به گزارش خبرگزاری حوزه، امام خمینی (ره) دارای تألیفات عرفانی و فلسفی و اخلاقی است که آیت الله رضا استادی جمع آوری کرده و به مناسبت رحلت بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران تقدیم می شود :
۱- شرح دعای سحر (عربی)
دعایی است که با این جمله آغاز میشود: "اللهم انی اسالک من بهائک بابهاه و کل بهائک بهی. اللهم انی اسالک ببهائک کله. "
از امام رضا (ع) نقل شده است که امام باقر (ع) این دعا را در سحرهای ماه مبارک رمضان میخواندند. این دعا شرحهای متعددی دارد، یکی از آنها همین شرح امام خمینی است که در سال ۱۳۴۷ ق. یعنی در ۲۷ سالگی تالیف کرده اند.
این کتاب از کتابهای عرفانی حضرت امام امت است و مانند تالیف دیگر ایشان "مصباح الهدایه"، فقط کسانی که با فلسفه و عرفان آشنایی کامل داشته باشند میتوانند از آن استفاده کنند.
سال تالیف این کتاب مصادف استبا سال ورود مرحوم شاه آبادی به قم و در این کتاب دو جا از ایشان یاد و مطلبی نقل میکنند. تالیف این کتاب در سال اول تلمذ نزد مرحوم آقای شاه آبادی، این نکته را روشن میکند که حضرت امام خمینی همان طور که خودشان در اولین برخورد و ملاقات با آقای شاه آبادی فرموده اند، فلسفه را قبلا خوانده بودند و در عرفان نیز کار کرده و استاد دیده بودند.
شاهد این مطلب این است که یک جای همین کتاب فرموده اند: "سمعت من احدالمشایخ من ارباب المعرفة رضوان الله علیه" و در جای سوم فرمودهاند: " "اتفق الحضور فی محضر احد العلماء الکرام دام ظله"
که این تعبیر مربوط به آقای شاه آبادی نیست چون همیشه از ایشان با عبارت " شیخنا" یاد میکنند. در هر حال در این کتاب از اسرارالصلاة حاج میرزا جواد ملکی و تعلیقه آقا محمدرضا قمشهای بر شرح فصوص قیصری و شرح اسماء حاجی سبزواری و فتوحات محیی الدین و تاویلات عبدالرزاق کاشی و شرح قیصری بر فصوص و شرح مفتاح الغیب فناری و قبسات میرداماد و اسفار ملاصدرا و برخی کتب فیض و نیز کتاب الهیئة والاسلام مرحوم سید هبةالله شهرستانی یاد و مطلب نقل میکند که این آخری گواه این است که امام خمینی کتابهای جدید را هم میخواندند.
این کتاب که به زبان عربی است با ترجمه فارسی آن پس از پیروزی انقلاب چاپ شده است. (۲)
۲- مصباح الهدایة الی الخلافة والولایه (عربی)
این کتاب در بیان حقیقت محمدیه و ولایت علویه است که با ترجمه فارسی آن پس از انقلاب چاپ شده است. تالیف این کتاب در سال ۱۳۴۹ به پایان رسیده و مانند شرح دعای سحر فقط برای کسانی که با عرفان و اصطلاحات آن آشنایی دارند قابل استفاده است و خود حضرت امام - رضوانالله تعالی علیه - در پایان رساله فرمودهاند:
"خاتمه و وصیة: ایاک ایها الصدیق الروحانی ثم ایاک . . . ان تکشف هذه الاسرار لغیراهلها . . . و ایاک ان تنظر نظرالفهم فی هذه الاوراق الا بعدالفحص الکامل عن کلمات المتالهین من اهل الذوق و تعلم المعارف عنداهلمها من المشایخ العظام والعرفاء الکرام والافمجرد الرجوع الی مثل هذه المعارف لایزید الا خسرانا ولا ینتج الا حرمانا. " امام خمینی - رضوان الله علیه - در کتابهای دیگر خود مانند " سرالصلاة" و "تعلیقه بر شرح نصوص" به این کتاب ارجاع میدهند و میگویند در آن کتاب این مطلب را تحقیق کردهایم. در این کتاب از "شرح توحید صدوق" قاضی سعید قمی و نیز " البوارق الملکوتیه" او و "مفتاح الغیب" قونوی و "شرح نصوص" قیصری و "شرح قصیده" ابن فارض عبدالرزاق کاشی و "تعلیقه بر شرح نصوص" قیصری و نیز رساله در تحقیق " اسفار اربعه" هر دو از آقا محمدرضا قمشهای مطالبی نقل میشود و مورد انتقاد قرار میگیرد. و همچنین از محیی الدین احیانا مطلبی نقل میکنند و از استادشان آقای شاه آبادی، چند جا با تجلیل فراوان یاد و مطالبی نقل مینماید.
۳- لقاء الله (فارسی)
مقالهای است در این موضوع به زبان فارسی در هفت صفحه که در آن از استادشان مرحوم آقای شاه آبادی یاد میکنند. این مقاله یا رساله در پایان کتاب لقاءالله مرحوم حاج میزا جواد ملکی چاپ شده است.
۴- سرّ الصلاة، صلاة العارفین یا معراج السالکین (فارسی)
این کتاب برای خواص از اهل عرفان و سلوک نوشته شده و تاریخ پایان تالیف آن سال ۱۳۵۸ ق. است و تا حال دوبار چاپ شده است که بار اول مستقل و بار دیگر در یادنامه شهید مطهری - رحمة الله علیه - چاپ شده است.
در این کتاب از اسرارالصلاة شهید ثانی و مرحوم آقای شاه آبادی یاد میشود و نیز به شرح اربعین خود ارجاع میدهند که معلوم میشود شرح اربعین را پیش از سرالصلاة نوشته اند یا هنگام نوشتن سرالصلاة آن کتاب هم در دست تالیف بوده است. در صفحه ۶۷ چاپ اول آن میخوانیم:
"فرضا که از عرفا کسی را نمیشناسی، از علمای بزرگ معرفت و اخلاق، آنها را که پیش همه، علمای مسلمند پیروی کن؛ مثل جناب عارف بالله و مجاهد فی سبیل الله مولانا سیدابن طاووس - رضی الله عنه - و مثل مولانا عارف بالله سالک الی الله شیخ جلیل بهائی - قدس سره - و شیخ ارباب معرفت مولانا محمدتقی مجلسی - رضوان الله علیه - و شیخ محدثین فرزند بزرگوار او مولانا مجلسی - رحمةالله - و کتاب "شرح فقیه" مولانا مجلسی اول که یکی از کتابهای نفیس جلیل القدر است و فارسی است مطالعه نما و اگر نفهمیدی از اهلش سوال کن و در آن کنزهایی معرفت است و همین طور کتب عزیزه شیخان نراقیان (ملامهدی نراقی و ملااحمد نراقی) و از علمای معاصر کتب شیخ جلیلالقدر عارف بالله حاج میرزا جواد تبریزی - قدس سره - را مطالعه کنید.
