به گزارش خبرگزاری حوزه، نشست علمی پژوهشی «تأثیر شرایط اجتماعی در شکل گیری شیوه‌های جدید عزاداری محرم در عصر قاجار» به همت انجمن علمی پژوهشی تاریخ معاونت پژوهش جامعه الزهرا علیهاالسلام با حضور تعداد محدود و رعایت موازین بهداشتی به صورت حضوری در سالن نشست‌های پژوهشگاه حضرت معصومه علیهاالسلام برگزار شد.

حجت‌الاسلام حامد قرائتی به عنوان کارشناس نشست و حجت الاسلام سید ناصر موسوی به عنوان دبیر نشست حضور داشتند.

در ابتدای نشست، حجت الاسلام والمسلمین موسوی، گزارشی از نشست پیشین و شکل گیری شیوه‌های جدید عزاداری ارائه داد و افزود: این سومین جلسه از سلسله نشست‌های تأثیر شرایط اجتماعی در شکل‌گیری شیوه‌های جدید عزاداری در دوره دولت‌های شیعی است؛ در جلسات گذشته این موضوع در دوره آل بویه و صفویه و در این جلسه، در عصر قاجار بررسی می‌شود.

حجت‌الاسلام  قرائتی در ابتدای نشست، به مفهوم شناسی موضوع پرداخت و شرایط اجتماعی را شامل شرایط و تحولات سیاسی، مذهبی، فرهنگی و حتی بلایای طبیعی و بیماری‌های فراگیر برشمرد.

این پژوهشگر دینی اظهار داشت: نقش شرایط اجتماعی در مطالعات تاریخی مانند رابطه پرسشنامه و پاسخنامه در یک آزمون است. به این معنا که تحولات و رخدادهای تاریخی پاسخی به یک مطالبه و نیاز اجتماعی است و بدون توجه به این شرایط اجتماعی، بررسی گزاره‌های تاریخ بی فایده خواهد بود.

حجت‌الاسلام  قرائتی عنوان کرد: عزاداری به عنوان دومین متغیر این نشست، محصول گفتمان دینی است؛ در واقع عزاداری حکایت‌گر باورهاست. سومین متغیر، دوره قاجاریه است. این سلسله، یک دولت شیعه بود که از سال ۱۲۱۰ تاسال ۱۳۰۴ در ایران حکومت کردند؛ دولت قاجاریه مانند دولت زندیه خود را وامدار صفویه می‌داند، لذا مدافع و حامی مذهب شیعه بوده است؛ با این تفاوت که دولت صفویه با اتخاذ تدابیر علمی، تبلیغی و فرهنگی، تلاش کرد تا جامعه سنی ایران را به تشیع سوق دهد، اما قاجاریه برای حاکم ساختن تفسیر آیینی مذهب تشیع تدابیری اتخاذ نکردند.

استاد مشاور انجمن علمی پژوهشی تاریخ به عنوان پیشینه پژوهشی مسئله، چند مقاله مرتبط با بحث را معرفی کرد و در ادامه افزود: در دوره قاجار، سلاطین تلاش داشتند که نوعی از تشیع پرزرق و برق و آیینی را حاکم سازند؛ به عنوان نمونه ناصرالدین شاه با تأسیس تکیه دولت به عنوان گفتمان مذهبی مورد حمایت دولت، تلاش داشت تا مذهب را از اشراف و نظارت‌های سخت‌گیرانه و مسئولیت‌آور فقها خارج ساخته و به اظهار محبت‌ها و آداب و رسوم خنثی، فصلی و موسمی محدود کند؛ از این رو شاهان قاجار، خودشان در تکیه دولت، حضور یافته و هزینه‌های مادی و معنوی آن را متقبل می‌شدند.

حجت‌الاسلام  قرائتی ادامه داد: این روش را شاهزادگان و سایر دولتمردان قاجار نیز ادامه داده و هر یک در گوشه عمارت خود تکیه ای برپا می‌کردند؛ این درحالی بود که کمتر می‌توان به گزارشی دست یافت که مجتهدان و علمای شناخته شده تهران در این گونه تکایا شرکت کرده باشند.

