خبرگزاری «حوزه»، سلسله یادداشت های روند تحصیلی در حوزه را به قلم حجت الاسلام والمسلمین محمدعلی مروجی طبسی منتشر می کند.

* روش تحصیلی حوزه، در گذشته و حالی چه تفاوتی دارد؟

نظام تعلیمی حوزه های شیعه که بر محور استاد - شاگرد متکی بوده، غالباً همراه با یک متن تعلیمی شکل گرفته و گسترش یافته، پیش از هر چیز بر شیوه تعلیمی امامان شیعه علیهم السلام مبتنی بوده است. ایشان در هر فرصتی حلقه درسی تشکیل می دادند تا آموزه های دینی را برای مخاطبان بیان کنند. این فرآیند، نخستین سنگ بنای شکل گیری حوزه های علمیه شیعه محسوب می شود.

حوزه های علمیه در دوران غیبت بیش از هر چیز متکفل تعلیم، نشر و تبیین معرفت دینی بوده اند؛ ازاین رو دو منبع اصلی معرفت دینی، یعنی قرآن و حدیث، موضوع محوری تعلیم در حوزه به شمار می آمده اند. روشی رایج و غالب در این نظام تعلیمی آن بوده است که استادان، در حلقه های درسی، مهم ترین آثار متقدم که عمده محتوایشان حدیث بوده، و گاهی نیز تألیفات خود را به شاگردان عرضه می کردند. به مرور زمان پس از نهادینه شدن نظام فقه تفریعی و استنباطی و فراهم آمدن آثار متعدد در این باب، کتب فقهی و اصولی عملاً محور دروس حوزوی شد؛ چنان که در زمینه مباحث نظری نیز کتاب های کلامی، محور تدریس قرار گرفت. علوم دیگر نیز به اعتبار سهمشان در معرفت دینی، مانند ادبیات عرب، تفسیر، رجال و فلسفه، تدریس می شده اند. در دوره های بعد، در برخی حوزه ها- مثل اصفهان و تهران - علوم ریاضی، نجوم، طب و متون عرفان نظری هم ارائه می شده است.

درس اخلاق

درسی اخلاق نیز که برخی استادان خودساخته، بزرگوار و محترم حوزه برگزار می کردند، از پررونق ترین درس های جنبی حوزه ها بوده است. غرض از این دروس، علاوه بر شرح عناوین شناخته شده اخلاقی موجود در قرآن، حدیث و متون حکمت عملی، آشناکردن طلاب با خصلت های اخلاقی و آداب و عرفیات مرتبط با اهل علم بوده است که گاه از آن به «زیّ طلبگی» تعبیر می شود.

نظام حوزه، «متن محور» است

نکته دیگر درباره نظام حوزه اینکه همواره «متن محور» بوده و اولین گام برای طلبه، کسب توانایی فهم درست متن است. دوره مقدماتی و سطح با محوریت متون معین، طراحی شده و تألیف شروح متعدد بر کتب درسی، حاکی از اهتمام حوزه ها به متون درسی است. آنچه از طلبه در این نظام تعلیمی انتظار می رفته، آگاهی او از مجموعه دستاوردهای سامان یافته علمی حوزه تا زمان خود بوده است. از این رو افراد شرکت کننده در نظام تعلیمی حوزه، در هر درسی مطالب استاد را با یکی دو نفر مباحثه می کنند که برای رسیدن به فهم درست و مراد مؤلف بسیار مؤثر است. 

درگذشته تا نیمه دوم قرن چهاردهم هجری، افراد برای ورود به حوزه ابتدا وارد مکتب خانه می شدند و پس از اشتایی با حروف و فراگیری قرآن کریم و نیز پس از آشنایی با مقدّمات صرف و نحو و... به حوزه وارد می شدند. اما بعد از انقراضی مکتب خانه ها، دانش اموزان پس از تکمیلی دوره اولی یا دوم متوسطه به حوزه ها ملحق می شوند. آنچه در این نوشتار بررسی خواهد شد، سیر و روند تحصیلی حوزه در زمان کنونی است.

* سطح بندی دورس حوزه

براساس دستور آیت الله العظمی گلپایگانی (ره) شرط شرکت در امتحانات مراحل عالی تحصیلی، قبولی در مراحل قبلی دانسته شد. توجه به این امر، نتیجه دیگری را به دنبال داشت و آن عبارت بود از رتبه بندی دروس و طلاب و نیز رتبه بندی شهریه به سبکی که امروزه نیز در حوزه ها رایج است. این رتبه ها عبارتند از:

رتبه اول: ادبیات عرب و شرح لمعه: رتبه دوم: مکاسب محرمه و رسائل: رتبه سوم: مکاسب و کفایه.

