به گزارش خبرگزاری حوزه، امروز ۱۷ آوریل روز جهانی هایکو است، کوتاهترین گونه شعری در جهان که برای اولین بار توسط شاعران ژاپن به وجود آمد.
هایکو در ابتدا، مقدمهای از یک نوع شعر دیگر ژاپنی به نام Rengu بهشمار میرفت که به تدریج یک قالب مستقل به خود گرفت.
تا اواسط دهه ۱۶۰۰، شعر هایکو در میان مردم به هوکو شهرت داشت. در اواخر دهه ۱۸۰۰، ماسائوکا شیکی شاعر، نویسنده و منتقد ادبی اهل ژاپن نام هایکو را برای این گونه شعری برگزید و تا امروز به همین عنوان در میان مردم جهان شهرت داشته است. اگرچه ماسائوکا شیکی تنها به مدت ۳۵ سال روی کره خاکی زندگی کرد، با این حال امروزه از او به عنوان قدرتمندترین فرد در سرودن شعر هایکوی مدرن یاد میشود؛ چراکه بیش از ۲۰۰ هزار مصرع در قالب هایکو از او به جا مانده است.
ماتسوئو باشو، بزرگترین و نامآورترین شاعر هایکو سرای ژاپنی و همچنین اوجیما اونیتسورا که از شعرای معروف سبک هایکو در گذشته به شمار میرفت، در مستقل شدن هایکو از رنگو نقش مهمی ایفا کردند.
ورود به ادبیات غرب
«هندریک دوف» از کمیسیونرهای معروف دانمارکی ساکن در ناگازاکی ژاپن در قرن نوزدهم بود، برای اولین بار، دنیای غرب را با شعر هایکو آشنا کرد. وی در همان بحبوحه محبوبیت هایکو در میان مردم ژاپن، به ادبیات و به ویژه، شعر شرقی علاقمند شد و تلاش کرد دنیای غرب را نیز با هایکو آشنا کند. اگرچه تلاشهای او در ابتدا بینتیجه بود با این حال، به تدریج و تقریباً در اواسط دهه ۱۹۰۰ میلادی، هایکو به زبان انگلیسی نیز وارد شد.امروزه هایکو، صرفنظر از زبان گویش مردم، یکی از زیباترین و محبوبترین گونههای شعری در میان دوستداران ادبیات جهان به شمار میرود که به عنوان قالبی کلی برای خلق اشعار مدرن عمل میکند.
دردانه هنر شرق دور در ایران
این گونه شعری که به اعتقاد بسیاری از نویسندگان و شعرا به «دردانه هنر شرق» و سرزمین آفتاب تابان است بیش از ۷۰ سال است به شعر فارسی نیز پا گذاشته، از زمان تولد تا نشرش در فضای ادبیات فارسی دستخوش تغییراتی بوده که گاه انگار با ماهیت ظهورش در ژاپن فاصله زیادی دارد.
ورود هایکو در شعر فارسی در اوایل دهه چهل با ترجمه چند شعر کوتاه ژاپنی توسط حسن فیاد و چاپ آن در مجله رخ داد. پس از آن سهراب سپهری و احمد شاملو از جمله کسانی بودند که دریچهای از هایکوهای ژاپنی بر روی قشر کتابخوان ایرانی باز کردند. سپهری چند هایکو را با ترجمهای موزون عرضه کرد و شاملو با همکاری حسن فیاد ۱۲ شعر کوتاه ژاپنی را با عنوان ترانههای سرزمین آفتاب ترجمه و در سال ۱۳۵۲ در کتاب همچون کوچهای بی انتها به چاپ رساند.
وی یک دهه بعد با کمک ع. پاشایی که متخصص هنر و فلسفه شرق است کتاب مفصل هایکو را با توضیحات روشنگر منتشر ساخت و امکان شناخت نسبتاً جامع خواننده فارسی زبان را از این نوع شعر فراهم آورد. شاملو و پاشایی همچنین به معرفی مهمترین شاعران هایکوسرای ژاپنی تا دوره اخیر پرداختهاند و در کنار گزیدههای زیبایی که از بهترین هایکوها فراهم آوردهاند تفسیر و تشریح هایکوها و زمینههای ذهنی و عینی آفرینش آنها را نیز باز کردهاند.
مسیح طالبیان، پژوهشگر هایکو درباره گرایش شاعران ایرانی به اینگونه شعری نوشته است: «با مروری کوتاه در فضای مجازی اینترنت متوجه خواهیم شد که جذبههای هایکو گریبان شاعران ایرانی را هم گرفته است و این خود از یک طرف خبر خوشی است اما از طرف دیگر یک اشکال عمده وجود دارد که به دلیل مشخص نبودن معیارها و زیباییشناسی هایکو در اکثر سایتها و وبلاگهای فارسی، سهپارههایی که گاهی در شمایل شعر هستند، به عنوان هایکو معرفی میشوند.چنانچه شاعر هایکو با پیشینه این شعر و تکنیکهای آن آشنا نباشد در آن صورت به جای شکار لحظه و سرودن آن در قالب هایکو با زبان شعر به سراغ لحظههای ناب هایکو خواهد رفت و روح و جان هایکو را فدای داوریها و کلمات قصار خود میکند و لاجرم این دردانه هنر شرق فرصت شکوفایی در فرهنگ ایرانی را از دست میدهد.