وی تصریح کرد: مشروعیت‌سازی به واسطه برگزاری مراسم روضه شیوه‌ای بود که شخصیت‌های مطرح اجتماعی و حتی اقلیت‌های مذهبی از آن سود جستند؛ با این تبیین می‌توان ریاست رضاخان میرپنج بر دسته عزاداری قزاق‌خانه را تحلیل کرد.

استاد حوزه و دانشگاه یادآور شد: علما و حتی برخی از خانواده‌های متشرع نسبت به این نوع دینداری نگاهی نقادانه داشتند و به عزاداری مساجد، مراقد امامزادگان و بیوت علما اعتماد بیشتری داشتند.

شاخصه‌های شرایط اجتماعی در دوره قاجار

حجت‌الاسلام  قرائتی در ادامه بیان داشت: شرایط اجتماعی در دوره قاجار دارای چند شاخصه روشن بود، از جمله تجددخواهی؛ چنانچه جامعه ایران به واسطه استخدام مستشاران غربی، اعزام دانشجو به خارج، انتشار روزنامه و سفرهای شاهان به اروپا، از پیشرفت غرب آگاهی یافته و خود را جامعه‌ای عقب مانده می‌دانست و این مواجهه ناگهانی یک نوع تنفر از شرایط موجود را به وجود آورد.

وی افزود: دینداری عرفی و آیینی و عجز این نوع از دینداری در هدایت و پاسخگویی به نیازهای واقعی جامعه نیز عامل دیگری در شرایط اجتماعی عصر قاجار بود. گسترش خرافات و بدعت‌ها و خشونت‌های مذهبی، بی‌توجهی به نیازهای اجتماعی و ناآگاهی از مبانی و تعالیم دینی باعث شد جریان‌های منحرفی چون بابیت و بهائیت به صورت باورنکردنی ظهور و بروز پیدا کنند.

استاد مشاور انجمن علمی پژوهشی تاریخ جامعه الزهرا علیهاالسلام اضافه کرد: شکست از روس در جنگ‌های متعدد و سلطه بیش از پیش دولت‌های بیگانه نیز موجب یک نوع حقارت ملی شد؛ همچنین استبداد و ظلم فراگیر شده بود و سلاطین جائر در پشت نقاب دین و مذهب مخفی شده بودند.

وی تصریح کرد: همه این شرایط باعث شد تا نوعی دینداری فصلی، موسمی، احساسی و هیجانی رواج پیدا کند که قرار نیست در اقتصاد، فرهنگ و سیاست مداخله داشته و پاسخگوی مطالبات اجتماعی باشد.

واکنش علمای دوره قاجار نسبت به برخی عزاداری‌های ابداعی محرم

حجت‌الاسلام قرائتی در ادامه عنوان کرد: دولت قاجار به ویژه در شهر تهران، نمایشگاهی از برنامه‌های عزاداری محرم داشت که برخی ابداعی و سنتی هر منطقه یا قومیت بود، مانند دسته قمه‌زنان بربر یا چوب‌زنان کاشانی و غیره؛ این فضا باعث شد تا رقابت و بدعت رواج یابد و این رقابت‌ها و قالب‌ها به تدریج به محتوا، سرایت کرده و وقایع و شخصیت‌های جدیدی در گزارشگری عاشورا ساخته و پرداخته شود.

وی یادآور شد: برخی از شخصیت‌ها و عالمان دینی مانند شیخ جعفر شوشتری نسبت به این نوع از عزاداری و داستان‌پردازی اعتراض کردند و از شاه که حامی این نوع دینداری بود، خواستند که برخی از محتواهای عزاداری ممنوع اعلام شود.

عزاداری‌های محرم در دوره قاجار دارای تنوع قابل توجهی بودند

حجت الاسلام قرائتی در پاسخ به اینکه عزاداری در دوره قاجار چگونه متأثر از شرایط اجتماعی بود، گفت: عزاداری‌ها به لحاظ شکلی و محتوایی و محل برگزاری، دارای تنوع قابل توجهی بودند و در قالب‌های وعظ، مقتل‌خوانی، پرده‌خوانی، نقالی، مدیحه‌سرایی، تعزیه‌خوانی، شمایل‌گردانی و غیره برگزار می‌شدند و محدود به اماکن مذهبی نبودند و در حیاط منازل، کوچه‌ها، اداره‌ها، پادگان‌ها، کاخ‌های حکومتی، کاروانسراها و حتی در مواردی برخی از انواع عزاداری در قهوه خانه‌ها و حمام‌ها نیز وجود داشتند.

