه چون: رجال عقیقی، رجال ابن‌شاذان و رجال ابن‌عقده‌اند، را نیز می‌توان در منابع اصلی جای ‌داد؛ گرچه خود، طبق ساختار جامع، نگاشته شده‌ و در آن مرتبه‌اند.[۵] ب) جوامع رجالی، که اکثراً از اواخر قرن دهم تدوین گشتند و با تألیف تنقیح‌المقال، معجم رجال الحدیث و دو نرم‌افزار رجالی مؤسسه تحقیقاتی نور (درایه‌النور و اسناد صدوق) به اوج خود رسیدند.[۶]

 

ج) منابع تک‌نگاری[۷]، که به منظور بازپژوهی برخی قواعد و مبانی رجالی و یا ترجمه تحلیلی برخی راویان، از اواخر قرن یازدهم به بعد، نگاشته شده‌اند. مقالات علمی نیز داخل در همین دسته‌اند.

 

د) منابع آموزشی، به هدف آموزش مباحث سه محور اصلی این دانش (راوی، منبع و مبناشناسی) نگاشته شده‌اند. تدوین منابع این دسته را در سال‌های اخیر شاهدیم. با برخی از این دسته منابع، در این نوشتار آشنا خواهیم شد.

 

 باید دانست که در دوران حضور و عصر علمای پیشین (قدما)، اعتبارسنجی احادیث، نه فقط بر ارزیابی سند بلکه بر سه پایه: ارزیابی محتوا (نقد محتوایی)، ارزیابی راوی (تحلیل رجالی) و ارزیابی منبع و نسخه (تحلیل فهرستی۱) استوار بوده است.

 

آشنایی با منابع فوق و سبک نگارشی آنها و سپس کار رجالی بر اساس آنها، امری است که در اولین گام و در کارگاه‌های پیش رو به دنبال آن هستیم.

 

کارگاه ۱: آشنایی با سبک نگارشیِ منابع اصلی رجال و کار با آنها

پیش از ورود به خرمن دانشیِ منابع اصلی، لازم است اطلاعاتی درباره هر کدام از آنها کسب نماییم. کتاب‌هایی چون: «آشنایی با منابع رجالی شیعه»، «دانش رجال۲» و یا جزوه «گشت‌وگذاری در دانش رجال شیعه۱»، برای این منظور مناسب است. در این منابع، با مؤلف، انگیزه تألیف و سبک نگارشی تمام منابع رجالی آشنا می‌شویم که در این مرحله، به مطالعه منابع اصلی شش‌گانه بسنده می‌کنیم.

 

پس از این مرحله، کار با منابع اصلی رجال را در دستور کار قرار می‌دهیم. بدین منظور، نام یک راوی را از رجال کشی یا رجال ابن‌غضائری انتخاب کرده و ضمن مطالعه ترجمه همان راوی از منابع شش‌گانه، استخراج داده‌های اطلاعاتی این منابع و دسته‌بندی آن در دو محور «هویت راوی» و «شخصیت روایی»، اولین بررسی رجالی خود را تجربه می‌نماییم. در این بین، ممکن است داده‌های منابع مختلف، تکراری یا مکمّل هم باشند و همچنین ممکن است مخالف و معارض یکدیگر باشند. پیشنهاد می‌شود در این مرحله نه از نرم‌افزارهای رجالی و یا فایل‌های رایانه‌ای بلکه از خود کتاب‌های رجالی استفاده شود. به‌عنوان مثال می‌توان ترجمه «جعفربن‌بشیر بجلی» را مد‌نظر قرار داد که نتیجه ذیل حاصل خواهد شد:

پیشنهاد می‌شود چند راوی دیگر را نیز بدین شیوه بررسی نموده تا شیوه نگارشی مؤلفان منابع رجالی همچنین نقاط خلأ و محورهای پررنگ‌تر بیشتر هویدا شود.

 

پس از کسب مهارت اولیه در استفاده از منابع اصلی و آشنایی نظری و عملی با شیوه نگارشی آن، به عرضه داده‌های این منابع به دو منبع «خلاصه‌الاقوال» تألیف علامه حلی و «الرجال» تألیف ابن‌داود حلی و بررسی آن دو می‌پردازیم. از آنجایی که علامه حلی در خلاصه‌الاقوال برای اولین بار استدلال و استظهار در رجال را، هر‌چند اندک، به تصویر می‌کشید و بر خلاف عِدل خود، به اعلام نظر نهایی می‌پردازد، باید به آن توجه ویژه شود.[۸]

 

مناسب است پس از گذر از مرحله فوق، به تکمیل مطالب نظری و تعمیق داشته‌ها اقدام نمود. بدین‌منظور، مطالعه کتاب «بازشناسی منابع‌اصلی‌رجال شیعه» همچنین جزوه درسی «بررسی تطبیقی منابع رجالی شیعه» مناسب است.

