خبرگزاری «حوزه»، بخش هشتم سلسله یادداشت های روند تحصیلی در حوزه را به قلم حجت الاسلام والمسلمین محمدعلی مروجی طبسی منتشر می کند.

دروس اصلی سطح یک

«فقه» و «اصول» از دروس اصلی این دوره به شمار می رود که به اختصار به معرفی این دو می پردازیم.

* فقه

فقه در لغت به معنای مطلق فهم، ادراک و علم است. برخی در تفاوت میان فقه و علم کفته اند که فقه، خصوص آگاهی یافتن توأم با تأمل و تدبر به مقتضای کلام است، در حالی که علم معنایی اعم دارد. این واژه در آیه 122 سوره توبه «فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ» به معنای فهم معارف دین، اعم از اصول و احکام استعمال شده، اما تدریجاً در اصطلاح علمای دین به «فقه الأحکام» اختصاص یافته است. بنابراین فقه در اصطلاح فقها یعنی «فهم احکام شرعی یا تحصیل وظایف عملی از راه ادلّه تفصیلی آن، یعنی قرآن، سنت، عقل و اجماع که موضوع آن افعال مکلفین است».

فقه به این معنا آیین نامه مستدل برای بندگی خداست و روشنگر حدود، بایدها و نبایدهای الهی در زندگی فردی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و سایر شئون زندگی انسان است. حدودی که رعایت آن ها فوز عظیم و تجاوز به آن ها عذاب خوارکننده اخروی را به دنبال دارد.

در روایات اسلامی، فراگیری علم فقه و آشنایی با حلال و حرام، فریضه، برترین عبادت، خیر نازله الهی بر عبد، کلید بصیرت و نردبان وصول به منازل رفیع معرفی شده است.

در روایتی از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود: حَدِيثٌ فِي حَلَالٍ وَ حَرَامٍ تَأْخُذُهُ مِنْ صَادِقٍ خَيْرٌ مِنَ الدُّنْيَا وَ مَا فِيهَا مِنْ ذَهَبٍ أَوْ فِضَّةٍ. (المحاسن، ج‏1، ص: 229)

یک حدیث دربارۀ حلال و حرام که آن را از شخص صادق و راستگویی فرابگیری، بهتر از دنیا و آن چه در دنیا از طلا یا نقره است.

امام کاظم علیه السلام فرمود: تَفَقَّهُوا فِي دِينِ اللَّهِ فَإِنَّ الْفِقْهَ مِفْتَاحُ الْبَصِيرَةِ وَ تَمَامُ الْعِبَادَةِ وَ السَّبَبُ إِلَى الْمَنَازِلِ الرَّفِيعَةِ.

(تحف العقول، النص، ص: 410) در دین خدا بینا و فهمیده شوید زیرا فهمیدن دین، کلید هر بینایی است و کمال عبادت است و سبب برای تحصیل درجات بلند است.

فقه شیعه را باید نگین درخشان علوم اسلامی دانست. این دانش سابقه ای بیش از هزار و صد سال و حیاتی متداوم، مستمر و منظم دارد که در میان سایر علوم بسیار کم نظیر است.

آغاز حیات علم فقه شیعه به معنای مصطلح آن، اوایل غیبت کبری است که به وسیلۀ ابن ابی عقیل عُمانی- معاصر شیخ کلینی (329ق)- و ابن جُنید اسکافی (381ق) پایه گذاری شد. پس از آن فقه در دوره شیخ مفید و سید مرتضی از قالب نقل نصوص روایی بیرون آمد و شکل استدلال به خود گرفت و سپس در دوره شیخ طوسی به مرحلۀ کمال خود رسید.

به طور کلی مباحث گسترده فقه براساس کتاب شرائع محقق حلّی به چهار قِسم اصلی تقسیم شده که در هر یک، ابواب فقهی مربوط به آن گنجانده شده است. این ابواب عبارتند از:

* عبادات

عبادات شامل: طهارت، صلاۀ، زکات، خمس، صوم، اعتکاف، حج، عمره، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر می باشد.

* عقود

عقود شامل: تجارت، رهن، مفلّس، حجر، ضمان، صلح، شرکت، مضاربه، مزارعه و مساقات، ودیعه، عاریه، اجاره، وکالت، وقوف و صدقات، سکنی و حبس، هبات، سبق و رمایۀ، وصیت، نکاح است.

* ایقاعات

ایقاعات شامل: طلاق، خُلع و مبارات، ظهار، ایلاء، لعان، عتق، تدبیر و مکاتبه و استیلاد، اقرار، جعاله، أیمان، نذر می باشد.

* احکام

موضوعات شامل: احکام صید و ذباحه، اطعمه و اشربه، غصب، شفعه، احیاء موات، لقطه، فرائض (ارث)، قضاء، شهادات، حدود و تعزیرات، قصاص، دیات، است.

امروزه در حوزه های علمیه نخستین و تنها کتابی که یک دَور ابواب فقهی مذکور را در مدت سه سال به طلاب آموزش می دهد، کتاب «الروضۀ البهیّۀ فی شرح اللمعۀ الدمشقیۀ است. متن اصلی این کتاب از شهید اول محمد بن مکی عاملی (786ق) است که شهید ثانی، زین الدین بن علی عاملی (966ق) بر آن شرح مزجی نوشته است.

این کتاب که جغرافیای فقه شیعه را به صورت نیمه استدلالی ترسیم نموده، دارای ویژگی ها و فوایدی است که توجه به آن ها می تواند پاسخی بر چرایی لمعه خواندن باشد:

* کتاب شرح لمعه، کتابی است که به اختصار یک دوره کامل فقه شیعه را همراه با استدلال مختصر در خود جای داده است. مطالعه این کتاب ما را از یک سو با پیکره و ساختار فقه شیعه آشنا می کند و از سویی دیگر، دامنه اطلاعات فقهی ما را در ابواب مختلف فقه توسعه می دهد.

* در کتاب لمعه، آشنایی با مجموعه مفاهیم و اصطلاحات فقهی که الفبای مباحث فقهی و حقوقی به شمار می رود، حاصل می شود. این اصطلاحات نقش مهمی در فهم آیات و روایات دارد.

* شرح لمعه، تمرین مناسبی برای ورود به عرصه استدلال های مفصل فقهی اعم از ادله اجتهادی (کتاب، سنت، عقل، اجماع) و فقاهتی (اصول عملیه) است. ما در این کتاب با سبک استدلال، به طور فشرده آشنا می شویم؛ لذا آشنایی با خود ادله احکام در کتاب لمعه غرض اصلی به شمار نمی رود.

* دقت در شیوه شهید ثانی در شرح متن لمعه، ما را در متن پژوهیِ متون فقهی و غیر آن توانمند می سازد. شهید ثانی در شرح خود، هم به تجزیه و ترکیب عبارات و بیان معنای واژه ها نظر دارد و هم عبارات متن لمعه را با سایر آثار شهید اول مقایسه می کند. نتیجه این مقایسه آن است که اولاً متن اصلی براساس نظر مؤلف در سایر کُتبش تفسیر می شود؛ ثانیاً فروعات ذکرنشده در لمعه یا مباحث متعارض با سایر کتب شهید اول شناسایی می گردد.

* آشنایی با فقهای نامدار شیعه، آثار و دیدگاه های فقهی ایشان در لابه لای عبارات لمعه، فایدۀ دیگری است که بر مطالعه این کتاب مترتب می شود.

بنابراین باید به مطالعه و مباحثه این کتاب اهتمام ویژه داشته باشیم و همراه با نشاط و شادابی به فراگیری آن بپردازیم.