وی ابراز داشت: می‌توان گفت مراسم عزاداری محرم، تمام ابعاد و عرصه‌های فرهنگی، اجتماعی و بافتی جامعه را در بر می‌گرفت و هیچ فردی از جامعه نبود که در معرض پرتویی از عزاداری قرار نگیرد.

عزاداری امام حسین(ع) در مقاطع مختلف تاریخی، تامین‌کننده نیازهای جامعه در بحران‌های مختلف بوده و هست

این پژوهشگر دینی خاطرنشان کرد: در شرایط کنونی که محدودیت‌هایی به دلیل رعایت پروتکل‌های بهداشتی اعمال می‌شود، ما باید با رصد دقیق فرصت‌ها و استعدادهای ناشناخته و یا نوظهور، قالب‌ها و محتواهای جدیدی مانند وبینار، کانال و گروه‌های اجتماعی، کلیپ‌سازی، موشن‌گرافی، پوسترسازی، نمودارها و آمارهای تحلیلی و غیره را به عنوان مراسم و آیین مذهبی تدارک ببینیم، با این تفاوت که مراقب باشیم شرایط و قالب‌های عزاداری نتواند در محتوا و پیام اصلی عاشورا، تغییر ایجاد کند و محتوا را به خدمت بگیرد.

وی تصریح کرد: ممنوعیت از ظرف، ممنوعیت از مظروف نیست؛ در هر عصری با توجه به شرایط اجتماعی ممکن است ظرف‌ها و ابزارهایی معدوم یا ایجاد شود، اما آنچه که نجات‌بخش است مظروف و محتوایی است که باید با تلاش و خلاقیت در ظرف‌های جدید به جامعه عرضه کرد تا آحاد جامعه از تعالیم، اهداف، پیام‌ها و آموزه‌های نجات‌بخش دینی و مذهبی بهره‌مند شوند.

حجت‌الاسلام قرائتی تأکید کرد: در ترویج قالب‌های جدید عزاداری پس از صیانت از محتوا، اصل مهم توجه به شرایط، مطالبات و نیازهای جامعه و انتخاب محتواهای مورد نیاز است.

استاد مشاور انجمن علمی پژوهشی تاریخ جامعه الزهرا علیهاالسلام اظهار داشت: عزاداری از دیرباز و حتی در عصر ائمه اطهار علیهم‌السلام صرفا یک مراسم و آیین برای ابراز احساسات نبوده و به شرایط و تحولات اجتماع نیز توجه داشته است؛ عزاداری امام حسین علیه‌السلام در مقاطع مختلف تاریخی کارآمد و تامین‌کننده نیازهای آحاد جامعه در بحران‌های سیاسی، فکری، اجتماعی و حتی بهداشتی و زیست محیطی بوده و هست.

عزاداری باید با توجه به شرایط اجتماعی به صورت پویا و خلاقانه در قالب‌های جدید ارائه شود

حجت‌الاسلام موسوی در پایان، مباحث را چنین جمع‌بندی کرد: با بررسی آیین‌های عزاداری در گذشته و استفاده از تجربه آن در شرایط فعلی باید رویکرد بسترشناسانه داشت.

این پژوهشگر حوزوی با بیان اینکه قداست محتوا و اصل عزاداری نباید به همه شیوه‌ها و قالب‌های عزاداری سرایت کند، گفت: خلاقیت در شکل و قالب عزاداری در فضای فرهنگی، نه تنها مشکل ندارد و ضعف نیست، بلکه نقطه قوت و مزیت است.

وی ادامه داد: در نوآوری شکل و قالب جدید عزاداری، شرایط اجتماعی و فرهنگی، نیازهای جامعه و افراد آن و توانایی‌های فردی و قومی باید در نظر گرفته شود.

حجت‌الاسلام والمسلمین موسوی در پایان تصریح کرد: عزاداری در این دوران با توجه به آنچه در دولت‌های شیعی اتفاق افتاده است، باید با در نظر گرفتن شرایط اجتماعی به صورت پویا و خلاقانه در قالب‌های جدید شکلی و محتوایی ارائه داده شود تا تأمین‌کننده نیازهای مادی و معنوی جامعه باشد.

313/61