به گزارش خبرگزاری حوزه، شماره یکصد و یازدهم از فصلنامه علمی-ترویجی میقات حج که مربوط به بهار ۱۳۹۹ است، اختصاص به «بقیع» دارد. در این شماره که با مشارکت واحد بقیع‌پژوهی پژوهشکده حج و زیارت تهیه شده است، مقالاتی جدید و نو در موضوعات مرتبط با تخریب بقاع ائمه مدفون در بقیع گنجانده شده است. در ادامه مختصری از این مقالات در پی می آید:
در مقاله «زیارت قبرستان بقیع: بررسی جامعه‌شناسی تاریخیِ شعائر دینی شیعه در سفرنامه‌های حج دوره قاجار» به نوشته، محمدعلی چلونگر و زهرا سادات کشاورز آمده است:
تأمل و تحلیل جامعه‌شناسی تاریخیِ شعائر دینی شیعه در سفرنامه حج دوره قاجار از اهداف این پژوهش به شمار می‌رود. این پژوهش درصدد است با روش توصیفی ـ تحلیلی ضمن توجه به ضرورت کاربرد رویکردهای جامعه‌شناختی در تحلیل پدیده‌های تاریخی و برپایه منابع کتابخانه‌ای، این پرسش را طرح نموده که شعائر و نمادهای شیعیان در زیارت قبرستان بقیع در دوره قاجار کدام است؟ برای پاسخگویی به این پرسش که هدف اصلی این پژوهش است، فرضیه ذیل به آزمون گذاشته شد: شعائر گفتاری و رفتاری از طریق متغیرهای متنوعی همانند توسل به ائمه اطهار(ع) ، زیارت قبور ائمه(ع)، سوگواری شیعیان بر مصیبت اهل بیت(ع) و معنویت‌گرایی در سفر زیارتی قبرستان بقیع دوره قاجار نقش اساسی داشته است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که دستیابی به حقایق نهفته شعائر و بازنمایی سمبل‌های شعائر مذهبی قبرستان بقیع و شناخت هرچه بیشتر آن واقعیت در جریان پیوند احساسی با سمبل‌ها از طریق اجرای شعائر جمعی، ایجاد انرژی احساسی و تعلق جمعی جهت تحقق اصول زیر بنایی شعائر به عنوان پیامدهای سفر زیارتی به شهر مدینه و زیارت قبرستان بقیع حاصل شده است.
در مقاله «زیارت بقیع در نگاه علمای اهل سنت با تأکید بر دیدگاه برهان‌الدین بن فرحون» نوشته مجتبی حیدری آمده است: از مباحث مهم پیرامون قبرستان بقیع، استحباب یا عدم استحباب زیارت آن است. پس از اثبات استحباب زیارت، سخن از چگونگی زیارت به میان می‌آید. در این زمینه، بحث از دیدگاه علمای اهل سنت، موضوعی درخور دقت و توجه است. نگاهی به کتب علمای اهل سنت در این باب، حکایت از آن دارد که اهل سنت، به تأسی از پیامبرخدا(ص) بر استحباب آن فتوا داده‌اند. در این میان، برهان الدین بن فرحون از علمای مذهب مالکی در قرن هشتم، در کتاب خود با عنوان «ارشاد السالک الی افعال المناسک»، به تفصیل به زیارت قبرستان بقیع پرداخته و برای هر یک از بزرگان مدفون در بقیع، از جمله فاطمه زهرا(س) (بنا بر آن که در آنجا مدفون باشد)، ائمه چهارگانه شیعیان(ع) ، ابراهیم فرزند پیامبر، و دیگران، زیارتنامه‌هایی را آورده است. در این مقاله، دیدگاه برخی از علمای اهل سنت و به ویژه دیدگاه ابن فرحون بررسی می شود.
در مقاله «فضیلت بقیع، و سیره پیامبر اکرم(ص) و اهل‌بیت(ع) و صحابه و تابعین در زیارت آن» نوشته حافظ نجفی آمده است: بقیع، قبرستانی مشهور در شهر مدینه است که بر پایه روایات، دارای فضیلت و جایگاه ممتاز معنوی است و پیامبر خدا(ص) از سوی خداوند، مأمور شده بود پس از هجرت به مدینه، آنجا را به عنوان محل دفن مسلمانان برگزینند و برای دعا و استغفار اموات، به آنجا بروند. در این مقاله که به روش توصیفی ـ تحلیلی نگارش یافته، ابتدا دلایل فضیلت و جایگاه ممتاز بقیع بررسی شده و در ادامه، به سیره پیامبر اسلام(ص) و اهل بیت اطهار: و اصحاب درباره زیارت بقیع و نیز اهتمام آنان به بقیع، اشاره شده است. بررسی روایات و گزارش‌های تاریخی بیانگر این است که بقیع، به عنوان یک مکان مقدس، همواره مورد توجه و عنایت پیامبر اسلام بوده و ایشان برخی عبادات و راز و نیاز با خداوند متعال را در آنجا انجام می‌دادند. آن حضرت مأمور بودند اموات مسلمین را در آنجا به خاک بسپارند و برای دفن‌شدگان آن قبرستان، دعا و استغفار نمایند. خاندان پیامبر و اصحاب نیز با تأسی به رسول الله (ص) به آن مکان و زیارت دفن‌شدگان اهتمام جدی داشتند. همین امر باعث شد مسلمانان در طول تاریخ به بقیع توجه کنند و با هدف زیارت، دعا و استغفار در آنجا حضور یابند.