 

کارگاه ۲: آشنایی با جوامع تحلیلی رجالی و کار با آنها

پس از ظهور جوامع رجالی و تجمیع ترجمه‌های راویان در یکجا، کم‌کم اجتهادات رجالی ظهور پیدا کرد. اوج این استدلال‌ها و استنباط‌ها را می‌توان در «تنقیح‌المقال» تألیف علامه مامقانی یافت. از این رو، در سومین مرحله، برای آشنایی با سبک نگارشی و شیوه کار این جامع، از دو کتاب مذکور (دانش رجال و آشنایی با منابع رجالی) می‌توان بهره برد. سپس به مطالعه دقیق ترجمه راویان مورد بحث پیشین در این منبع پرداخت. تأکید بر استفاده از این جامع، به معنای تأیید دیدگاه‌های نویسنده نیست؛ بلکه آنچه مهم است آشنایی با شیوه استنباط و قراینی است که مؤلف از آن بهره می‌برد و نیز منابع گسترده رجالی و غیر رجالی شیعه و سنی است که در دایره قرینه‌یابی مؤلف قرار گرفته است.

 

مقایسه ترجمه راویانی که پیش از این، بدان‌ها پرداخته شده بود با تحلیل‌های مؤلف تنقیح المقال، می‌تواند شما را با فضای نگارش کتاب آشنا سازد و قدرت تحلیل را افزایش دهد. برای پی بردن به قدرت جمع‌آوری قراین رجالی این کتاب، سعی بر انتخاب راویانی باشد که در طبقه، مذهب یا جرح و تعدیلشان بین رجالیان پیشین (قدما) اختلاف وجود داشته باشد و یا راویانی که فاقد اطلاعات لازم در محورهای فوق باشند.

پس از ظهور جوامع رجالی و تجمیع ترجمه‌های راویان در یکجا، کم‌کم اجتهادات رجالی ظهور پیدا کرد. اوج این استدلال‌ها و استنباط‌ها را می‌توان در «تنقیح‌المقال» تألیف علامه مامقانی یافت.

 

کتاب «قاموس الرجال» که در نقد تنقیح المقال نگاشته شد، دستور کار بعدی است؛ بدین صورت که پس از بررسی تحلیل علامه مامقانی، به کتاب قاموس الرجال و ذیل ترجمه همان راوی، مراجعه شود و نقدهای علامه تستری نسبت به اظهارنظرهای صاحب تنقیح‌المقال، مطالعه دقیق شود. از آنجایی که تستری نسبت به تمام ترجمه‌های تنقیح المقال نقد ارائه نکرده، لذا ممکن است راوی مورد نظر را در قاموس الرجال نیابیم که در این صورت باید راوی دیگری را انتخاب نماییم.

 

مراجعه به جامع ارزشمند «معجم رجال الحدیث» و بررسی راوی محل بحث نیز می‌تواند فوایدی مازاد را دربرداشته باشد.

 

کارگاه ۳: آشنایی با منابع تک‌نگاری و شیوه کار آنها

از آنجایی که برخی رجالیان متأخر و معاصر به نگارش تک‌نگاری‌های رجالی همت گمارده و در برخی موارد، به بررسی تحلیلی ترجمه برخی راویان اختلافی پرداخته‌اند، حتماً باید از این منابع جهت تقویت توان تحلیل و استنباط بهره برد.[۹] مقالات علمی منتشر شده در نشریات علمی نیز در عداد همین منابع‌اند. متأسفانه کار مستقل و جامعی جهت معرفی منابع تک‌نگاری رجال تدوین نشده است؛ از این رو باید این ضعف را با مراجعه به برخی از این منابع و بررسی و کار با آنها جبران نمود.

