رجعت؛ بررسی رجعت از نگاه قرآن، روایات، کلام شیعه

خبرگزاری حوزه/ موضوع رجعت یکی از مهم‌ترین و در عین حال پُرمناقشه‌ترین مباحث معادشناسی و مهدویت در مکتب تشیع است. اعتقاد به رجعت، تنها برگرفته از چند روایت پراکنده نیست، بلکه بخشی از منظومه اعتقادی شیعه امامیه است که از صدر اسلام تاکنون مورد تأکید و تبیین اهل‌بیت(ع) و علمای بزرگ بوده است. پرسش‌هایی چون:

«رجعت یعنی چه؟»، «چه کسانی رجعت می‌کنند؟»، «رجعت پیامبر چگونه است؟»، «رجعت امامان چه جایگاهی دارد؟» از جمله مباحث کلیدی این آموزه‌اند.

در این مقاله تفصیلی، تلاش شده است با رویکردی مستند، کلامی، تاریخی و قرآنی، تصویری روشن و معتبر از مفهوم رجعت ارائه شود؛

رجعت چیست؟

رجعت در لغت به معنای «بازگشت» و «برگشتن» است. در اصطلاح کلام شیعه: زنده شدن مجدد گروهی از انسان‌ها پس از مرگ و پیش از قیامت کبری، به همراه همان بدن عنصری، به اراده و قدرت خداوند متعال، برای تحقق وعده‌های الهی در زمینه نصرت اولیاء و انتقام از دشمنان اهل بیت(ع).

رجعت نه تناسخ است (که باطل و مردود است) و نه معاد کلی؛ بلکه یک حیات دوباره محدود و موقت در همین دنیا پیش از برپایی قیامت است.

معنای لغوی رجعت :

رجعت از ریشه «ر ج ع» به معنای بازگشت است.
در لغت، «رجع» یعنی بازگشتن، «ارجاع» یعنی برگرداندن و «رجعت» یعنی بازگشت دوباره پس از مفارقت.

معنای رجعت در اصطلاح کلامی :

در اصطلاح اعتقادی شیعه:

رجعت یعنی بازگشت گروهی از مؤمنان خالص و کافران محض به دنیا، پس از ظهور امام زمان(عج) و پیش از قیامت.

معنی رجعت، مرحله‌ای میانی میان حیات دنیوی و قیامت کبری است و بر اساس آیات و روایات متعدد، تحقق آن امری مسلم است.

پیشینه اعتقاد به رجعت

اعتقاد به رجعت، مختص شیعه نیست؛ اما شیعه امامیه آن را به صورت گسترده و نظام‌مند پذیرفته است. برخی نکات تاریخی:

• در دوران پیامبر(ص) نیز نمونه‌هایی از رجعت رخ داده است (نمونه‌هایی در بنی‌اسرائیل).

• در زمان امیرالمؤمنین(ع) گروهی از اصحاب به این عقیده تصریح داشته‌اند.

• محدثان بزرگی همچون شیخ صدوق، شیخ مفید، سید مرتضی و علامه مجلسی، رجعت را از اصول اعتقادی شیعه دانسته‌اند.

ادله قرآنی رجعت

هرچند واژه «رجعت» به صورت اصطلاحی در قرآن نیامده، اما قرآن مملو از شواهد و نمونه‌هایی است که وقوع رجعت را تأیید می‌کند. از جمله:

۱. ﴿وَیَوْمَ نَحْشُرُ مِن کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجًا مِّمَّن یُکَذِّبُ بِآیَاتِنَا فَهُمْ یُوزَعُونَ﴾ (نمل:۸۳)

علامه طباطبایی(ره) و بسیاری از مفسران شیعه فرموده‌اند: این «حشر فوج» در روز قیامت نیست، بلکه در رجعت است.

2. زنده شدن بنی‌اسرائیل پس از مرگ

فَقُلْنَا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِهَا ۚ کَذَلِکَ یُحْیِ اللَّهُ الْمَوْتَیٰ
(بقره/۷۳)

۲. زنده شدن مردگان در زمان حضرت عیسی(ع)

یکی از معجزات حضرت عیسی، احیای مردگان بوده است.

۳. زنده شدن اصحاب کهف

بازگشت به زندگی دنیوی پس از سال‌ها خواب.

