به گزارش خبرگزاری حوزه، یاسر عسگری، پژوهشگر و مدیر انتشارات راه یار در کتاب «گفتگویی با علامه حسن حسن زاده آملی» آورده است: استاد علامه حسن زاده آملی از شخصیت های برجسته علمی و اخلاقی دوره معاصر بود که در علوم مختلف صاحب تألیف و صاحب نظر بوده است.
کتاب «گفتگو با علامه حسن حسن زاده آملی» از جمله آثار خوب و خواندنی درباره زندگی و فعالیت ها و دغدغه های اوست. این کتاب شامل شانزده مصاحبه است که در طول سالیان متمادی (در دهه های شصت و هفتاد) با ایشان منتشر شده و در برخی مطبوعات مانند کیهان فرهنگی، بیّنات، نامه علم و دین، روزنامه رسالت، فصلنامه حوزه، رواق نور، پیام انقلاب، کیهان اندیشه، روزنامه جمهوری اسلامی، نور علم، روزنامه کیهان، کیهان علمی نوجوانان.
این کتاب به اهتمام محمد بدیعی گردآوری و تدوین و از سوی انتشارات تشیع در قم منتشر شده است و مطالعه اش برای هر کتابخوانی، جذاب و درس آموز است؛ زندگی و خاطرات عالمی که دغدغه اش بیان همراهی «علم و دین» و همسویی «قرآن و برهان و عرفان» است و بر «خودسازی، انسان سازی و مدینه فاضله سازی» حرکت می کند.
۱. آنچه که در این کتاب برجسته می نماید روحیه «علم آموزی» و «جستجوگری علمی» فوق العاده علامه حسن زاده است که این روحیه در همه سنین ایشان ادامه یافته است. شاید بتوان گفت یکی از محاسن وی، شرکت در دروس تفسیر اساتید مختلف و حضور در محافل علمی و اخلاقی اساتید برجسته است. از دروس تفسیر حضرات آیات شعرانی، الهی قمشه ای، تا علامه طباطبایی. «عمده درس تفسیر بنده خدمت آقای شعرانی بود. بنده از اول تا آخر تفسیر مجمع البیان طبرسی را کلمه به کلمه خدمت ایشان خواندم. خیلی آن محفل درس تفسیر برای من ارزشمند بود.» (ص۲۶)
۲. یکی از نکاتی که درباره زندگی علمی و حوزوی استاد حسن زاده باید گفت این است که ایشان بیشتر تحصیلکرده حوزه علمیه تهران است تا قم. ایشان غالب درس های جدی را در تهران در محضر اساتید برجسته آموختند مانند حضرات آیات شعرانی، رفیعی قزوینی، محمدتقی آملی، الهی قمشه ای، میرزا احمد آشتیانی، فاضل تونی، سید احمد لواسانی و شیخ علی محمد جولستانی (ص۱۵۹) و اساتید شاخص ایشان در حوزه علمیه قم هم علامه طباطبایی و برادرشان آیت الله محمدحسن الهی و آقازاده آیت الله سید علی قاضی (حجت الاسلام استاد سید مهدی قاضی طباطبایی) است. (ص۱۵۸) «آقای شعرانی ذوالفنون بودند. بنده هم اساتیدم را به تجربه در فنون، مثل ایشان ندیدم.» (ص۲۹) و از تعابیرش درباره علامه شعرانی، برمی آید که به شدت از ایشان متأثر است و نقش ایشان در قوام شاکله علمی استاد حسن زاده بسیار برجسته است.