 

گام دوم: کار بر روی نیازهای اساسی

 

پس از آشنایی با منابع رجالی، لازم است بر سه نیاز اصلی دانش رجال متمرکز شویم. یعنی طبقه‌یابی راوی، کشف مذهب و پی‌بردن به وثاقت یا ضعف وی. از این رو گام دوم را با سه کارگاه پی می‌گیریم:

 

کارگاه ۴: طبقه‌یابی راوی

با توجه به جایگاه طبقه‌یابی در شناسایی قطع و ارسال در سند و دیگر کارکردهای آن، باید ابتدا پس از شناسایی فواید طبقه‌یابی، با گونه‌های طبقه‌یابی در رجال شیعه و ادوار آن آشنا شویم. پی بردن به حدود عصر زندگی راوی و روابط روایی وی، گاه با جمع‌آوری قراین مختلف میسر خواهد بود. مراجعه به جزوه «گشت و گذاری در رجال شیعه۲» وکتاب «دانش رجال۳» و توجه به مثال‌ها و مصادیق هر بخش، راهگشا خواهد بود. پس از مطالعه و به منظور تسلط بر راهکارها و قراین طبقه‌یابی، مناسب است به طبقه‌یابی چند راوی بر‌اساس مطالب دو نوشتار مذکور پرداخته شود.[۱۰]

 

کارگاه ۵: کشف مذهب راوی

مطالعه دقیق دو منبع مذکور در کارگاه پیش، می‌تواند ما را در شناسایی مذهب راوی، کمک‌کار باشد. سپس کشف مذهب چند راوی را بر‌اساس مطالب فراگرفته شده، در دستور کار قرار می‌دهیم.[۱۱]

 

البته لازم است نسبت به شناسایی مذاهب فاسد، علت نشأت هر‌یک، سیر تطور و افول آنها و مباحثی از این دست، با استفاده از کتب فرق و مذاهب‌نگاری[۱۲] کسب اطلاع نماییم.

 

کارگاه ۶: احراز وثاقت راوی

پی بردن به وثاقت یا ضعف راوی، اصلی‌ترین نیاز یک رجال‌پژوه است. باز هم به مطالعه منابع مذکور در دو کارگاه قبلی می‌پردازیم. ولی باید به این نکته توجه داشته باشیم که احراز وثاقت راوی در بسیاری موارد، پس از شناخت مبانی توثیق و تضعیف است. از این رو تلاش بیشتر را پس از کارگاه بعدی پی خواهیم گرفت.

 

در پایان یادآوری می‌شویم که مراجعه به مقالات رجالی مرتبط، همچنین برخی دائره‌المعارف‌های رجالی چون تنقیح المقال و برخی تک‌نگاری‌های رجالی مانند سماءالمقال (کلباسی) و الرسائل‌الرجالیه (کلباسی) در ایجاد تسلط در هر سه محور پیش و توانمندسازی رجال‌پژوه، بسیار راهگشا خواهد بود؛ خصوصاً در جایی که با سه معضل «نبود»، «کمبود» یا «اختلاف» اطلاعات رجالی مواجه هستیم.

 

گام سوم: شناخت مبانی توثیق و تضعیف          

 

کارگاه ۷: مبانی توثیق و تضعیف

در این کارگاه، بیشترین همت بر شناخت مبانی حاکم بر توثیق و تضعیف منابع رجالی است. بهترین منبعی که این مهم را به خوبی تبیین نموده، کتاب منتشر نشده «مبانی جرح و تعدیل» تألیف استاد سیدعلیرضا حسینی شیرازی است. همچنین منابعی چون کتاب‌های: «بحوث فی مبانی علم الرجال» و «الاجتهاد و التقلید فی علم الرجال» اثر آیت الله محمد سند، «مبانی حجیت آرای رجالی» و «بازسازی متون کهن حدیث شیعه»، «اصول علم الرجال بین النظریه و التطبیق» همچنین دو جزوه «توثیق و تضعیف» و «آشنایی با علم رجال»، مناسب مطالعه است. مطالعه مقالات و پایان‌نامه‌های مرتبط نیز می‌تواند زوایای بیشتری از بحث را هویدا سازد.

 

کارگاه ۸: توثیقات عام

یکی از اصلی‌ترین مبانی در توثیق راویان که گستره وسیعی از راویان را دربرمی‌گیرد، «توثیقات عام» است. بهترین منبع آموزشی در زمینه شناخت و ارزیابی توثیقات عام، جزوه «توثیقات عام» است. کتاب «پژوهشی در علم رجال» نیز به این مسأله پرداخته است. در کتاب «قبسات من علم الرجال»، مقدمه «معجم رجال الحدیث» و «اصول علم الرجال؛ بین‌النظریه‌ و التطبیق» با تحلیل اجتهادی برخی توثیقات عام مواجه خواهیم بود. مطالعه دقیق حداقل یکی از توثیقات عام از کتاب اخیر، پیشنهاد می‌شود.