۴. داستان عزیر

قرآن به صراحت از زنده شدن عزیر پس از صد سال خبر داده است.

امام صادق(ع): «ما در قرآن آیه‌ای نمی‌شناسیم که درباره رجعت باشد مگر اینکه در امت‌های پیشین نیز واقع شده است.» (الغیبة نعمانی، ص ۱۵۳)

تمام این موارد نشان می‌دهد که بازگرداندن گروهی از مردگان پیش از قیامت امر محالی نیست.

رجعت در روایات؛ مستندترین بخش اعتقادی

روایات مربوط به رجعت در منابع شیعی بسیار زیاد، متعدد، و متواتر هستند. نمونه‌هایی از منابع معتبر:

• الکافی شیخ کلینی

• الاعتقادات شیخ صدوق

• تصحیح الاعتقاد شیخ مفید

• الامالی شیخ طوسی

• بحارالانوار علامه مجلسی

در روایات، رجعت یکی از نشانه‌های مهم پیش از قیامت و یکی از الطاف بزرگ خدا بر مؤمنان معرفی شده است.

چه کسانی رجعت می‌کنند؟

۱. مؤمنان خالص

در روایات آمده است:

«لَا یَرْجِعُ إِلَّا مَنْ مَحَضَ الْإِیمَانَ مَحْضاً.»
یعنی تنها مؤمنانی که ایمانشان کاملاً خالص بوده بازمی‌گردند.

این مؤمنان:

• یاران حقیقی اهل‌بیت‌اند

• در مظلومیت به شهادت رسیده‌اند

• در طول تاریخ فرصت زندگی در دولت حق را نداشته‌اند

۲. کافران محض

در ادامه همان روایت آمده است:

«... وَ لَا یَرْجِعُ إِلَّا مَنْ مَحَضَ الْکُفْرَ مَحْضاً.»
کسانی که کفر و دشمنی آنان با حق به نهایت رسیده است.

هدف از رجعت آنان، عذاب دنیوی و رسوایی کامل است.

۳. رجعت امامان

یکی از مباحث مهم در کلام شیعه، رجعت امامان معصوم(ع) است.
در روایات آمده:

• امام حسین(ع) اولین امامی است که رجعت می‌کند.

• پس از ایشان، هر امامی در برهه‌ای خاص بازمی‌گردد.

• این رجعت‌ها برای تکمیل حکومت الهی و اجرای عدالت است.

۴. رجعت پیامبر اکرم(ص)

روایات متعددی از رجعت رسول خدا(ص) سخن گفته‌اند.
هدف از این رجعت:

• تأیید حکومت جهانی اسلام

• تکمیل رسالت الهی

• حضور در مرحله نهایی اجرای عدالت

رجعت از نظر امام خمینی(ره)

امام خمینی، چه در آثار تفسیری و چه در آثار عرفانی و کلامی، به صراحت بر وقوع رجعت تأکید دارند. مهم‌ترین نکات از دیدگاه ایشان:

۱. رجعت، حقیقتی قطعی و برگرفته از روایات است

امام خمینی معتقد است رجعت، بخشی از مراحل تحقق کامل حکومت الهی است و باید جدی گرفته شود.

۲. رجعت جلوه‌ای از قدرت و اراده الهی است

در اندیشه عرفانی امام، رجعت مرحله‌ای است از:

• بروز حقیقت ولایت

• گسترش نور و حق

• ظهور اسماء الهی در عالم ماده

۳. رجعت و حکومت مهدوی

امام خمینی معتقد بود که تحقق کامل عدالت جهانی تنها با ظهور و رجعت ممکن است؛ زیرا در این مرحله:

• دشمنان اهل‌بیت به سزای اعمال خود می‌رسند

• مجاهدان و مؤمنان حقیقی پاداش دنیوی خود را می‌بینند

مستندات کلامی و فتوایی امام(ره):

