حکمت ۸۵ نهج البلاغه: چگونه «نمی‌دانم» گفتن، ما را از خطر حفظ می‌کند؟

به گزارش خبرگزاری حوزه، أمیرالمؤمنین امام علی علیه السلام در نهج البلاغه نکاتی درباره «زیان نگفتن نمی‌دانم» بیان می کنند که تقدیم شما فرهیختگان می شود:

حکمت ۸۵:

«مَنْ تَرَکَ قَوْلَ لَا أَدْرِی، أُصِیبَتْ مَقَاتِلُهُ.»

ترجمه:

هر که جمله «نمی دانم» را ترک گوید به هلاکت و نابودی می رسد.

شرح:

خطرات ترک «نمی دانم»:

امام(علیه السلام) در این گفتار حکیمانه سخنی را که در حکمت ۸۲ آمده بود به صورت جالب دیگری بیان می کند و می فرماید: «کسی که جمله «نمی دانم» را ترک کند مواضع آسیب پذیر خود را در معرض ضربه های خطرناک (مخالفان) قرار داده است»; (مَنْ تَرَکَ قَوْلَ «لاَ أَدْرِی» أُصِیبَتْ مَقَاتِلُهُ).

اشاره به این که با این کار خود را به هلاکت می افکند و این هلاکت ممکن است جنبه دنیوی داشته باشد در آنجا که سخنان نسنجیده و خطرآفرین است و یا جنبه اخروی، در آنجا که سخنانش لطمه به حیثیت و آبروی اشخاص وارد می کند یا مردم را به گمراهی می کشاند.

«مقاتل» جمع «مقتل» است. ارباب لغت آن را به مواضعی از بدن که اگر ضربه بر آن وارد شود حیات انسان به مخاطره می افتد تفسیر کرده اند; مانند سر و سینه و امثال آن.
ابن ابی الحدید در شرح این سخن حکیمانه داستان جالبی از بوذرجمهر نقل می کند که زنی نزد او آمد و از مسئله ای سؤال کرد. بوذرجمهر گفت: نمی دانم. زن عصبانی شد. گفت: پادشاه هر سال آلاف و الوفی به تو می دهد که بگویی نمی دانم؟ بوذرجمهر گفت: آنچه را به من می دهد در برابر چیزهایی است که می دانم و اگر می خواست در برابر آنچه نمی دانم چیزی به من بدهد تمام بیت المال او نیز کفایت نمی کرد (اشاره به این که مسائلی را که ما نمی دانیم بسیار بیشتر از آن است که می دانیم).

نیز از بعضی فضلا نقل می کند که اگر کسی در برابر چیزهایی که نمی داند بگوید: نمی دانم، او را تعلیم می دهیم تا بداند و اگر بگوید: می دانم، امتحانش می کنیم تا بگوید نمی دانم (و رسوا شود).(۱)

شبیه این سخن را مرحوم مغنیه در فی ظلال نهج البلاغه از کتاب «الحکمة الخالده» نقل می کند که دانشمندی می گفت: گفتن «لا أدری» (نمی دانم) را یاد بگیرید، چرا که اگر بگویید نمی دانم به شما تعلیم می دهند تا بدانید و اگر بگویید می دانم از شما سؤال می کنند و نمی دانید و رسوا می شوید. سپس می افزاید: احدی از یاران رسول خدا(صلی الله علیه وآله) ادعا نکرد که همه چیز را می داند و به طور مطلق نگفت: «سلونی» (از من بپرسید) به جز علی بن ابی طالب(علیه السلام)(۲).

در همین رابطه ضرب المثلی نقل شده است که آن نیز محتوای کلام امام را دارد: «مَقْتَلُ الرَّجُلِ بَیْنَ فَکَّیْهِ» موضع آسیب پذیر انسان در میان دو فک او قرار دارد (یعنی زبان او مایه هلاکت او می شود).(۳)

مرحوم شوشتری از قتاده (فقیه معروف اهل سنت) نقل می کند که روزی ادعا کرد که من هر چه را تا به حال شنیده ام یا به حافظه سپرده ام هرگز فراموش نکرده ام. بعد از این سخن به خدمتکارش گفت: کفش مرا بیاور بپوشم. خدمتکار گفت: کفش شما در پای شماست (وی از آن ادعا و این عمل سخت شرمنده شد)(۴). (۵)

پی نوشت ها:

(۱). شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج ۱۸، ص ۲۳۶.
(۲). فی ظلال نهج البلاغه، ج ۴، ص ۲۶۶.
(۳). شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج ۷، ص ۹۰.
(۴). شرح نهج البلاغه علامه شوشتری، ج ۶، ص ۳۵۹.
(۵). سند گفتار حکیمانه: در مصادر نهج البلاغه آمده است که این کلام حکمت آمیز را آمدی در غررالحکم به عین این عبارت آورده است البته او از کسانی است که بعد از مرحوم سیّد رضی می زیسته ولی جاحظ که قبل از وی می زیسته آن را در کتاب البیان و التبیین از ابن عباس با کمی تفاوت نقل کرده است و از آنجا که ابن عباس از شاگردان خاص امیرمؤمنان علی(علیه السلام) است به نظر می رسد آن را از آن اقیانوس علم گرفته است به خصوص این که در روایتی از ابن عباس می خوانیم: «دانش رسول خدا از خدا و دانش علی از دانش پیامبر است و دانش من از دانش علی است و علم من و علم اصحاب پیامبر در مقابل علم علی(علیه السلام) نیست جز مانند قطره در هفت دریا». (مصادر نهج البلاغه، ج ۴، ص ۸۲)

منبع: کتاب پیام امام امیر المومنین (علیه السلام)، شرح تازه و جامعی بر نهج البلاغه