 

کارگاه ۹: تعارضات رجالی

اختلاف نظر دانشمندان رجال در زمینه‌های مختلف، همیشه مسأله‌ساز بوده و لازم است در همه محورها، بهترین دیدگاه‌ها را برگزینیم. شناخت انواع تعارضات رجالی و نظر برخی عالمان در این خصوص را می‌توانیم در انتهای جزوه «توثیق و تضعیف» مطالعه نماییم؛ گرچه شاید بهترین تقریر این بحث و موشکافی آن را بتوان در جزوه «تعارض دیدگاه‌های رجالیان» یافت. از آنجایی که شناخت فضای حاکم بر توثیق و تضعیف، شرط اصلی در ترجیح یکی از دیدگاه‌هاست، کسب تسلط در کارگاه ۷ در این بحث ضروری است.

 

نمونه‌ای از تعارض دیدگاه‌های رجالی در محورهای مختلف این دانش، همچنین طریقه ترجیح یکی از اقوال، با توجه به مبانی جرح و تعدیل و جمع‌آوری قراین را می‌توان در تنقیح المقال، ذیل ترجمه برخی راویان اختلافی مشاهده نمود.

 

کارگاه ۱۰: مفهوم‌شناسی واژه‌های توصیفی در منابع رجالی

هنگام کار با منابع رجالی، با تعابیر و واژگان مختلفی در ترجمه راویان برخورد می‌کنیم که مفهوم‌یابی هر‌یک، تأثیر بسزایی در قضاوت‌های رجالی ما خواهد داشت. از این رو لازم است تمامی اصلاحات، تعبیرات و واژگان رجالیان استخراج و مفهوم‌شناسی شود. منابعی چون: «معجم مصطلحات الرجال و الدرایه»، جزوه «توثیق و تضعیف» و کتاب‌هایی با عنوان الرسائل‌الرجالیه و الفوائدالرجالیه، همچنین منابع درایه الحدیث شیعه (چون الرعایه فی علم الدرایه یا مقباس الهدایه) تا حدود زیادی به این مسأله پرداخته‌اند؛ گرچه تا موشکافی از معنای دقیق تمام واژگان و تعابیر رجالی، راه زیادی را در پیش رو داریم. دقیق‌ترین مفهوم‌شناسی نسبت به دو تعبیر اصلی و کلیدی «ثقه» و «ضعیف» را در جزوه «مبانی جرح و تعدیل» شاهدیم.

 

گام چهارم: راوی در اسناد

 

از آنجایی که هدف غایی در مباحث علم رجال، کسب توانایی در بررسی راویان اسناد است تا صحت و سقم روایات مشخص شود، ادامه راوی‌شناسی را در اسناد روایات پی می‌گیریم. نگاه ما به اسناد روایات، از دو زاویه و با دو کارکرد می‌باشد: أ. «موضوع محل بحث و جایگاه وقوع راوی»؛ ب. «سند به‌عنوان منبع رجالیِ کارساز و تأثیرگذار بر قضاوت‌های رجالی». وقتی به بررسی عناوین راویان که در اسناد روایات واقع شده‌اند، می‌پردازیم، گاه در شناسایی ایشان، به گره‌هایی (که بسیاری از آنها از مختصر‌نویسی عنوان راوی یا سند، ناشی می‌شوند) برمی‌خوریم که ما را از هدف اصلی «راوی‌شناسی» بازمی‌دارند. در کارگاه‌های پیش‌رو، به شناسایی معضلات راوی‌شناسی و شیوه گذر از آن می‌پردازیم.

 

کارگاه ۱۱: معضلات و گره‌های شناسایی عنوان راوی

در این کارگاه، با سه معضل آشنا می‌شویم:

 

الف) اشتراک در عناوین راویان: هنگامی که چند راوی که دارای عناوین مشترکی هستند، در اسناد واقع شوند و شناسایی و احراز وثاقتشان را با مشکل مواجه سازد؛

 

ب) پراکندگی عناوین یک راوی: که ما را با عناوین ناشناخته مواجه می‌سازد. در این دو مورد لازم است با طراحی سازوکاری، این مشکل را رفع نماییم و به «تمییز مشترکات» و «توحید مختلفات» بپردازیم. بهترین منبعی که به این مهم پرداخته، کتاب «راوی‌شناسی» تألیف استاد حسینی است که با ذکر مثال‌های کافی و دقت‌نظرهای کم‌نظیر، شیوه‌های برون‌رفت‌ از این معضل را گام به گام آموزش می‌دهد. جزوه «سندشناسی» نیز به خوبی به تبیین این دو معضل پرداخته است.