۵- تعلیقه علی شرح فصوص الحکم (عربی)
فصوص الحکم تالیف محیی الدین عربی و شرح آن از محمود قیصری است و امام خمینی شرح فصوص را در هفتسالی که از محضر مرحوم آقای شاه آبادی استفاده میکردند، نزد ایشان خوانده و تاریخ تالیف این تعلیقه هم همان سالهاست. در این تعلیقه به مصباح الهدایه خود ارجاع میدهند و از مرحوم آقای شاه آبادی نیز یاد میکنند. کتاب شرح فصوص ۴۹۵ صفحه است که تعلیقه امام تا صفحه ۳۹۶ آن است.
این تعلیقه را حضرت امام خمینی در حواشی نسخه چاپی شرح فصوص نوشته بودند و ظاهرا به دست عمال شاه مخلوع، جزو کتابهای غارت شده ایشان، غارت شده بود، ولی خوشبختانه پس از انقلاب در همدان پیدا و به بیت حضرت امام تحویل داده شد و به صورت زیبایی چاپ گشت. این تعلیقه برای کسانی که شرح فصوص را نزد استاد میخوانند، مفید است.
۶- تعلیقه علی مصباح الانس (عربی)
مفتاح غیب الجمع والوجود تالیف صدرالدین محمدبن اسحاق قونوی و شرح آن به نام مصباح الانس تالیف محمدبن حمزة بن محمد عثمانی معروف به ابن فناری است. امام خمینی مصباح الانس را تا صفحه ۴۴ از سال ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۴ق. نزد مرحوم آقای شاه آبادی خوانده است. در صفحه اول کتاب مرقوم داشتهاند:
"قد شرعنا قرائة هذا الکتاب الشریف لدی الشیخ العارف الکامل استاذنا فی المعارف الالهیه حضرة المیرزا محمدعلی شاه آبادی الاصفهانی دام ظله فی شهر رمضان المبارک سنة ۱۳۵۰ق. "
و در صفحه ۴۴ نوشته اند:
"الی هنا قرات الکتاب عند شیخنا العارف الکامل الشاهآبادی روحی فداه و قداتفق انتقاله الی طهران مضرت محروما من فیضه دام ظله" امام خمینی - رضوان الله علیه - این تعلیقه را ظاهرا در همان زمان که مصباح الانس را نزد مرحوم آقای شاه آبادی می خواندند، نوشتهاند و پس از رفتن ایشان به تهران تعلیقه را ادامه داده اند تا صفحه ۱۳۲ مصباحالانس، و تاریخ پایان تالیف ۱۳۵۵ در قصبه خمین است. (مصباح الانس دارای ۳۴۳ صفحه است) .
این تعلیقه به صورت زیبایی به ضمیمه تعلیقه بر شرح فصوص در سال ۱۴۰۶ چاپ شده است.
۷- تعلیقه علی شرح حدیث راس الجالوت (عربی)
قاضی سعید محمدبن محمد مفید قمی از دانشمندان و عرفای قرن یازدهم، تالیفات فراوانی دارد که یکی از آنها شرح حدیث راس الجالوت است که در ذریعه حاج آقا بزرگ در حرف "شین" یاد شده و متاسفانه نویسنده، این رساله را هنوز زیارت نکرده است. گویا مقصود از حدیث راس الجالوت همان احتجاج حضرت رضا (ع) با اصحاب ادیان مختلفه است که قسمتی از آن احتجاج با راس الجالوت یهودی است. حدیث در توحید و نیز عیون اخبارالرضا شیخ صدوق و احتجاج طبرسی و جلد دهم بحارالانوار و جلد دوم مسندالرضا نقل شده.
امام خمینی - رضوان الله علیه - تعلیقهای بر این رساله قاضی سعید نوشته اند که در جلد ۲۶ ذریعه صفحه ۲۸۵ چاپ مشهد یاد شده و هنوز به چاپ نرسیده است.
۸- شرح حدیث راس الجالوت (عربی)
امام خمینی علاوه بر تعلیقهای که یاد شد مستقلا شرحی بر این حدیث نوشتهاند که تاریخ تالیف آن بنا بر آنچه در کتاب آیینه دانشوران آمده است، ۱۳۴۸ میباشد و این رساله هم متاسفانه هنوز چاپ نشده است.
۹- شرح حدیث راس الجالوت (عربی)
مرحوم سیدریحان الله یزدی در آیینه دانشوران مینویسد:
از نوشتههای ایشان است تعلیقاتی بر رساله قاضی سعید قمی در شرح حدیث راس الجالوت، با دو شرح دیگر از خود ایشان و تاریخ انجام آن، ۱۳۴۸ میباشد. بنابراین امام خمینی دو شرح بر این حدیث نوشته اند.
۱۰- تفسیر سوره حمد (فارسی)
تفسیری است عرفانی بر سوره حمد که امام خمینی در سالهای اول پیروزی انقلاب در پنج جلسه بیان فرمودند و مکرر چاپ شده است. امام خمینی در کتاب سرالصلاة، سوره حمد و توحید را به طور مختصر با اشاراتی عرفانی تفسیر کردهاند. به صفحات ۱۳۹ تا ۱۵۱ چاپ ۱۳۶۰ شمسی مراجعه شود. و نیز در کتاب "آداب الصلاة" سوره حمد و توحید و اناانزلناه را به گونه ای مفصلتر تفسیر کردهاند.
