به گزارش خبرگزاری «حوزه» حجت الاسلام والمسلمین غرویان، در هفتمین جلسه درس «فقه اصلاح ژنتیک» (فقه تراریختگی) به بررسی "کیفیت ورود فقه امنیت غذائی در بحث محصولات تراریخته" پرداخت.

خلاصه جلسه قبل

در بحث بررسی فقهی علم بیوتکنولوژی و اصلاح ژنتیک به موضوع تطور این علم و بیان تاریخچه آن رسیدیم. در جلسه قبل ارتباط این بحث با قاعده «لاضرر و لاضرار فی الإسلام» بیان شد و همچنین گفته شد؛ مباحث تراریخته از بابتدای پیدایش یک ارتباطی با بحث ضرر داشتند و بحث ضرر داشتن آن به بدن مطرح بوده است؛ لذا با تبیین مفاد قاعده لاضرر، ارتباط این قاعده با مبحث محصولات تراریخته از منظر فقهی پرداخته شد.

* فقه امنیت غذائی

"فقه امنیت غذایی" برای مباحث تراریخته عنوان جدیدی است که برای تحقیقات فقهی قابل استفاده می باشد.

توضیح اینکه روایات بسیاری از اهل بیت علیهم السلام در کتاب مکارم الاخلاق و کتب دیگر با این عنوان وجود دارد که غذاها چه خصوصیاتی باید داشته باشند!؟ و هر غذائی چه خصلتی دارد؟ و می بینیم که خواص مختلف نباتات در روایات مورد بررسی و بیان قرار گرفته است. این مسأله دریچۀ جدیدی در فقه به روی ما می گشاید که باید بررسی کنیم تا بدانیم چرا امامان معصوم علیهم السلام این روایات را بیان کرده اند؟

* دلیل بیانات کثیر معصومین ‌(ع) در مورد کیفیت غذاها

یک دلیل برای این بیانات اهل بیت علیهم السلام نظر داشتن ایشان به جنبه ‌های امنیت غذائی بوده است که می فرمودند: اگر این غذا را بخورید، بدن شما فاسد می شود و در صورت نخوردن، بدن شما سالم می‌ ماند.

یعنی چون روح سالم در بدن سالم است و بدن انسان ها باید سالم نگه داشته شود؛ و این سلامت از راه سلامت غذاهایی است که انسان ها می خورند، اهل بیت علیهم السلام به این مباحث پرداخته اند. در حقیقت امامان (ع) برای امنیت غذائی مردم برنامه بیان می کردند.

مثلاً فرموده اند: گوشت خوک حرام است چرا که شما وقتی گوشت خوک می خورید، جسم شما تحت تأثیر خصائص خوک قرار می گیرد و شما نیز مثل خوک بی غیرت می شوید. یا فرمودند: گوشت پلنگ و سگ حرام است و این بیان های امامان (ع) در خوردن یا نخوردن گوشت حیوانات برای عدم مخاطره در امنیت غذائی مطرح بوده است. این موارد در بسیاری از روایات آمده است.

* امنیت غذائی در قرآن

در آیاتی از قرآن کریم نیز بیان های کلی در این مورد وجود دارد.

خوراکی پاک

«وَظَلَّلْنَا عَلَيْكُمُ الْغَمَامَ وَأَنزَلْنَا عَلَيْكُمُ الْمَنَّ وَالسَّلْوَى كُلُوا مِن طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَمَا ظَلَمُونَا وَلَكِن كَانُوا أَنفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ»

ﻭ [ﺩﺭ ﺻﺤﺮﺍﻯ ﺳﻮﺯﺍﻥ ﺳﻴﻨﺎ] ﺍﺑﺮ ﺭﺍ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺷﻤﺎ ﺳﺎﻳﺒﺎﻥ ﻗﺮﺍﺭ ﺩﺍﺩﻳﻢ؛ ﻭ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﮔﺰﺍﻧﮕﺒﻴﻦ ﻭ ﺑﻠﺪﺭﭼﻴﻦ ﻧﺎﺯﻝ ﻛﺮﺩﻳﻢ؛ [ﻭ ﮔﻔﺘﻴﻢ:] ﺍﺯ ﺧﻮﺭﺍﻛﻰ ﻫﺎﻯ ﭘﺎﻙ ﻭ ﭘﺎﻛﻴﺰﻩ ﺍﻯ ﻛﻪ ﺭﻭﺯﻯ ﺷﻤﺎ ﻗﺮﺍﺭ ﺩﺍﺩﻩ ﺍﻳﻢ ﺑﺨﻮﺭﻳﺪ ﻭ ﺁﻧﺎﻥ [ﺩﺭ ﺗﺠﺎﻭﺯ ﻭ ﻃﻐﻴﺎﻧﺸﺎﻥ ﻭﻧﺎﺳﭙﺎﺳﻰ ﻭﻛﻔﺮﺍﻧﺸﺎﻥ] ﺑﺮ ﻣﺎ ﺳﺘﻢ ﻧﻜﺮﺩﻧﺪ، ﺑﻠﻜﻪ ﻫﻤﻮﺍﺭﻩ ﺑﺮ ﺧﻮﺩ ﺳﺘﻢ ﻣﻰ ﻭﺭﺯﻳﺪﻧﺪ.( البقره، 57)

حرمت خوردن گوشت خوک و خون و میته

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُلُوا مِن طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَاشْكُرُوا لِلَّهِ إِن كُنتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ * إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَالدَّمَ وَلَحْمَ الْخِنزِيرِ وَمَا أُهِلَّ بِهِ لِغَيْرِ اللَّهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ»