اشاره و پرداختن به طبیعت، یکی از ویژگی های اصلی شعر هایکو به شمار می آید. کلمهای مربوط به فصل ها (مثلا برف)، برای مخاطبین مشخص می کند که شعر در حال صحبت در مورد چه زمانی از سال است. شاعرِ هایکو به جای گفتنِ این که دیدنِ یک صحنه چه احساسی را در او پدید می آورد، جزئیاتی را به مخاطبین نشان می دهد که باعث شده آن احساس در او شکل بگیرد. اگر مشاهدهی آسمانِ بیابر در زمستان باعث شده که شاعر احساس تنهایی کند، توصیف آن منظره از آسمان کافی است تا همان احساس شاعر به مخاطبین انتقال یابد.
نمونه هایی از هایکو
نمونه هایکو از موراکامی کیجو:
نخستین صبح پاییز:
آینهای که به آن خیرهام // چهرهی پدرم را نشان می دهد
ماتسوئو باشو یکی از برجستهترین و پرکارترین شاعران در تاریخ شعر هایکوبه شمار می آید. او در سراسر عمر خود، بیش از هزار «هایکو» خلق کرد و اثر ماندگارش با نام «مسیر باریک به ژرفای شمال»، همچنان به عنوان مشهورترین مجموعه شعر هایکو در ژاپن، مخاطبین را به خود جذب می کند.
اشعار او که به زبان ژاپنی نوشته شدهاند، به زبان های بسیار زیادی ترجمه شده و در اختیار علاقهمندان به هنر شعر در سراسر جهان قرار گرفته است.
چند شعر «هایکو» را از این شاعر افسانهای با هم می خوانیم:
علف های تابستان،
تمام آنچه به جا مانده
از رویاهای یک سرباز.
بر شاخهای لخت
کلاغی نشسته،
غروب پاییز.
قطعِ یک درخت
و خیرگی به انتهای بریده،
ماهِ امشب.
پلِ الواربند،
تاک های پیچکپوش،
تنگِ هم برای زیستن.
سهراب سپهری شاعر پرآوازه شعر نو و سپید ایران زمین، در شعری هایکو چنین سروده است:
مادرم چاقو را
در حوض نَشُست
ماه زخمی می شد...
نیما یوشیج این شعرش در قالب شعر نو بسیار زیباست تفاوت وزن شعر نو و گونه هایکو را بیشتر روشن می کند؛
«دیدمش
گفتم منم
نشناخت او...»
منتقدان هایکوی ایرانی
کتاب های "برف بر داوودیهای سفید" نوشتهی سیروس نوذری و "بهار ادامهی پیراهن توست" نوشتهی سهیل محمودی، دو نمونه از مجموعههایی هستند که به عنوان "هایکوی ایرانی" منتشر شده اند.
البته در این میان هستند شعرا و صاحبنظرانی که عقیده دارند بین هایکو و شعر ایرانی هیچ نسبتی وجود ندارد و نمیتوان در زبان فارسی از این قالب استفاده کرد.
به عنوان مثال "محمد عقیلی" در گفتگو با خبرگزاری فارس گفته است: "اساساً هایکو مبتنی بر قواعدی است که شعر کوتاه فارسی نمیتواند خودش را در آن چارچوب محصور کند، چون به هیچوجه قاعدهپذیر نیست و شاید لطف و زیباییاش هم در همین آزادوارگیاش باشد.
اصطلاح هایکوی ایرانی که به خصوص در سالهای اخیر رواج و کاربرد فراوانی پیدا کرده تعبیر اشتباهی است و شاید بهتر باشد به جای این اصطلاح از عنوان رباعی نو یا دوبیتی نو استفاده کرد."
همچنین "قدرتالله ذاکری" که دانش آموختهی کارشناسی زبان و ادبیات ژاپنی است در مصاحبه با روزنامهی قدس گفته است: "ابتدا باید ببینیم منظور از "هایکوهای فارسی" چیست. شکی نیست که به هیچ عنوان نمی شود قوانین هایکوی ژاپنی را در شعر کوتاه فارسی لحاظ کرد. پس تنها می توان در کوتاه بودن شعر از هایکو تقلید کرد. اگر فرض کنیم قرار است ما هایکوی فارسی داشته باشیم باید دستورالعملی داشته باشد، ویژگی ای داشته باشد...
منابع:
پایگاه اینترنتی ایران کتاب
خبرگزاری ایسنا
نظر شما