البته در این کتاب اخیر میخواستهاند مطالبش برای همگان مفید باشد؛ اما به فرموده خودشان در تفسیر سوره قدر، مطالبی فرمودهاند که فقط خواص میتوانند از آن استفاده کنند. به صفحه ۱۵۲ تا ۲۴۳ آداب الصلاة مراجعه شود. در صفحه ۲۴۳ فرمودهاند:
"با آنکه بنای نویسنده در این رساله آن بود که از مطالب عرفانی غیرمانوس با نوع، خودداری کنم و فقط به آداب قلبیه صلاة اکتفا کنم، اینک میبینم که قلم طغیان نموده و در خصوص تفسیر سوره شریفه، بیشتر از موضع قرارداد خود، تجاوز نمودم، چارهای جز آن نیست که اکنون از برادران ایمانی و دوستان روحانی معذرت خواهی کنم. "
بنابراین تفسیر سوره از قرآن مجید را به سبک تفسیر عرفانی از امام خمینی (س) در دست داریم. البته یک جلسه هم حضرت امام راجع به سوره علق مطالبی بیان فرمودند که این سخنرانی هم به عنوان تفسیر سوره علق به ضمیمه تفسیر سوره حمد به چاپ رسیده است.
۱۱- الحاشیه علی الاسفار (عربی)
امام خمینی - رضوان الله علیه - از مدرسین اسفار ملاصدرا بوده و گویا حواشی بر این کتاب داشته باشند؛ زیرا یکی از فضلای حوزه علمیه قم حاشیهای از ایشان در مجله کیهان اندیشه نقل کردند به این شرح:
صدرالمتالهین در اسفار جلد ششم صفحه دو ماهه درباره حدیث "ماترددت فی شئ انا فاعله کترددی فی قبض روح عبدی المومن" میگوید: فما معنی التردد المنسوب الیه؟ والذی سخ الهذا الراقم المسکین . . . حضرت امام خمینی در حاشیه اسفار به کلام ملاصدرا اشکال نموده و فرموداند: آنچه ملاصدرا ذکر کرده، علاوه بر آنکه فی نفسه از معنای حدیث دور است، ملائمت و تناسبی هم با ذیل حدیث ندارد و سپس حضرت امام مطلب را ادامه دادهاند.
به کیهان اندیشه شماره یازده و هجده مقاله مفهوم تردد در احادیث مراجعه شود. نویسنده غیر از این حاشیه در فلسفه از حضرت امام تالیفی سراغ ندارد والله العالم.
۱۲- آداب الصلاة (فارسی)
این کتاب را پس از "سرالصلاة" نوشتهاند و در آغاز آن فرمودهاند:
ایامی چند پیش از این رسالهای فراهم آوردم که به قدر میسور از اسرار الصلاة در آن گنجانیدم و چون آن را با حال عامه تناسبی نیست در نظر گرفتم که سطری از آداب قلبیه این معراج روحانی را در سلک تحریر در آورم شاید برادران ایمانی را از آن تذکری و قلب قاسی خود را تاثری حاصل آید.
در این کتاب، تفسیر سورههای حمد و توحید و قدر به گونهای عرفانی و نسبتا مفصل آمده است. امام خمینی - رضوانالله علیه - در این تالیف به تعلیقه فصوص و مصباحالهدایة خود ارجاع داده و از مرحوم آقای شاه آبادی یاد و مطلب نقل میکنند و ضمنا یک جا کتاب سیر و سلوک منسوب به سید بحرالعلوم را یاد و میگویند: انتساب این کتاب به آن حضرت مورد تردید است.
کتاب آداب الصلاة با تصرفاتی توسط حضرت آقای فهری در دو جلد چاپ شده است. ضمن تشکر از سعی ایشان در نشر آثار امام، لازم بود این کتاب به طور کامل و بدون هیچگونه تصرفی مستقلا چاپ و منتشر شود که اخیرا اینکار انجام شده است.
۱۳- مبارزه با نفس جهاد اکبر (فارسی)
رسالهای است اخلاقی، در موضوع "جهاد با نفس" که تقریر سخنرانیهای حضرت امام در نجف اشرف برای طلاب و فضلا است. این رساله بارها چاپ شده است.
۱۴- شرح حدیث جنود عقل و جهل (فارسی)
در کتاب شریف اصول کافی حدیثی در بیان لشگریان عقل و جهل از امام صادق (ع) نقل شده که شامل هفتاد و چند عنوان است.
امام خمینی - رضوان الله علیه - این حدیث را به زبان فارسی شرح کردهاند ولی تا عنوان ۲۵ آن را بیشتر ننوشته و موفق به تکمیل آن نشدهاند. این کتاب از بهترین کتابهای اخلاق و تربیت و سلوک است و به نام اخلاق اسلامی، به نام شخص دیگری در سه جلد چاپ شده است و داستانش از این قرار است: "مرحوم شهید شیخ غلامحسین حقانی، دوست چندین ساله حقیر میگفتیکی از اشخاصی که قبل از انقلاب مورد عنایت و لطف حضرت امام بود به نجف مشرف شد. حضرت امام کتاب شرح حدیث جنود عقل و جهل را برای انتشار به ایشان مرحمت کردند. او از ترس دستگاه جبار شاهنشاهی، کتاب را با دخل و تصرفهایی به نام خود در سه جلد چاپ کرد، البته تا اواسط جلد دوم از امام، و بقیه از خود آن شخص است.
آن شخص در اثر انحراف سر از جهنم نفاق در آورد و کتاب هم چون به نام او بود، از دایره انتشارات حزب اللهی ها خارج شد.
امید است نسخه اصلی این کتاب پر ارج پیدا شود تا بدون هیچ دخل و تصرف به صورت اصلی خود چاپ و مورد استفاده محافل علمی و بخصوص حوزههای درس اخلاق حوزه علمیه قم و سایر حوزهها قرار گیرد.
۱۵- اربعین ؛ شرح اربعین (فارسی)
شرح چهل حدیث است که سی و سه حدیث آن اخلاقی و هفت حدیث دیگر اعتقادی است. در آغاز آن فرموده اند:
این بنده بی بضاعت ضعیف مدتی بود با خود حدیث میکردم که چهل حدیث از احادیث اهل بیت عصمت و طهارت (ع) که در کتب معتبره اصحاب و علما (ره) ثبت است، جمع آوری کرده و هر یک را به مناسبتشرحی کنم که با حال عامه مناسبتی داشته باشد و از این جهت آن را به زبان فارسی نگاشته که فارسی زبانان از آن بهره گیرند . . .