۳. هر استادی سبک خاص خود را در علم آموزی دارد. علامه در گفتگوهایش شیوهها، راهکارها و پیشنهادهای مختلفی را بیان می کند. از جمله می گوید: «هم کوشش و هم کشش می خواهد، صبر می خواهد و انسان جویای علم و معرفت، همه چیز را باید زیر پا بگذارد، مگر خدا و راه استکمال را. با پریشان خاطری و کثرت تعلّقات و همّ گوناگون داشتن و عدم استقامت، نمی توان به جایی رسید. استاد باید قوی باشد، اما شاگردان هم باید استقامت داشته باشد. تا استقامت نباشد، کسی به جایی نمی رسد. (ص۱۰۹) یا می گوید: «در تحصیل علم، قناعت ناپسند است.» (ص۲۴۴) «در علم، نباید طالب علم بگوید بس است.» (ص۶۴) «انسان نباید از تحصیل خسته بشود. بخصوص، کسی که می خواهد با منطق وحی و زبان ولایت، آشنا بشود.» (ص۱۱۰)
از سویی دیگر به درستی بیان می کند: «با شتاب و بدون تأمل کافی، کسی به جایی نمی رسد. راه ملا شدن این نیست. باید مقدمات کار قوی و محکم باشد. در بسیاری یک نحوه عجله وجود دارد که اینها بعداً پشیمان می شوند و این حیف است.» (ص۱۱۱-۱۱۲) بر تفکر و تأنی تأکید دارد و می گوید: «انسان از جمع کتاب عالِم نمی شود و گرنه کتابفروش ها می بایستی اعلم من فی الارض باشند.» (ص۱۶۰)
بر نقش و جایگاه استاد تأکید ویژه ای دارد: «برای طالب کمال، استاد کامل خیلی دخیل است. آن کلیدها و مفاتیحی که از استاد عاید شاگرد می شوند، آن کُدهایی که از استاد استفاده می کردند، آن اصول و امهاتی که از استاد به دست می آیند، اهمیت بسزایی دارند.» (ص ۱۵۹ ـ ۱۶۰) وی تواضع و ادب در مقابل استاد و حفظ حریم استاد را در توفیقات زندگی علمی و عملی اش یاد می کند و می گوید: «بنده حریم اساتید را بسیار بسیار حفظ می کردم و سعی می کردم در حضور استاد، تکیه به دیوار ندهم، سعی می کردم چهار زانو ننشینم. حرف [و اشکال] را مواظب بودم زیاد تکرار نکنم، [زیاد] چون و چرا نمی کردم که مبادا سبب رنجش استاد شود.» (ص ۱۰۶)
۴. علامه حسن زاده در پاسخ به سئوالی درباره پیشنهاد و توصیه به طلبه ها می گوید: «طلبه مُشوّقش درس و کتاب و استاد است و محضر استاد... باید به عزم و اراده و استقامت، پیش رفت. با تن پروری و تجمّلات زندگی و پریشان خاطری نمی شود. امکان ندارد انسان بخواهد درس بخواند و دنبال آبادی و عمران دنیا هم باشد. این دو با هم جمع نمی شود.» (ص۱۰۴) از سویی می گوید: «نفس مطمئنه، علوم و معارف را می گیرد. نفس مُضطر به جایی نمی رسد. شخص پریشان خاطر، عالم نمی شود. هّم واحد می خواهد. اصولاً تعقل با تعلّق جمع نمی شود.» (ص۱۰۵) از سویی پیشنهاد می دهد: «کتاب های تذکره را بخوانید. با شرح حال بزرگان آشنا شوید و ببینید که در راه معشوقشان ـ که تحصیل علم و کمال است ـ مشتهیات نفسانی را زیر پا گذاشتند.» (ص۱۰۵)
۵. علامه می گوید: «انسان حدّ یَقِف ندارد.» (ص۶۷) و بر این تأکید دارد که: «خودتان را ارزان مفروشید و به امور مادی خودتان را گرفتار نسازید.» (ص۱۴۶) شاید این تعبیر، یکی از کلام های پُرتکرار علامه در هر جلسه و مجلسی باشد که «خودتان را ارزان مفروشید.»