1. کتاب کشف اسرار (ص ۱۷۱): «رجعت از معتقدات شیعه است و آیات و روایات بسیاری بر آن دلالت دارد و منکر آن از مذهب شیعه خارج است.»
2. تحریر الوسیله (ج۱، کتاب الطهارة، ص ۱۶۷، مسئله ۸): «منکر رجعت از شیعه امامیه خارج است مگر اینکه از روی تقلید یا جهل قاصر باشد.»
3. پیام پذیرش قطعنامه (۲۹ تیر ۱۳۶۷): «ما برای خدا جنگیدیم و برای خدا هم صلح کردیم... خوشا به حال شهدا که رفتند و خوشا به حال آن‌هایی که ماندند و خوشا به حال آن‌هایی که باز خواهند گشت.» (این جمله صریح‌ترین اشاره امام به رجعت شهداست)
4. در شعر معروفشان: «باز آی و دل‌های شکسته را مرهمی نه کز غیبت تو شکسته‌تر است همه عالمی»

فلسفه رجعت

۱. تکمیل عدالت

بسیاری از ظلم‌ها در تاریخ بدون پاسخ مانده‌اند. رجعت فرصتی است برای اجرای عدالت در همین دنیا.

۲. یاری حکومت جهانی امام زمان(عج)

طبق روایات، در دوره پس از ظهور، عالم نیازمند یاران بسیار و صالحان حقیقی است.

۳. اتمام حجت

بازگشت دشمنان حق، دلیلی تام بر قدرت خدا و اتمام حجت بر آنان است.

۴. تحقق وعده الهی

خداوند وعده داده است که زمین را وارث صالحان قرار می‌دهد؛ رجعت بخشی از تحقق این وعده است.

رجعت و تفاوت آن با معاد

بسیاری رجعت را با قیامت اشتباه می‌گیرند. اما تفاوت‌های مهمی میان این دو وجود دارد:

موضوع	رجعت	قیامت
زمان	پس از ظهور	پایان دنیا
گروه‌ها	مؤمنان خالص و کافران محض	تمام انسان‌ها
هدف	تکمیل حکومت حق، اجرای عدالت	داوری نهایی
نوع زندگی	دنیوی، همراه با کار و مبارزه	اخروی، بدون تکلیف

کلام علمای بزرگ شیعه

علمای شیعه رجعت را از اصول قطعی مذهب دانسته‌اند.

شیخ مفید

رجعت را از عقاید ضروری شیعه دانسته و می‌گوید:
«رجعت از امور مسلم نزد امامیه است و بر آن اجماع دارند.»

سید مرتضی علم‌الهدی

رجعت را لازمه عدالت الهی و وعده‌های قرآن می‌داند.

علامه مجلسی

در بحارالانوار باب گسترده‌ای در اثبات رجعت گشوده و ده‌ها روایت معتبر نقل کرده است.

علامه طباطبایی

در المیزان، رجعت را امری مطابق با سنت‌های الهی معرفی می‌کند.

رجعت امام حسین(ع)؛ اصلی‌ترین بخش رجعت

روایات فراوان تأکید کرده‌اند که نخستین رجعت‌کننده سیدالشهدا(ع) است.
دلیل این امر:

• مظلومیت بی‌نظیر ایشان

• ضرورت انتقام الهی

• نقش ویژه ایشان در حکومت جهانی امام زمان(عج)

در برخی روایات، آمده است که امام حسین(ع) پس از رجعت حکومت می‌کند.

رجعت در عصر ظهور چگونه رخ می‌دهد؟

۱. ظهور امام زمان(عج)

ایجاد حکومت عدل جهانی.

۲. پاکسازی زمین از ظلم

جنگ‌های بزرگ آخرالزمان.

۳. آغاز رجعت مؤمنان

بازگشت یاران حقیقی و شهدای تاریخ.

۴. رجعت کافران محض

برای دریافت عذاب دنیوی.

۵. رجعت امامان

حضور آنان در مراحل تکمیل حکومت عدل الهی.

نتیجه‌گیری

رجعت یکی از مهم‌ترین آموزه‌های اعتقادی شیعه است که ریشه در قرآن، سنت، روایات معتبر، عقل و اجماع علمای امامیه دارد. رجعت بیانگر این حقیقت است که جهان به سمت عدالت مطلق حرکت می‌کند و ظلم‌های طول تاریخ بی‌پاسخ نمی‌ماند.

رجعت، پلی است میان ظهور و قیامت؛ پلی که در آن:

• مؤمنان حقیقی به میدان بازمی‌گردند،

• دشمنان رسوا می‌شوند،

• و حکومت الهی به کمال می‌رسد.