در آغاز حدیث اول، چهار نفر از مشایخ را که به ایشان اجازه روایت حدیث دادهاند به این ترتیب نام برده اند:
۱- شیخ علامه متکلم فقیه اصولی ادیب متبحر شیح محمدرضا آل علامه شیخ محمدتقی اصفهانی - ادام الله توفیقه - در زمانی که در قم مشرف بودند مقصود شیخ محمدرضا اصفهانی صاحب "وقایة الاذهان" است که در سال ۱۳۴۴ و ۱۳۴۶ در قم به سر میبردند و هنگام تالیف این رساله یعنی حدود سال ۱۳۵۸ ق. در اصفهان بودند و در ۱۳۶۲ ق. وفات کردند.
۲- شیخ عالم جلیل متعبد ثقه ثبتحاج شیخ عباس قمی - دام توفیقه - (م ۱۳۵۹ق)
۳- سید سند فقیه متکلیم ثقه عین ثبت علامه سیدمحسن امین عاملی - ادام الله تائیداته - (م ۱۳۷۱ق)
۴- سیدعالم ثقه ثبت سیدابوالقاسم دهکردی اصفهانی (م ۱۳۵۳ق)
مرحوم شیخ محمدرضا و مرحوم حاج شیخ عباس هر دو از حاجی نوری از شیخ انصاری و مرحوم سیدمحسن امین از سیدمحمد هندی از شیخ انصاری و مرحوم سیدابوالقاسم دهکردی از میرزاهاشم اصفهانی خوانساری از شیخ انصاری.
سپس امام خمینی میفرمایند: غیر از این چهار طریق، طرق دیگری هم داریم که به شیخ انصاری منتهی نمیشود و آن طرق را اینجا ذکر نکردیم.
تاریخ پایان تالیف کتاب اربعین ۱۳۵۸ ق. میباشد و چهار حدیث آن توسط حضرت آقای فهری تحقیق و در ۲۲۴ صفحه چاپ شد (۳) و سپس حدود بیستحدیث آن در مجله اعتصام که از سازمان تبلیغات اسلامی بود و تعطیل شد، چاپ گشت و بالاخره همه چهل حدیث، در دو جلد توسط انتشارات "طه" قزوین در سال ۱۳۶۶ و سپس با چاپ بهتری توسط مرکز نشر فرهنگی رجاء، در ۵۵۶ صفحه در یک جلد منتشر شد. فهرست احادیث این کتاب بسیار ارزنده از این قرار است:
جهاد نفس، ریا، عجب، کبر، حسد، حب دنیا، غضب، عصبیت، نفاق، هوای نفس، فطرت، تفکر، توکل، خوف و رجاء، امتحان، صبر، توبه، ذکر خدا، غیبت، اخلاص، شکر، کراهت از مرگ، اصناف طالبان علم، اقسام علم، وسواس، فضیلت علم، عبادت و حضور قلب، لقاءالله، وصیت رسولخدا (ص) به حضرت امیر (ع) ، اقسام قلوب، عدم شناختحقیقی خدا و رسول و امام مومن، یقین و حرص و رضا، ولایت شرط قبول اعمال، حال مومن نزد خدا، معرفتحق و اسماء او، معرفت حق و صفات او، طریق معرفت حق تعالی و اولی الامر، خداوند آدم را به صورت خود آفرید، خیر و شر، حقیقت توحید.
-- کتابهای فقه استدلالی
حضرت امام خمینی (س) مدت سی سال یا بیشتر فقه استدلالی تدریس میکردند و همه این درسها یا قسمت اعظم آنها را نوشتهاند و یکی از امتیازات این تالیفات همین است که پس از تدریس و تحقیق کامل، نوشته شده است. بحثهایی را که حضرت امام خمینی نوشتهاند، عبارتند از: طهارت و مکاسب محرمه و بیع و خیارات و خلل صلاة، تقیه که همه به زبان عربی است به این شرح:
۱۶- کتاب الطهارة
جلد اول، بحث نجاسات، تاریخ پایان تالیف، ۱۰ ذیحجه ۱۳۷۳ ق. چاپ اول در ۲۷۲ صفحه در قم و چاپ دوم در ۳۵۸ صفحه در نجف سال ۳۸۹ ق.
۱۷- کتاب الطهارة
جلد دوم، بحث ماء ثلاثه. تاریخ پایان تالیف، ۲۲ ربیعالاول ۱۳۷۶ ق. چاپ قم در ۳۱۹ صفحه.
۱۸- کتاب الطهارة
جلد سوم، بحث تیمم. تاریخ پایان تالیف، ۱۱ شعبان ۱۳۷۶. چاپ قم در ۲۳۵ صفحه.
۱۹- کتاب الطهارة
جلد چهارم کتاب مذکور پیرامون بحث از احکام نجاسات میباشد. این کتاب که آخرین قسمت از مباحث طهارت است تالیف آن در تاریخ ۲۸ ذیقعده ۱۳۷۷ ق. به پایان رسیده و چاپ آن نیز در نجف اشرف به سال ۱۳۸۹ ق. انجام گرفته است. تعداد صفحات این جلد ۲۹۰ صفحه میباشد.
۲۰- المکاسب المحرمه
جلد اول، شامل بحثهای الاکتساب، الاعیان النجسه، الاکتساب مما یکون المقصود حراما، الاکتساب بما لا منفعة فیه، الاکتساب بماهو حرام فی نفسه، نقاشی و مجسمهسازی، غنا و غیبت و قسمتی از رساله روضة الغناء استادشان حاج شیخ محمدرضا اصفهانی در این جلد نقل شده است.
(لازم به ذکر است که ترجمه این رساله در شماره هجده مجله کیهان اندیشه مندرج است) تاریخ پایان تالیف پس از سال ۱۳۷۷ ق و قبل از ۱۳۸۰ ق. میباشد. چاپ قم در ۳۲۲ صفحه در سال ۱۳۸۱.
۲۱- المکاسب المحرمه
جلد دوم، شامل بحثهای قمار، کذب، کمک به ظالم، ولایت از طرف جائر، تکسب به واجبات، جوایز سلطان و خراج و مقاسمهای که سلطان جائر میگیرد.