 

ج) وقوع تصحیف در عنوان راوی در اسناد: که دست‌یابی به عنوان صحیح با شناخت حالات مختلف تصحیف را می‌طلبد. برای برون‌رفت از این معضل، دو منبع مذکور، جزوه «بررسی تطبیقی منابع رجالی شیعه» و کتاب «دانش‌رجال۱» ، کمک‌کار ما خواهند بود.

 

کارگاه ۱۲: مشکلات ناشی از اختصار در اسناد

آخرین گِره‌های مهمی که مانع از شناسایی تمام فقرات سند و راویان می‌شود، سقط و افتادگی حساب‌شده در ابتدای سند (تعلیق) و یا دیگر افتادگی‌ها در سند (ارسال) همچنین ذکر ضمیر در ابتدای اسناد به جای ذکر نام راوی است. توانایی کشف ارسال، تعلیق و یافتن مرجع ضمیر، همچنین قراین بازسازی سند و تشخیص فقرات افتاده و بازسازی اسناد تحویلی (عطف) را می‌توان در دو منبع مذکور در کارگاه قبل (سندشناسی و دانش رجال)، کتاب «آشنایی با اصول علم رجال»، جزوه «أصول الرجال، المستوی الاول» و کتاب «توضیح الاسناد المشکله» فرا گرفت و تمرین نمود. منبع اخیر که در محدوده معضلات اسناد کتاب کافی نگاشته شده، منبع خوبی برای عرضه تمرین‌های انجام شده فوق است.

 

کارگاه ۱۳: شناخت روش سندنگاری مؤلفان منابع حدیثی شیعه و توجه به اسناد کامل و ناقص

هر‌یک از مؤلفان کتب حدیثی، کتب خود را در سندنگاری و انتساب روایت به معصوم، به‌گونه‌ای متفاوت با یکدیگر تدوین کرده‌اند. برخی، به ذکر کامل اسناد همت گمارده‌اند، بعضی دیگر، فقرات مشترک سند را با تکیه بر «مشیخه» حذف کرده‌اند و … . اختلاف روش در این امر، منجر به پدیدار شدن عاملی است با عنوان «مانع ساختاری». در مانع ساختاری، اراده و تصمیم مؤلف نقش اساسی ایفا می‌کند. از این رو باید روش مؤلف هر کتاب حدیثی و مخصوصاً کتاب‌های زیربنایی را بازشناخت.

 

تا‌کنون منبع آموزشی‌ای که مفصلاً به این بحث پرداخته باشد، تدوین نشده است ولی کتب و مقالاتی که درباره شیوه نگارشی منابع حدیثی نگاشته شده‌اند، می‌توانند کمک‌کار باشند.

 

گام پنجم: رجال‌پژوهی و تلاش جهت تولید علم

 

کارگاه ۱۴: راویان مشهور اختلافی

برخی راویان هستند که علیرغم پرنقش‌بودن در عرصه روایات، در مورد وثاقت یا ضعف ایشان و یا دیگر محورها (مذهب، طبقه و ..)، بین ارباب رجال، اختلاف نظر وجود دارد. با توجه به اینکه تعیین تکلیف این دسته راویان، وضعیت اسناد بسیاری روایات را مشخص می‌کند، لازم است شیوه کار جهت یک کار پژوهشی در علم رجال را فرا گرفت. برای شروع، می‌توان به بررسی کارهای انجام شده در این خصوص پرداخت. در منابعی چون: الرسائل الرجالیه (کلباسی)، الفوائد الرجالیه (بحرالعلوم)، سماء المقال (کلباسی)، تنقیح المقال (مامقانی)، قبسات من علم الرجال و … به بررسی دقیق برخی راویان پرداخته شده است و شما می‌توانید نحوه ورود به بحث، شیوه استفاده از قرائن مختلف و دیگر ریزه‌کاری‌های تحلیل رجالی را از این دسته منابع فراگیرید. مقالات علمی روز در این محور نیز بسیار قابل استفاده‌اند.