در مقاله «توسعه و تحول ساخت‌وساز در بقیع بر اساس گزارش‌های تاریخی» نوشته عمار ابوطالبی آمده است: بررسی تاریخی ساخت وساز در بقیع و توسعه و تحول آن یکی از موضوعات مهم مرتبط با بقیع است. این مقاله تلاش دارد با بررسی توصیف‌های ارائه شده از بقیع در منابع تاریخی و سفرنامه‌ها تصویر روشنی از این جنبه تمدنی بقیع ارائه دهد. ساخت وساز در بقیع از دو منظر کمی و کیفی قابل بررسی است که ما فقط به توسعه کمی پرداخته‌ایم. توسعه کمی بقیع نیز در چندین مرحله صورت پذیرفته است؛ به گونه‌ای که ساختمان‌های موجود در بقیع از مسکونی به بقعه و بارگاه تغییر ماهیت داده و گنبدهای بقیع نیز از سه مورد در قرن ششم به چهارده مورد در قرن یازدهم افزایش یافته است. بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد مسجد فاطمه (س) (بیت الحزن) تنها ساختمان بقیع است که از قرن سوم تا قرن چهاردهم تقریباً به طور مستمر در بقیع وجود داشته است.
در مقاله «تاریخچه اجمالی گنبد ائمه بقیع» نوشته احمد خامه‌یار آمده است: زیارتگاه ائمه بقیع(ع) که قبور مطهر چهار تن از امامان معصوم شیعه (شامل امام حسن مجتبی، امام زین‌العابدین، امام محمد باقر و امام جعفر صادق(ع را در بر دارد، از مهمترین مقاصد زیارتی عموم مسلمانان در مدینه منوّره به شمار می‌آید. تا کمتر از یکصد سال پیش، روی این قبور ساختمان و گنبد بزرگی وجود داشته که از بناهای معماری شاخص در مدینه بوده است. در این نوشتار، با استناد به منابع تاریخی و جغرافیایی اصیل و دست اول، تاریخچه اجمالی گنبد ائمه بقیع:، شامل تعیین زمان ساخت و تحولات و بازسازی‌های آن در دوره‌های بعدی، بررسی شده است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد قبور ائمه بقیع(ع) تا قرن پنجم هجری فاقد ساختمان بوده و نخستین گنبد روی این قبور، در اواخر این قرن، به دستور مجدالملک براوستانی قمی (د ۴۹۲ق) ساخته شده است. مهمترین تحولات معماری این بنا در دوره‌های بعدی نیز تخریب اول و دوم آن به دست وهابی‌ها و بازسازی آن در دوره عثمانی پس از تخریب اول بوده است.
در مقاله «تعامل متولیان قبرستان بقیع با زائران ایرانی در دوره قاجاریه» نوشته رضا تقی‌زاده نائینی آمده است: شهرهای مکه و مدینه به علت جنبه‌های مذهبی و دینی، از دیرباز مقصد زیارتی ایرانیان بوده است و شیوه برخورد با زائران ایرانی در اماکن مقدسه حجاز از جمله مسائلی بوده است که همواره مورد توجه جامعه ایرانی در سالیان اخیر بوده است و در مواردی نحوه تعامل با زائران ایرانی موجبات ناخرسندی زوار را فراهم کرده است. تمرکز ما در این مقاله، بررسی نحوه تعامل متولیان و خدام قبرستان بقیع با زائران ایرانی در دوره قاجاریه است. هدف این مطالعه، پاسخگویی به این سؤالات اساسی است که اوّلاً رفتارهای متولیان و خدام با ایرانیان در دوره قاجاریه چگونه بوده است؟ ثانیاً چه عواملی در شیوه تعامل متولیان بقیع با ایرانیان دخیل بوده است؟ این پژوهش با اتکا بر گزارش سفرنامه‌های حج فارسی در دوره قاجاریه انجام شده که عمدتاً به دست افراد فرهیخته این دوره نگاشته شده است. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد دو عامل شیعه بودن و عجم بودن، همواره مستمسکی برای سختگیری و آزار زائران حرم ائمه بقیع بوده است و این شرایط برای ایرانیان به مراتب سخت‌تر از سایر زائران بوده است.