تاریخ پایان تالیف، ۸ جمادیالاولی ۱۳۸۰ چاپ قم در ۲۹۰ صفحه در سال ۱۳۸۱.
۲۲- کتاب البیع
جلد اول، تاریخ تالیف پس از ۱۳۸۰ق. در ۴۵۷ صفحه در نجف چاپ شده است.
۲۳- کتاب البیع
جلد دوم، در سال ۱۳۹۱ در نجف در ۵۷۵ صفحه چاپ شده است و بحث ولایت فقیه حضرت امام خمینی که منشا بسیاری از تحولات گشت، در این جلد است.
۲۴- کتاب البیع
جلد سوم، تاریخ پایان تالیف، ۱۱ جمادیالاولی ۱۳۹۲ و در همان سالها در ۴۸۵ صفحه در نجف چاپ شده است و بدین ترتیب این سه جلد، حاصل تدریس حدود دوازده سال حضرت امام میباشد که به قلم خودشان نوشته شده است.
۲۵- کتاب البیع
جلد چهارم، بحث خیارات. تاریخ پایان تالیف، ۲۵ جمادیالاول ۱۳۹۴. در ۴۵۲ صفحه در نجف در همان سال تالیف چاپ شده است.
۲۶- کتاب البیع
جلد پنجم، شامل بقیه بحث خیارات و بحث نقد و نسیه و قبض. تاریخ پایان تالیف، ۱۵ جمادی الاولی ۱۳۹۶. در ۴۰۲ صفحه در سال ۱۳۹۷ در نجف چاپ شده است.
۲۷- کتاب الخلل
بحث خلل صلاة است که ظاهرا پس از سال ۱۳۹۷ تا هنگام مراجعتبه ایران بحث کرده و نوشتهاند. این کتاب در ۳۱۴ صفحه در قم چاپ شده است. (۴)
۲۸- رسالة فی التقیة
رساله ای است شامل مباحث تقیه در ۳۵ صفحه که تاریخ تالیف آن شعبان ۱۳۷۳ ق. میباشد و به ضمیمه رساله های اصولی حضرت امام در سال ۱۳۸۵ ق. در قم چاپ شده است.
جالب اینکه بحث معروف "تقیه برای حفظ دین است نه محو دین" در این رساله عنوان شده است.
۲۹- رسالة فی قاعدة من ملک
این رساله در کتاب آثارالحجة (جلد دوم صفحه ۴۵) جز تالیفات حضرت امام یاد شده است.
۳۰- رسالة فی تعیین الفجر فی اللیالی المقمره
این رساله در ۳۲ صفحه رقعی در سال ۱۳۶۷ شمسی از امام خمینی منتشر شده است که در عین اختصار، از تالیفات فقه استدلالی ایشان به شمار می آید.
تالیفات امام در اصول فقه که همه به زبان عربی است، به شرح ذیل است:
۳۱- رساله لا ضرر
قاعده لاضرر با اینکه قاعدهای فقهی است اما در کتابهای اصول در بخش برائت مورد بحث قرار میگیرد و از این رو ما این رساله را از تالیفات اصول فقه به شمار آوردیم. این رساله هنگامی که حضرت امام دوره اول اصول فقه را تدریس میفرمودند، نوشته شده و تاریخ پایان تالیف آن غره جمادیالاولی ۱۳۶۸ق. میباشد که در ۶۸ صفحه به ضمیمه چند رساله دیگر با نام "الرسائل" در قم در سال ۱۳۸۵ چاپ شده است.
۳۲- رسالة الاستصحاب
این رساله در دوره اول درس اصولشان نوشته شده و تاریخ پایان تالیف آن، و رمضان ۱۳۷۰ میباشد که در ۲۹۰ صفحه با همان رسائل در سال ۱۳۸۵ ق. در قم چاپ شده است.
۳۳- رسالة فی التعادل والتراجیح
در دوره اول درس نوشتهاند و تاریخ پایان تالیف آن، ۹ جمادیالاولی ۱۳۷۰ و تاریخ پاکنویس آن ماه رمضان ۱۳۷۰ بوده است و در ۹۲ صفحه در همان رسائل در سال ۱۳۸۵ در قم چاپ شده است.
۳۴- رسالة الاجتهاد والتقلید
چون پایان دوره اول درس اصول فقه حضرت امام ۱۳۷۰ ق. بوده تاریخ پایان تالیف این رساله باید همان سال باشد. در ۷۸ صفحه در همان رسائل در سال ۱۳۸۵ق. در قم چاپ شده است. (۵)
۳۵- رسالة فی الطلب والارادة
این رساله را میتوان از رساله های فلسفی عرفانی شمرد، ولی چون حضرت امام در درس اصول فقه بحثش را مطرح کردند، ما جزو تالیفات اصول فقه ذکر کردیم.
در آغاز این رساله فرمودهاند: چون بحث ما در اصول فقه به مساله طلب و اراده که به مساله جبر و تفویض منتهی میشود، رسید، تصمیم داشتیم که بحث در این مساله را به اهل و محلش واگذاریم زیرا ادای حق این مساله در این درس امکان نداشت هم به دلیل اینکه مقدمات فراوانی لازم داشت که بیان شود و هم به سبب دقت مطالب و دوری از فهم اکثر حضار در درس. الا اینکه اصرار برخی از کسانی که علاقه شدید به تنقیح مباحث دارند، مرا مجبور ساخت که تا حدی که مناسب مقام باشد بعض جهات مساله را مطرح کنم . . . و چون بحث درباره آن، در عین حال طولانی شد، مباحث را در رساله جداگانهای ضمن مقدمه و چند مطلب نوشتیم.
تاریخ پایان تالیف این رساله ماه رمضان ۱۳۷۱ ق. در همدان است. این رساله با ترجمه فارسی آن در ۱۵۷ صفحه در سال ۱۳۶۲ توسط مرکز انتشارات علمی و فرهنگی چاپ شده است.