۶. علامه معتقد است «ما در عالَم، کاری مهمتر از خودسازی نداریم و تمام این درس و بحث، برای آن است که خودمان را درست بسازیم.» (ص۱۲۹) علامه در این زمینه، اهتمام ویژه ای به «قرآن» دارد و دائماً انس با قرآن را به مخاطبان پیشنهاد می دهد و تکرار می کند: «قرآن کتاب انسان ساز است... این کتاب انسان ساز و مدینه فاضله ساز است که باید در متن وجود عالم و آدم پیاده شود.» (ص۶۸) از سویی مهمترین صُنع و هنر انبیاء(ع) را آدم سازی و تشکیل مدینه فاضله انسانی می داند. (ص۲۲۷)
۷. یکی از روحیات قابل تحسین علامه، روحیه آزادمنشی و حق جویی و حق گویی ایشان بوده است. ایشان در گفتگویی با ماهنامه «کیهان فرهنگی» (ش ۵، مرداد ۱۳۶۳) می گوید: «بدون تعصّب مذهبی، حاشا و کلّا، بنده خودم در یکی از نوشته هایم عنوان کرده ام و گفته ام که من از دین در آمدم و دوباره دین را قبول کردم. خواه مردم بپذیرند، خواه نپذیرند، بنده، بله بنده، حسن زاده آملی از دین بدر آمدم و دوباره دین را پذیرفتم. بنده دین آبایی ندارم، دین تقلیدی و طایفه ای ندارم، من اثنی عشریه به تحقیق شدم، نه به تقلید.» (ص ۴۹)
۸. یکی از مزایای آثار علامه این بوده است که کم و بیش در آثار و مکتوبات خویش، فضای اجتماعی و سیاسی آن مقاطع را بیان می کند و خاطراتش از دوران گذشته بیان می کند که برای مخاطبان و نسل آینده و محققان تاریخ می تواند بسیار مفید یا تأمل برانگیز باشد. برای نمونه می گوید: «بنده از خاطرم نمی رود بدون هیچ استثناء، مساجد شهر ما، آمل، را انبار پنبه و غلّات و اینجور چیزها قرار داده بودند. ستمشاهی که می شنوید، به معنای واقعی کلمه، ستمشاهی بود. آن سال که ما طلبه شدیم، رضاخان اوضاعی برای کشور، پیش آورده بود!... یکی از مساجد شهر ما را (که حالا آن را آباد کرده و ساخته اند) طویله کرده بودند! مردم که از دهات، با اسب و استر می آمدند، آنجا را مورد استفاده قرار می دادند. فوق این حرف هم هست که به لحاظ این که خلاف ادب می شود، عرض نمی کنم. (ص۹۸) «شما نمی دانید رضاخان پهلوی و پسرش بر سر علم و عالم، چه بلایی آوردند.» (ص۱۰۸)
یا می گوید: «مرحوم [آیت الله محمدآقا] غروی، با آن سطح عالی علمی که از شاگردان بنام حوزه نجف و از شاگردان مرحوم نائینی و مرحوم اصفهانی و آقایان دیگر بوده و مجتهد مسلّم زمان خودشان به شمار می رفت. می فرمود: من تعهد دارم روزانه در خیابان ها و بازار آمل، هر روز به یک طرف قدم بزنم، تا مردم به کلی روحانیت را فراموش نکنند.»(ص۹۹) یا تعبیر دیگری از قول ایشان بیان می کند: «از سلطه اجانب، کار دینداری به جایی رسیده بود که من بعضی از روزها با لباس روحانی در خیابان و بازار آمل بدین قصد عبور می کردم که مردم مرا ببینند و دین و دینداری را فراموش نکنند و مبدأ و معاد از یادشان نرود.» (ص۱۵۹)