 

کارگاه ۱۵: اسناد پرتکرار

بررسی برخی اسناد روایات که در میان منابع روایی، به صورت قابل توجهی تکرار شده‌اند و بعضاً دچار معضلی هستند، آخرین کارگاه عملی است که باید در آن شرکت جُست. جزوات «اصول الرجال» و «سندشناسی» تا حدودی به ذکر این اسناد و تعیین وضعیت آن پرداخته‌اند. در پایان، توجه به این نکته ضروری است که حکم درباره کل سند و نامگذاری آن به صحیح و ضعیف و … بر اساس دست‌یافته‌های پیشین، نه با دانش رجال، بلکه بر عهده دانش درایه‌الحدیث  است.

 

کارگاه ۱۶:  نگارش متن علمی

پس از اتمام کارگاه‌های فوق، به منظور پیاده‌سازی یافته‌های رجالی، تسلط بر مباحث یادگرفته شده و تولید علم و محتوای علمی، ضروری است که رجال‌پژوه به تدوین یک متن علمی، که بهتر است ساختار مقاله علمی را داشته باشد، اقدام ورزد. ارزیابی متن توسط یکی از اساتید و اصلاح اشکالات مطرح، پس از پایان کار، از مهمات این مرحله است.

 

نکات پایانی:

 

پس از اتمام سیر مطالعاتی کارگاه‌محور فوق، خوب است به این نکات توجه شود:

 

۱ـ گرچه این سیر مطالعاتی به شیوه کارگاه‌محور و نظری‌عملی چینش و طراحی شده ولی ضرورت دارد که تمرین‌ها و دستاوردهای هر مرحله به منظور بررسی و نقد، بر استاد یا شخصی متبحر در رجال عرضه گردد.

 

۲ـ پُر واضح است که جایگاه ارائه برخی مباحث اساسی، همچون مبانی رجالی، در ابتدای مباحث آن دانش باید باشد و مقدم بر تمامی فصول؛ ولی آموزشی بودن نوشتار حاضر و ضروت رعایت استانداردهای آموزشی، تأخر و تقدم برخی فصول را می‌طلبد.

 

۳ـ با گذر از سیر مطالعاتی ارائه شده و پایبندی به نکات هر کارگاه، امید است که طالب این مسیر، بر بسیاری از مباحث دانش رجال شیعه واقف شود و بتواند بر مشکلات آن، تا حدودی، فائق آید؛ گرچه برای رجال‌پژوه و صاحب‌نظر شدن در این وادی، پس از طی مراحل گذشته، باید کسب فیض از محضر اساتید برجسته رجال را نیز تجربه نماید.

 

۴ـ همان‌گونه که نمایان است، این نوشتار، نگاهی به سیر مطالعاتی رجال عامه (اهل سنت) ندارد. کسانی که طالب آنند، می‌توانند با مطالعه کتاب‌هایی چون: «دانش رجال از دیدگاه اهل سنت» (جدیدی‌نژاد) و «درس‌نامه رجال مقارن» (نجم‌الدین طبسی) با فضای این دانش در اهل سنت آشنا شوند.

 

۵ـ در پایان نوشتار، سعی شده که یک جدول زمان‌بندی (بر اساس ساعت مورد نیاز) برای گذر از مراحل مختلف سیر، ارائه شود. بهتر است هر کارگاه را در یک یا دو هفته پشت سر گذاشت و برای زودتر تمام کردن این سیر، عجله‌ای به خرج نداد.

 

۶ـ در این نوشتار، تلاش بر جمع‌آوری کامل منابع آموزشی دانش رجال نبوده، بلکه به مناسبت کارگاه‌ها، به برخی از منابع آموزشی مرتبط، اشاره شده است. نگارندگان منابع آموزشی معرفی‌شده در این نوشتار، به قرار ذیل اند:

آخرین گِره‌های مهمی که مانع از شناسایی تمام فقرات سند و راویان می‌شود، سقط و افتادگی حساب‌شده در ابتدای سند (تعلیق) و یا دیگر افتادگی‌ها در سند (ارسال) همچنین ذکر ضمیر در ابتدای اسناد به جای ذکر نام راوی است.