در مقاله «صاحب‌منصبان و اندیشوران ایرانی‌تبار مدفون در بقیع» نوشته سید محمود سامانی آمده است: با بعثت رسول خدا(ص) و گسترش تدریجی اسلام به اطراف و اکناف جزیرةالعرب، ایرانیان نیز در پی فتوحات، با روندی نسبتاً پرشتاب به اسلام گرویدند. بدیهی است حرمین شریفین، از همان ابتدا به‌عنوان کانون‌های معنوی برای تمام مسلمانان، همواره مورد توجه تمام مسلمانان بوده و هست. از اماکنی که در ادوار مختلف اسلامی مورد اقبال بوده، زیارت قبرستان بقیع و آرزوی دفن‌شدن در آن است؛ زیرا این مکان شریف، افزون بر مدفن چهار تن از ائمه اهل بیت: ، بسیاری از صحابه، تابعین و اندیشوران از هر مذهب و ملیتی ازجمله ایرانیان را در دل خود جای داده است. با عنایت به قداست بقیع و فضیلت دفن در آن، برخی صاحب‌منصبان و اندیشوران، یا طبق وصیتشان به مدینه منوره منتقل، و در بقیع دفن می‌شدند یا در سفر حج و زیارت مرقد مطهر نبوی(ص) ، به هر دلیلی که در آنجا فوت می‌کردند، به‌طور طبیعی در آن قبرستان شریف دفن می‌شدند. با توجه به کثرت ایرانیان مدفون در بقیع، در این مقاله فقط به برخی صاحب‌منصبان و اندیشوران ایرانی‌تبار مدفون در بقیع پرداخته شده و شرح حال آنها به ترتیب تاریخی آورده شده است. ملاک ایرانی‌بودن، انتساب آنان به شهرهای ایران در منابعی مانند تاریخ‌های محلی مدینه منوره است که در آنها به این نسبت تصریح شده.
در مقاله «فهرست اسناد پیوسته با بقیع در واحد اسناد پژوهشکده حج و زیارت» نوشته علی احمدی آمده است: تخریب بقعه‌های بقیع در مدینه به دست سعودیان، در ۸ شوال ۱۳۴۴ق. = ۳۱/۱/۱۳۰۵، یکی از مهمترین اقدامات آل سعود در ابتدای سیطره دوم بر حجاز بود که بازتابهای زیادی در جوامع اسلامی داشت؛ هرچند بازتاب آن، به دلیل تخریب بقعه چهار امام شیعه، در بیان شیعیان، به مراتب بیشتر از اهل سنت بود. واحد اسناد پژوهشکده حج و زیارت، در راستای غنای هرچه بیشتر این مجموعه، اسناد مرتبط با بقیع را گردآوری کرده که فهرست اجمالی آن در سه قسمت، ارائه خواهد شد.
در مقاله «مروری کوتاه بر دو تخریب بقاع بقیع» نوشته حیدرعلی جعفری و محمدسعید نجاتی آمده است: در این مقاله ابتدا به ماجرای تخریب های اول بقیع و بازسازی بقیع در فاصله دو تخریب و توصیف حرم ائمه مدفون در بقیع در تعدادی از سفرنامه‌هایی که پیش از تخریب دوم نگاشته شده است، پرداخته‌ایم و پس از مرور تخریب دوم بقیع، واکنش ایران به آن به ویژه نقش خاندان هویدا در آن را بر اساس اسناد تاریخی، بررسی کرده‌ایم. روش این مقاله نقلی ـ تاریخی و متکی به منابع کتابخانه‌ای است.
در مقاله «اعتراض علامه شرف‌الدین به تخریب بقاع بقیع و تلاش‌های بین المللی» نوشته محمدسعید نجاتی آمده است: در این مقاله، مکاتبات علامه محمدحسین شرف الدین درباره تخریب بقیع بررسی و بر اساس آن، نقش ایشان در واکنش علمای شیعه به این مسئله تحلیل شده است. شرف‌الدین تأثیری عمیق در اطلاع رسانی، همبستگی و تحریم حج از سوی کشورهای اسلامی داشت و تلاش برای مقابله نظامی کشورهای اسلامی به سرکردگی یمن با آل سعود، از جمله اقدامات اوست. تنها اقدام اخیر به دلیل اشتباه محاسباتی وی درباره امام یحیی پادشاه یمن ناکام ماند. در این مقاله مکاتبات شرف‌الدین ـ که به صورت اطلاعیه‌های مطبوعاتی، نامه‌نگاری به علمای عتبات و نامه به دربار امام یحیی پادشاه یمن است ـ به ترتیب تاریخ نامه‌ها، برای اولین بار ترجمه، و با ارزیابی تلاش‌های شرف الدین، بر اساس روش تاریخی بررسی و تحلیل شده است.