۹. علامه معتقد است که ما یک شاعر حکیمی به نام علی بن ابیطالب قیروانی داشتیم که به غلط، دیوان او به حضرت وصی امام علی(ع) نسبت داده شده است. (ص۱۱۶) در لابلای گفتگوها و کتابهایش از این نکات و نظرات کم نیست و می توان نظرات علامه در گوشه و کنار یافت. برای نمونه می گوید: «این حرف که شهرت داده اند که فلسفه و منطق را از یوانان گرفته اند. این حرف هایی است خیلی سطحی و رایج.» (ص۴۹) «حاشا که اسلام در علوم انسان ساز و مدینه فاضله سازی و در معارف حق الهیه... متضمّن ذره ای، به قدر خَردلی، نیاز به احدی، به فرقه ای، به طایفه ای داشته باشد.» (ص۵۰) یا می گوید: «انسانی که دارای اعتدال مزاج است، از هیچ یک از رشته های علوم زده نمی شود، بلکه خواهان علم است و می خواهد همه چیز را بداند. بنده نیز به اندازه ظرفیت و قابلیت خودم، الحمدلله از هیچ رشته ای روی گردان نبودم و به آن مقدار که برایم میسور شده، استقبال نموده ام و بحمدلله در همه این رشته ها تألیف و تصنیف دارم.»(ص۱۴۲ و ۱۴۳) می گوید: «زبان هر قوم و فرقه ای نردبان رسیدن به معارف آن فرقه آن است» (ص۱۴۳) «اگر مقدورم بود تمامی زبان های دنیا را فرا می گرفتم. ما روی عشق و علاقه به زبان زمان مان ـ که فرانسه بودم و در آن موقع بسیار رایج بود ـ به فراگیری آن پرداختم... اگر دستم می رسید و با هزاران اگر دیگر، مایل و علاقمند بودم که دیگر زبان ها را نیز فرا بگیرم و از هیچ علمی و زبانی انزجار ندارم.» (ص۱۴۴)
۱۰. این کتاب ابعاد ناگفته یا کمتر شنیده شده ای از علامه بیان می کند که می تواند برای مخاطبان جذاب باشد. اینکه علامه در دهه سی، به مدت نُه سال به استخراج تقویم می پرداخت.(ص۵۵) تقویم نجومی اش را منتشر می کرده، حتی در دو مورد پیش بینی محاسبات نجومی دقیق و خاصی انجام داد که در آن زمان، باعث محبوبیت و شُهرت او در آن ایام شد. از توجه علامه به «ادبیات» می گوید. هم ادبیات فارسی، هم ادبیات عربی. اینکه دانستن ادبیات فارسی و عربی را هم برای طلاب و روحانیون ضروری می داند. هم در نوشتن و هم در بیان و هم ضرورت آن برای درک معانی و معارف قرآن و روایات اسلامی. می گوید: «بنده به کلیله و دمنه علاقه داشتم... من چیزهایی را که راجع به کلیله می دیدم جمع آوری و یادداشت می کردم... من سالیانی با کلیله و مرزبان نامه حشر داشتم، اما کلیله در ما عجین شده بود و با آن خو کرده بودم. لذا بنده آن دو باب را بر اثر انس ممتد سالیان درازی که با کلیله داشتم با همان سبک نصرالله منشی ترجمه کردم و کوشش کردم که به سیاق دروس ایشان باشد.» (ص۴۱ و ۴۲)
از ذوق شعری علامه سخن به میان می آید: «حقیقت این است که در زمینه شعر، بنده مثل دیگر رشته ها، خوشه چین خرمن بزرگان هستم. حشر با هر کسی ایجاب می کند که انسان به لحن و روش و خوی او در بیاید و به گفتار و شیوه او نزدیک شود. این یک امری قهری است. قسمتی از دیوان من، به روش غزلیات متعارف شعرای بزرگ ماست. قصایدی دارم گاهی شبیه قصاید سنایی، چون خیلی با ایشان حشر داشته ام. آن سبک و روش اثر گذاشته است و همان