۳۶- تعلیقة علی کفایة الاصول
مرحوم حاج آقا بزرگ تهرانی در کتاب الذریعه (جلد ۲۶صفحه ۲۸۵ چاپ مشهد) حاشیه کفایةالاصول آخوند خراسانی تالیف حضرت امام خمینی را یاد میکنند و میفرمایند: "ذکره فی فهرس تصانیفه" و آقای رازی نوشتهاند این حاشیه از بحث قطع تا استصحاب است و در جای دیگر خواندهام که تاریخ پایان تالیف ۱۳۶۸ ق. میباشد.
۳۷- رساله در موضع علم اصول
و نیز در برخی نوشته ها، کتابی در اصول فقه به این عنوان "رساله در موضوع علم اصول" از تالیفات امام خمینی - قدس سره - شمرده شده است.
۳۸- حضرت آقای سبحانی که از شاگردان برجسته حضرت امام بوده است، میگوید: امام خمینی (س) تقریرات درس مرحوم آیت الله العظمی بروجردی را نیز از آغاز مباحث اصول تا حجیت مظنه نوشته اند.
-- رساله های عملیه یا فقه غیراستدلالی
۳۹- تعلیقة علی العروة الوثقی (عربی)
حاشیهای استبر تمام عروة الوثقی مرحوم سیدمحمدکاظم یزدی. تاریخ پایان این تعلیقه ۷ جمادی الاولی ۱۳۷۵ق. میباشد، چاپ اول آن در ۳۴۵ صفحه در قم انجام شده است و پس از چندی توسط مطبوعات "دارالفکر" چاپ دوم شده و سپس به ضمیمه خود عروة الوثقی، مکرر به چاپ رسیده است.
۴۰ - تعلیقة علی وسیلة النجاة (عربی)
حاشیه ای است بر تمام وسیلة النجاة سیدابوالحسن اصفهانی. تاریخ تالیف آن مشخص نیست.
۴۱- حاشیه توضیح المسائل (فارسی)
حاشیه ای است بر توضیح المسائل آیت الله العظمی بروجردی که در قم در ۱۳۸ صفحه در سال ۱۳۸۱ پس از رحلت آیت الله بروجردی چاپ شده است.
۴۲- رساله نجاة العباد (فارسی)
این رساله باید سه جلد باشد، نویسنده فقط جلد دوم آن را که از مکاسب محرمه تا طلاق است و در ۱۵۵ صفحه در قم در حدود سال ۱۳۸۰ به چاپ رسیده، زیارت کرده است. این رساله ظاهرا تالیف خود حضرت امام است و باید درباره قسمتهای چاپ نشده آن تحقیق شود.
۴۳- حاشیه رساله ارث (فارسی)
مرحوم حاج ملاهاشم خراسانی صاحب کتاب منتخب التواریخ رسالهای در ارث به زبان فارسی نوشته که با حاشیه برخی مراجع تقلید گذشته چاپ سنگی شده است. حضرت امام خمینی حاشیه ای بر این رساله نوشته اند که با اصل رساله در ۱۲۰ صفحه در قم ظاهرا، پس از رحلت آیت الله العظمی بروجردی، چاپ شده است.
۴۴- مناسک یا دستور حج (فارسی)
این رساله مکرر چاپ شده و چاپ سوم آن که نویسنده زیارت کرده در ۱۸۷ صفحه در سال ۱۳۸۴ ق. انجام شده است.
۴۶و ۴۵- تحریر الوسیله (عربی)
وسیلة النجاة تالیف مرحوم آیتالله العظمی آقاسیدابوالحسن اصفهانی از جهت کثرت با بهای فقه (نه کثرت فروع) بر عروة الوثقی تالیف سیدمحمد کاظم یزدی برتری دارد یعنی بسیاری از باب های فقه مانند مکاسب، طلاق، نذر و . . . در عروةالوثقی نیست ولی در "وسیلةالنجاة "هست. امام خمینی همان طور که قبلا گفته شد بر "وسیلةالنجاة" حاشیه داشتند و در سال ۱۳۸۴ که در ترکیه تبعید بودند به این فکر افتادند که حاشیه خود را در متن وسیله درج و در ضمن با بهایی را هم که وسیلةالنجاة، ناقص دارد تتمیم و مسائل مستحدثه را هم به آن بیفزایند. این کار به صورت بسیار خوبی در مدتی که تبعید بودند انجام گرفت و به نام " تحریرالوسیله" در همان سالها، در نجف، در دو جلد (۶۶۲و۶۴۷ صفحه) چاپ و سپس مکرر تجدید چاپ شد. (۶)
۴۷- زبدة الاحکام (عربی)
رساله مختصری است که با توجه به تحریرالوسیله حضرت امام خمینی توسط برخی از شاگردان ایشان تنظیم شده و مکرر به چاپ رسیده، یکی از چاپهای ممتاز آن چاپ سازمان تبلیغات اسلامی در ۲۷۳ صفحه در سال ۱۴۰۴ ق. انجام شده است. یادآوری این نکته لازم است که متن اولی این رساله سالها قبل تالیف شده و به نام چند نفر از مراجع تقلید از جمله آیت الله میلانی و آیت الله حاج سیداحمد خوانساری نیز به نامهای دیگر چاپ شده است و بنابر این باید گفت همان متن اولی با توجه به تحریرالوسیله به این صورت تنظیم شده.
۴۸- توضیح المسائل (فارسی)
در زمان آیت الله العظمی بروجردی احساس شد که رساله عملیه ایشان باید ویرایش شود تا برای عامه مردم باسواد قابل فهم باشد. به این منظور حجتالاسلام والمسلمین حاج شیخ علی اصغر کرباسچی، موسس مدرسه علوی در تهران و استاد محترم جناب آقای علی اصغر فقیهی، صاحب تالیفات متعدد با همکاری یکدیگر رساله عملیه آن مرحوم را به صورت بسیار مطلوبی در آوردند و به نام توضیح المسائل نامیده شد. پس از رحلت آیت الله بروجردی مراجع تقلید بر این کتاب حاشیه زدند. از جمله حضرت امام حاشیهای بر این کتاب نوشتند که بعدها توسط برخی از علما، حاشیه ایشان در متن درج و به نام توضیح المسائل امام خمینی مکرر چاپ شده است.