 

جزوات آموزشی[۱۳]:

أصول الرجال، المستوی الاول / سیدمحمدجواد شبیری

آشنایی با علم رجال / رحمان‌ستایش

بررسی تطبیقی منابع رجالی شیعه /سیدعلیرضا حسینی شیرازی

تعارض دیدگاه‌های رجالیان / حسینی‌شیرازی

توثیق و تضعیف / رحمان‌ستایش

توثیقات عام / رحمان‌ستایش

سندشناسی / مهدی غلامعلی

گشت‌وگذاری در دانش رجال شیعه۱ و ۲ / حیدری‌فطرت

مبانی جرح و تعدیل / حسینی شیرازی

 

کتاب‌ها:

اصول علم الرجال؛ بین‌النظریه ‌و التطبیق/ مسلم داوری

آشنایی با اصول علم رجال/ سیدعلی دلبری

آشنایی با منابع رجالی شیعه/ رحمان ستایش

بازسازی متون کهن حدیث شیعه/ عمادی

بازشناسی منابع اصلی رجال شیعه/ رحمان ستایش و جدیدی‌نژاد

پژوهشی در علم رجال/ اکبر ترابی

دانش رجال۱ـ ۲ و۳/ علی‌نژاد

قبسات من علم الرجال/ سیدمحمدرضا سیستانی

مبانی حجیت آرای رجالی/ صرامی

معجم مصطلحات الرجال و الدرایه / جدیدی‌نژاد

 

در پایان، این نکته نیز حائز اهمیت است که مقدمه برخی جوامع رجالی، مانند مقدمه معجم رجال الحدیث، مقدمه تنقیح المقال (که جداگانه نیز چاپ شده است) همچنین مقدمه قاموس الرجال، حاوی مطالبی بسیار مفید در دانش رجال‌اند. همچنین بهره‌بردن از مقالات علمی در تمامی کارگاه‌ها از اهمیت بسزایی برخوردار است.[۱۴]

پینوشتها

 

[۱]. شیوه نقد محدثان شیعه که بر تحلیل اثر مکتوب استوار بود، در کنار نوع نگارشی رجالی، به ایجاد نوع نگارشی فهرست انجامید که از آن به تحلیل فهرستی نیز یاد می‌شود. علیرغم اینکه فهرست‌نگاری در شیعه به هدف اعتبارسنجی متون و منابع حدیثی بنا نهاده شد، ولی پس از تغییر نگرش در اعتبارسنجی روایات در حوزه حدیثی حِلّه و پس از آن جبل‌عامل، از گردونه اعتباریابی خارج شد.

 

[۲]. اخیراً و در پی تلاش‌های حدیث‌پژوهان اهل سنت، دانشی با عنوان «تخریج» در مقوله اعتبارسنجی رخ نموده است که بحث از ماهیت و کارکردهای آن، مجالی وسیع را می‌طلبد. با توجه به اینکه در واقع، تخریج می‌تواند رابط بین سند، متن و منبع حدیث باشد، بنابراین می‌تواند جایگاه مهمی را در شناسایی اصالت حدیث، اصالت منبع و اصالت متن حدیث ایفا نماید. تخریج، تا دانش‌شدن و کسب جایگاه در مقوله اعتبارسنجی، راهی طولانی در پیش رو دارد.

 

[۳]. مطالعه شود: مقاله «جایگاه نقد محتوایی در اعتبار سنجی روایات»/ سیدعلیرضا حسینی ـ مقاله «نقد متنی و محتوایی احادیث و نقش آن در توثیق و تضعیف راویان»/ علی‌اکبر خدامیان ـ مقاله «تقویت روایات ضعیف السند با تفکیک راویان مؤلف کتاب از ناقلان کتاب»/ محمد قربانی.

 

[۴]. برخی اندیشمندان وادی رجال، بحث «سندشناسی» را نیز از محورهای اصلی این دانش دانسته‌اند. با توجه به ماهیت مباحث سندی، که دانش درایه‌الحدیث متکفل بحث از آن است، و نظر به اینکه معضلات سندی، بازگشت به راوی‌شناسی دارند و مخلّ به آن هستند، می‌توان از ذکر این محور چشم‌پوشی نمود.

 

[۵]. «رساله ابی‌غالب الزراری» که به بررسی راویان خاندان «اعین» (پدر زراره بن اعین) پرداخته، گرچه نگاشته قرن چهارم هجری است و باید در عداد اصول رجالی شیعه به حساب آید، ولی بنابه دلایلی، ذکری از آن به میان نیست. مطالعه و تورق این کتاب و مقایسه آن با منابع اصول، مطمئناً مفید است. همچنین دو کتاب «معالم العلماء» تألیف ابن‌شهرآشوب مازندرانی و «الفهرست» شیخ منتجب‌الدین، که به‌عنوان تکمله الفهرست شیخ طوسی و پُر کننده خلأ زمانی پس از زمان شیخ طوسی تا اواخر قرن ششم است، نیز می‌تواند در دستور کار قرار گیرد؛ گرچه شاید به دلیل نبود نام بسیاری از راویان اسناد منابع حدیثی در آن و غلبه سبک تراجمی آن، کم‌کاربرد به چشم آید. همچنین است کتاب «حل الاشکال فی معرفه الرجال» اثر احمدبن طاووس حلی (ف۶۷۳)، که اصل کتاب به دست ما نرسیده ولی تحریر و خلاصه‌ای از آن توسط پسر شهید ثانی با نام «التحریر الطاووسی» موجود است.