شایان ذکر است که در حال حاضر مراحل تحصیلی یادشده - مقدّمات و سطوح عالی - در طول دوازده سال طی می شود.

* نظام آموزشی حوزه نجف

حوزه درخشان نجف اشرف با هجرت شیخ طوسی (ره) به آن، رسماً به مرکز فقه و علوم اهل بیت علیهم السلام و پایگاه عالمان و متفکران شیعه تبدیل شد. این حوزه پرافتخار با جرعه نوشی از اقیانوس بیکران علم امیرالمؤمنین علیه السلام توانسته در طول تاریخ، دانشمندان و دانش پژوهان فراوانی را در علوم اسلامی تربیت کند. لذا شایسته است نگاهی کوتاه به نظام درسی این حوزه کهن در زمان حاضر داشته باشیم:

نظام درسی حوزه علمیه نجف دارای سه مرحله اصلی مقدّمات، سطح و خارج است.

مقدمات:

این دوره سه تا پنج سال به درازا می کشد و با ادبیات عرب آغاز می شود. طلاب عرب معمولاً کتاب های أجرومیه، قَطرالنّدی و شرح ابن عقیل و طلاب غیرعرب، کتاب جامع المقدمات را می خوانند. سپس، برای تکمیل ادبیات عرب، البهجة المرضیۀ سیوطی و مغنی اللبیب ابن هشام خوانده می شود. مُطوّل و مختصر تفتازانی در بلاغت و معانی و بیان، و حاشیه ملاعبدالله، شرح الشمسیه قطب الدین رازی و منطق مظفر و کتبی چون تبصرة المتعلمین علامه حلی (ره) یا برخی رساله های عملیه، در فقه خوانده می شود.

سطح:

دروس اصلی در این مرحله، فقه و اصول فقه است. کتاب هایی که در این مقطع خوانده می شود، عبارتند از:

شرح لمعه، مکاسب و رسائل شیخ انصاری (ره)، معالم الدین فرزند شهید ثانی (ره) (بخشی اصول)، کفایة الاصول آخوند خراسانی (ره).

همچنین طلاب می توانند به تفسیر قرآن، حساب، و آموختن کتاب هایی چون درایة الحدیث شهید ثانی (ره)، منظومه حکیم سبزواری (ره)، الأسفار الاربعه ملاصدرا (ره)، باب حادی عشر علامه حلی و نیز تجرید الاعتقاد خواجه نصیر طوسی بپردازند. این مقطع به طور معمول چهار ساله است.

درس خارج:

این مقطع مرحله پایانی دروس حوزه نجف اشرف محسوب می شود. مهم ترین منابعی که در این مقطع محور بحث و بررسی قرار می گیرند، عبارتند از:

رسائل، کفایه، شرایع محقق حلی، وسیلة النجاۀ سید ابوالحسن اصفهانی و العروةالوثقی سید یزدی.

* پدیده ای به نام نرم افزارهای آموزشی

سنت رایج حوزه هزارساله، حضور مستقیم شاگردان در درس استادان وارسته بوده است. چنین حضوری راه را برای بهره گیری و تأثیرپذیری شاگردان از نَفَس های قدسی و اندیشه های علمی استاد هموار کرده است. با توجه به این مطلب، این پرسش مطرح می شود که آیا می توان رابطه میان استاد و شاگرد را به شکلی غیر مستقیم و در قالب نوار و مانند آن سامان داد؟

بهترین پاسخی که به نظر می رسد، این است که در وضعیت عادی، اصل، حضور مستقیم در درس استاد است؛ زیرا مزایای این حضور، با نوار و مانند آن به دست نمی آید. اما در برخی شرایط غیر عادی با رعایت نکات آموزشی، مانند مطالعه و مباحثه مطالب نوار، تفکر و تامل در مباحث، انتخاب بهترین نوار به لحاظ محتوایی، رفع اشکال نزد استاد، و پرهیز از اندیشه «خودمحوری»، «استادگریزی» و «رویه شدن» استفاده از نوار، می توان دروس را غیرمستقیم فراگرفت. گرچه همان طور که اشاره شد، هیچ چیز جای بهره گیری مستقیم از استاد را نمی گیرد.

ادامه دارد...