۴۹- ملحقات توضیح المسائل (فارسی)
تحریرالوسیله حضرت امام خمینی مسائل جدید و مستحدثه را هم داشت ولی به زبان عربی بود و چون این مسائل برای فارسی زبانان هم لازم بود، به فارسی ترجمه و به ضمیمه برخی مسائل امر به معروف و نهی از منکر و دفاع که در توضیح المسائل نبود، به نام ملحقات توضیح المسائل و نامهای دیگر، هم مستقل و هم به ضمیمه توضیحالمسائل مکرر چاپ شد.
۵۱ و۵۰- استفتائات (فارسی)
یکی از کارهای بسیار ارزنده، جمع و تنظیم جواب سوالاتی است که از فقها میشده تا برای غیر سوال کننده هم مورد استفاده قرار گیرد. کتابهای بسیار مهم " جامعالشتاب" میرزای قمی و سوال و جواب" حجتالاسلام شفتی و "سوال و جواب" سیدمحمد کاظم یزدی. همه از این قبیل است. اخیرا مجموعه سوال و جوابهای آیتالله العظمی گلپایگانی هم در چند جلد تنظیم و چاپ شده است. برخی از علاقهمندان به امام خمینی - رضوانالله علیه - به فکر افتادند که همین کار را در مورد استفتائات و جوابهای حضرت امام انجام دهند که قسمتی از آن که گویا مربوط به سالهای ۱۳۶۰-۱۳۶۲ شمسی است و در دو جلد تنظیم شده. یک جلد آن در ۵۱۹ صفحه توسط انتشارات جامعه مدرسین قم چاپ شده است. امید است همین کار نسبتبه کل استفتائات حضرت امام خمینی به صورت وسیع انجام گردد.
۵۲- حکومت اسلامی یا "ولایت فقیه" (فارسی)
این کتاب حاصل درسهای حضرت امام خمینی راجع به ولایت فقیه است که در کتاب البیع ایشان هم به گونهای مختصرتر آمده است. چاپ سوم این کتاب در ۲۰۸ صفحه در سال ۱۳۹۱ انجام شده است. و این همان کتابی است که زمینه فکری تشکیل حکومت اسلامی را در ایران آماده ساخت و دستگاه جبار شاهنشاهی نسبتبه آن خیلی حساسیت نشان میداد.
۵۳- کشف الاسرار (فارسی)
مرحوم حاج شیخ مهدی پائین شهری از علمای بزرگ قم و اتقیا بود. فرزند ناخلف او علی اکبر حکمی زاده رسالهای به نام "اسرار هزار ساله "نوشت و در ۳۸ صفحه در سال ۱۳۲۲ شمسی منتشر ساخت. موضوع این رساله حمله به مذهب تشیع بود. یعنی حرفهای فرقه ضاله وهابی را به ضمیمه تبلیغات سؤ علیه روحانیان که آن روزها بازارشان داغ بود، در این رساله آورده بود و در حقیقت رسالهای بود در ترویج وهابیت و از طرفی همسو با کسروی و از طرف دیگر با رضاخان که دشمن روحانیان بود.
امام خمینی - رضوان الله علیه - سکوت را روا ندانستند و کتاب کشف الاسرار را در همان تاریخ، در پاسخ آن رساله نوشتند (۷) و ضمنا خیانتهای رضاخان را هم با راحتبیان کردند. کتاب مورد استقبال قرار گرفت و بارها چاپ شد. چاپ اول در سال ۱۳۲۳ شمسی و چاپ سوم آن در سال ۱۳۲۷ شمسی در ۳۳۴ صفحه توسط کتابفروشی علمیه اسلامیه تهران انجام شده است.
قابل ذکر است که حضرت امام برای تالیف "کشف الاسرار" مدتی درس خود را تعطیل کردند و به نوشتن این کتاب پرداختند و یک بار دیگر به همه این در را آموختند که باید دنبال عمل به تکلیف بود نه اینکه به یک کار مخصوص دل بست.
امام خمینی همیشه حامی حفظ وحدت مسلمانان بودند، اما در عین حال بیان کردن بطلان عقاید وهابیان و خرافاتی را که آنان قائلند، جایز میدانستند و کتاب " کشفالاسرار" در همین راستا بود. در ضمن حضرت امام خمینی بیان مبانی تشیع و استدلال بر حقانیت این مذهب را هم به طوری که اختلاف انگیز نباشد جایز، بلکه لازم می دانستند که نمونه اعلای آن پیشگفتار وصیتنامه سیاسی ایشان است. (۸)
۵۴- رساله در رجال (عربی)
حضرت امام در علم رجال تالیفی ندارند، اما در جلد اول کتاب طهارتشان که قبلا یاد شد، بحثی درباره "محبت خبر اصحاب الاصول والکتب "در ۲۴ صفحه که میتوان آن را رساله ای جداگانه داشت و ما این بحث را به عنوان رساله ای مستقل یاد کردیم تا نظر افاضل را به آن جلب و این بعد علمی حضرت امام - رضوان الله علیه - نیز معلوم گردد. در این بحث درباره عبارت معروف: اجمعت العصابة علی تصحیح . . . " و درباره فرق اصل و کتاب در اصطلاح قدما تحقیق شده است.
۵۵- دیوان شعر (فارسی)
حضرت امام از آغاز جوانی تا پایان عمر گاهگاهی شعر میسرودند و نمونههایی از آن در کتابها آمده و یا در حافظهها هست و بخشی از آنها پس از رحلتحضرت امام به صورتهای گوناگون چاپ شد. مجموعه اشعار ایشان دیوانی نسبتا بزرگ را تشکیل می دهد ولی قسمتهایی از آن مفقود شده. این بیت از یکی از غزلهای امام است.
من در هوای دوست گذشتم زجان خویش دل از وطن بریدم و از خاندان خویش
که در آغاز جوانی سروده ولی همواره مضمون آن در آن حضرت تجسم داشت، در پانزده خرداد، در تبعید به ترکیه، در هجرت به کویت و پاریس با آن شرایط خاص، در راجعتبه ایران در آن وضع حاد، در ایام حملات هوایی و نرفتن به سنگر به خاطر مصالح اسلام و . . .
۵۶- رساله ای مشتمل بر فوایدی در بعضی مسائل مشکله
این کتاب در بعضی مصادر، یاد شده است و اطلاعی از کم و کیف آن در دست نیست. کتابهایی که تا کنون یاد شد، جز چند مورد آن، به قلم خود حضرت امام خمینی (س) بود؛ اما چند کتاب هم تقریرات بحثهای فقه و اصول ایشان است که شاگردان آن بزرگوار آنها را نوشته اند.