 

[۶]. گرچه مرسوم و صحیح نیست نرم‌افزارهای رایانه‌ای را جزو منابع مستقل دانش برشمرد، ولی از آن جهت که این دو نرم‌افزار با استخراج تمام ترجمه‌های ضمنی، به کامل‌ترین شکل، دیدگاه‌های صاحبان منابع اصلی رجال را استخراج و در کنار هم قرار داده‌اند و همچنین تحلیل و ارائه دیدگاه دقیق رجالی در مورد راویان کتب اربعه حدیثی، کتاب وسائل الشیعه و کتب روایی شیخ صدوق را چاشنی کار خود کرده‌اند، به گاهِ یادکرد از منابع رجالی شیعه، نمی‌توان از آنها صرف‌نظر کرد.

 

[۷]. از منابع «تک‌نگاری» با عنوان «منابع تحقیقی» نیز یاد شده است. ولی از آنجا که منابع تحقیقی عنوان عامی است که حتی برخی جوامع چون تنقیح المقال را نیز شامل می‌شود، بهتر است از عنوان «تک‌نگاری» یاد شود.

 

[۸]. توجه به ساختار کتاب، که حول راویان قابل اعتماد و راویان غیرمعتمد تنظیم شده، نیز جالب و قابل توجه است. علامه در این کتاب به توثیق یا تضعیف راویان اقدام نکرده، بلکه راویانی که بتوان به روایاتشان اعتماد کرد و یا نکرد را در دو بخش مجزا معرفی نموده است.

 

[۹]. کتاب‌هایی چون: الفوائد الرجالیه/ بحرالعلوم ـ الفوائد الرجالیه/ بهبهانی ـ سماء المقال/ کلباسی ـ الرسائل الرجالیه/ کلباسی ـ توضیح المقال/ کنی ـ جامع المقال/ طریحی ـ اصول علم الرجال/ داوری و … از آن جمله‌اند.

 

[۱۰]. راویانی چون: ابراهیم بن هاشم، محمد بن سنان الزاهری، عبدالله بن مسکان، لوط بن یحیی، حماد بن عیسی که در طبقه‌شان بحث و اختلاف مطرح است، برای شروع کار، مناسب اند. بهره‌گیری از کلیدواژه‌هایی چون: «قیل إنّه روی عن» در جستجو، که حاکی از اختلاف در طبقه راوی است، می‌تواند در دستور کار قرار گیرد.

 

[۱۱]. با توجه به اختلاف در مذهب راویانی چون: ابان بن عثمان، اسماعیل بن ابی‌زیاد السکونی، اسحاق بن عمار صیرفی (ساباطی)، حفص بن غیاث، نوح بن دراج، مناسب است که کار در این کارگاه را با بررسی مذهب این راویان آغاز نماییم. استفاده از تنقیح المقال و قاموس الرجال، پس از بررسی اصول رجالی، بسیار مفید خواهد بود. همچنین می‌توان به مقالاتی که درباره برخی راویان فوق نگاشته شده و بحث از مذهب راوی را مد نظر قرار داده، مراجعه نمود.

 

[۱۲]. برای این منظور، کتاب «خاستگاه تشیع و پیدایش فرق شیعی در عصر امامان»/ علی آقانوری قابل استفاده است.

 

[۱۳]. به منظور سهولت دسترسی به جزوات فوق، فایل تمامی جزوات، در وبلاگی با آدرس: seirerejal.blogfa.com بارگذاری شده است.

 

[۱۴]. این فواید را می‌توان برای مطالعه مقالات علمی برشمرد: الف) نتیجه تلاش علمی یک پژوهشگر در بازه زمانی چند ماهه، در مدت زمان کوتاهی قابل برداشت است؛ ب) نحوه ورود به بحث، مقدمه‌چینی، استدلال و در نهایت جمع‌بندی مطالب را آموزش می‌دهد، در نتیجه پس از مدتی، ذهنی نظام‌مند را به ارمغان خواهد آورد‌؛ ج) منابع مستقیم و غیرمستقیم هر بحث را به بهترین شکل معرفی می‌نماید.