سبک را پسندیدم. شعر نو ندارم و طبع من هم این را اجازه نمی دهد.» (ص۳۶) نظرات علامه درباره برخی شعرا و اشعارشان هم می آید: ۱) سنایی در قصاید خیلی تبحّر دارد، چنان که سعدی و حافظ در غزلیات به خصوص حافظ که بعضی غزلیات او سِکرآور است. ۲) بیت و شعر حافظ، همه بیت الغزل معرفت است. ۳) باباطاهر که دوبیتی هایش مثل شعله های آتش است. از یک کوره آتشین یا از یک آتشفشان خارج می شود.(ص۳۸) ۴) [اشعار] جناب حکیم ابوالقاسم فرودسی، هر چند به صورت حماسه و سلحشوری و جنگاوری و دلاوری است، اما در اثنای گفتارش جا به جا، نکاتی بلند و مطالبی خیلی شریف عنوان کرده است.(ص۳۹) ۵) گلشن راز شبستری چقدر خدمت به عالَم عرفان کرده که آن مطالب نغز را در لباس زیبای شعر در آورده است. (ص۳۵)
از سویی یک حسرت خاص و از غفلتش از حفظ قرآن می گوید: «همان ابتدا عشق عجیبی به دیوان شعرا و نظم و شعر هم داشتم. روی این ذوق، همان وقت تمام دوبیتی های باباطاهر را حفظ بودم و تمام رباعیات خیام و اکثر غزلیات حافظ و همین طور اشعار دیگر را... و ای کاش از همان وقت کسی به من می گفت: آقا، به جای اینکه اینها را حفظ کنی، شروع کن به حفظ قرآن. و الان این حسرت برای من به جا مانده است که این عشق و علاقه ای که به دواوین شعرا داشتم، کاش در حفظ قرآن به کار می بردم.» (ص۲۳)
۱۰. علامه روحیه قدرشناسی ویژه ای داشت. در عمل به این حدیث معصوم(ع) که هر کس کلمه ای به فردی آموخت حقی بر آموزنده دارد. از پدر و مادرش گرفته تا ملاباجی های مکتبخانه های قدیم و معلمان دوره ابتدایی و اساتید دروس مقدماتی حوزوی اش در آمل و همچنین اساتیدش در حوزه علمیه تهران و قم. او حتی قدردان لطف ها و همراهی های برخی فرهنگی ها و کتابفروشان هست. به صورت ویژه از میرزا حسن مصطفوی (کتابفروش و ناشر و نویسنده معروف کتاب «التحقیق فی کلمات القرآن») تقدیر می کند که کتاب ها را به صورت امانی یا اقساطی در اختیار او قرار می داده است. «آقای حاج حسن آقا مصطفوی... کتابفروشی داشتند... خیلی هم به ما محبت داشتند و من ممنون ایشان هستم که بسیاری از کتابهایمان را از ایشان خریدیم به اقساط، آن کتابها را الآن داریم، اما از برکت وجودی ایشان است که به اقساط با ما راه آمدند.»(ص۱۲۷) نمی دانم چقدر از کتابفروشان امروزی اینگونه اند، ولی شخصیت ممتازی مثل علامه از نقش کتابفروش در زندگی علمی اش غافل نیست. به نقش ویژه پدر و مادرش در زندگی اش بسیار تأکید می کند. با اینکه مادرش را در سن کلاس دوم ابتدایی و پدرش را در سن پانزده شانزده سالگی از دست می دهد اما به عظمت از آنها یاد می کند.(ص۲۸۹) می گوید: «اگر چه خردسال بودم که مادرم را از دست دادم ولی آنچه برکت در زندگی من است از مادرم هست. مادر من به قداست، طهارت، پاکی، نجابت و تقوا زبانزد بود.» (ص۲۸۹) «برکاتی که از الطاف الهی نصیبم شده است همه از شیر طیّب و دامن طاهر مادرم و روزی حلال پدرم بوده است.» (ص۱۵۷)