۵۸و۵۷- تهذیب الاصول (عربی)
تقریر بحث اصول فقه حضرت امام است؛ به قلم استاد محترم حاج شیخ جعفر سبحانی که با چهار رساله الاضرر - استصحاب - تعادل و تراجیح و اجتهاد و تقلید) که به قلم خود امام است، دوره کامل فقه میباشد. (۹)
پایان جلد اول ۱۳۷۳ ق. و تاریخ تقریری که حضرت امام بر آن نوشتهاند، ۱۳۷۵ق. میباشد و تاریخ پایان جلد دوم که تا اواخر برائت است ۱۳۷۵ق. و تاریخ پاکنویس آن ۱۳۷۹ق. است. این کتاب در، سه جلد و دو جلد مکرر چاپ شده است.
۵۹- رساله فی قاعدة لا ضرر یا نیل الاوطار
تقریر بحث امام است به قلم آقای سبحانی، تاریخ پایان تالیف ۱۳۷۵ ق. و تاریخ پاکنویس آن ۱۳۸۰ق. این رساله ضمیمه تهذیب الاصول چاپ شده است.
۶۰- رساله فی الاجتهاد والتقلید (عربی)
تقریر بحث امام استبه قلم آقای سبحانی، تاریخ پایان تالیف ۱۳۷۰ق. که تاریخ پایان دوره اول درس اصول فقه امام است و تاریخ تجدید نظر در این رساله ۱۳۷۷ق. که تاریخ پایان دوره دوم درس اصول فقه امام است و تاریخ پاکنویس آن ۱۳۸۲ق. می باشد. این رساله هم به ضمیمه تهذیب الاصول چاپ شده.
۶۱- لب الاثر یا رساله فی الطلب والاراده والجبر والتفویض. (عربی)
تقریرات بحث امام استبه قلم آقای سبحانی. تاریخ پایان تالیف ۱۳۷۱ق. و تاریخ پاکنویس ۱۳۷۳ق. و عکس نسخه خطی آن در ۵۷ صفحه در کتابخانه موسسه در راه حق قم موجود است. همان طور که توجه دارید سه بحث اخیر یعنی قاعده لاضرر و اجتهاد و تقلید و طلب و اراده را هم خود امام نوشته اند و هم جناب آقای سبحانی و شاید تفاوت چندانی نداشته باشند.
۶۲- کتاب البیع (عربی)
تقریر قسمتی از بحثبیع حضرت امام استبه قلم استاد محترم جناب آقای قدیری که اخیرا وزارت ارشاد آن را چاپ کرده است. البته همین قسمت به قلم خود امام هم نوشته شده که قبلا یاد گشت.
۸۲ تا ۶۳- صحیفه نور (فارسی)
اعلامیه ها و گفتارها و حکمها و سخنرانیها و مصاحبه های حضرت امام از سال ۱۳۴۱ شمسی تا سال آخر عمر شریف شان به صورتهای گوناگون و سلیقه های مختلف جمعآوری و تنظیم و نشر شده است (۱۰) که شاید معتبرترین و جامعترین آنها کتاب شریف صحیفه نور باشد.
این کتاب حدود بیست جلد است و شامل رهنمودهای حضرت امام از سال ۱۳۴۱ش. تا آخر عمرشان یعنی ۱۳۶۸ش. میباشد. در آغاز این کتاب نوشته ای از سال ۱۳۶۳ق. که مربوط به حدود بیست سال قبل از نهضت پانزدهم خرداد است آمده که بسیار جالب توجه است.
۸۳- وصیت نامه سیاسی الهی (فارسی)
آخرین تالیف حضرت امام خمینی است که پس از رحلت آن بزرگوار در اختیار امت اسلامی قرار گرفت و نویسنده فکر میکند این نسخه الهی به دلیل توجه خاص ملت ما به آن، پر تیراژترین کتاب در تاریخ چاپ ایران باشد زیرا تاکنون که هنوز سالگرد درگذشت آن بزرگوار نرسیده است، شاید بیش از یک میلیون نسخه از آن چاپ شده باشد.
هر دم از این باغ بری می رسد تازه تر از تازه تری می رسد.
اکنون که این مقال - که روزهای بعد از رحلت حضرت امام رضوان الله علیه تدوین شده - منتشر میگردد دو اثر عرفانی گرانقدر دیگر از آن حضرت چاپ شده است که بسیار جالب توجه میباشد.
۸۴- ره عشق
نامه عرفانی حضرت امام خمینی مورخ ۱۴۰۴ق. از انتشارات موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
۸۵- باده عشق
نامه عرفانی دیگری است از انتشارات سروش.
پی نوشتها:
۲. برخی از فضلا نوشته اند که حضرت امام حاشیه ای نیز بر این شرح دعای سحر دارند.
۳. حضرت آقای احمدی یزدی نیز شرحی بر حدیثبیستم این کتاب نوشته و در ۱۶۸ صفحه چاپ شده است.
۴. این دوازده جلد فقه استدلالی حضرت امام پس از چاپ اول از روی همان چاپ، افست و شاید مکرر چاپ شده باشد.
۵. این چهار رساله از روی همان چاپ اول افست هم شده است.
۶. این کتاب مورد توجه اساتید قرار گرفته و تاکنون دو نفر از اساتید قم به شرح آن مشغول شده و مقداری از هر دو نیز چاپ شده است. نام یکی مستند تحریرالوسیله و نام دیگری "تفصیل الشریعة فی شرح تحریرالوسیله" است و دوبار هم تاکنون به فارسی ترجمه شده است.
۷. رد دیگری هم بر این رساله نوشته شده به نام "کشف الاستار" که در سال ۱۳۲۳ش. چاپ شده است. به فهرست کتب چاپی خانبابا مشار مراجعه شود.
۸. نویسنده به خاطر دارد که از بعضی از بزرگان شنیده است که حضرت امام در تصحیح چاپ حروفی جلد غدیر عبقات الانوار سهیم بوده اند.
۹. نویسنده در اینجا متوجه شد که حضرت امام مباحث الفاظ را تا مبحث نواهی نیز به قلم خود نوشته اند. به آثارالحجة مراجعه شود.