ﺍﻯ ﺍﻫﻞ ﺍﻳﻤﺎﻥ! ﺍﺯ ﺍﻧﻮﺍﻉ ﻣﻴﻮﻩ ﻫﺎ ﻭ ﺧﻮﺭﺩﻧﻰ ﻫﺎﻯ ﭘﺎﻛﻴﺰﻩ ﺍﻯ ﻛﻪ ﺭﻭﺯﻯ ﺷﻤﺎ ﻛﺮﺩﻩ ﺍﻳﻢ، ﺑﺨﻮﺭﻳﺪ ﻭ ﺧﺪﺍ ﺭﺍ ﺳﭙﺎﺱ ﮔﺰﺍﺭﻳﺪ، ﺍﮔﺮ ﻓﻘﻂ ﺍﻭ ﺭﺍ ﻣﻰ  ﭘﺮﺳﺘﻴﺪ.

ﺟﺰ ﺍﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺧﺪﺍ [ﺑﺮﺍﻯ ﻣﺼﻮﻥ ﻣﺎﻧﺪﻥ ﺷﻤﺎ ﺍﺯ ﺯﻳﺎﻥ ﻫﺎﻯ ﺟﺴﻤﻰ ﻭ ﺭﻭﺣﻰ] ﻣﺮﺩﺍﺭ ﻭ ﺧﻮﻥ ﻭ ﮔﻮﺷﺖ ﺧﻮﻙ ﻭ ﺣﻴﻮﺍﻧﻰ ﺭﺍ ﻛﻪ [ﻫﻨﮕﺎم ﺫﺑﺢ] ﻧﺎم ﻏﻴﺮ ﺧﺪﺍ ﺑﺮ ﺁﻥ ﺑﺮﺩﻩ ﺷﺪﻩ، ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺣﺮﺍم ﻛﺮﺩﻩ. ﭘﺲ ﻛﺴﻰ ﻛﻪ [ﺑﺮﺍﻯ ﻧﺠﺎﺕ ﺟﺎﻧﺶ ﺍﺯ ﺧﻄﺮ] ﺑﻪ ﺧﻮﺭﺩﻥ ﺁﻧﻬﺎ ﻧﺎﭼﺎﺭ ﺷﻮﺩ، ﺩﺭ ﺣﺎﻟﻰ ﻛﻪ ﺧﻮﺍﻫﺎﻥ ﻟﺬﺕ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻭ ﺍﺯ ﺣﺪ ﻟﺎﺯم ﺗﺠﺎﻭﺯ ﻧﻜﻨﺪ، ﮔﻨﺎﻫﻰ ﺑﺮ ﺍﻭ ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺯﻳﺮﺍ ﺧﺪﺍ ﺑﺴﻴﺎﺭ ﺁﻣﺮﺯﻧﺪﻩ ﻭ ﻣﻬﺮﺑﺎﻥ ﺍﺳﺖ. (بقره، 172 و 173)

زیتون، انار و خرما

«وَهُوَ الَّذِي أَنشَأَ جَنَّاتٍ مَّعْرُوشَاتٍ وَغَيْرَ مَعْرُوشَاتٍ وَالنَّخْلَ وَالزَّرْعَ مُخْتَلِفًا أُكُلُهُ وَالزَّيْتُونَ وَالرُّمَّانَ مُتَشَابِهًا وَغَيْرَ مُتَشَابِهٍ كُلُوا مِن ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَآتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصَادِهِ وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِين»

ﻭ ﺍﻭﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻍ ﻫﺎﻳﻰ [ﻛﻪ ﺩﺭﺧﺘﺎﻧﺶ ﺑﺮﺍﻓﺮﺍﺷﺘﻪ] ﺑﺮ ﺩﺍﺭﺑﺴﺖ ﻭ ﺑﺎﻍ ﻫﺎﻳﻰ [ﻛﻪ ﺩﺭﺧﺘﺎﻧﺶ] ﺑﺪﻭﻥ ﺩﺍﺭﺑﺴﺖ [ﺍﺳﺖ] ﻭ ﺩﺭﺧﺖ ﺧﺮﻣﺎ ﻭ ﻛﺸﺘﺰﺍﺭ ﺑﺎ ﻣﺤﺼﻮﻟﺎﺕ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻥ ﻭ ﺯﻳﺘﻮﻥ ﻭ ﺍﻧﺎﺭ ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻭ ﺑﻰ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺭﺍ ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻭﺭﺩ. ﺍﺯ ﻣﻴﻮﻩ ﻫﺎﻯ ﺁﻧﻬﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ ﻣﻴﻮﻩ ﺩﺍﺩ ﺑﺨﻮﺭﻳﺪ ﻭ ﺣﻖ [ﺍﻟﻬﻰ] ﺁﻥ ﺭﺍ ﺭﻭﺯ ﺩﺭﻭﻛﺮﺩﻧﺶ [ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻬﻴﺪﺳﺘﺎﻥ ﺍﺧﺘﺼﺎﺹ ﺩﺍﺩﻩ ﺷﺪﻩ] ﺑﭙﺮﺩﺍﺯﻳﺪ ﻭ ﺍﺯ ﺍﺳﺮﺍﻑ [ﺩﺭ ﺧﻮﺭﺩﻥ ﻭﺧﺮﺝ ﻛﺮﺩﻥ] ﺑﭙﺮﻫﻴﺰﻳﺪ ﻛﻪ ﻗﻄﻌﺎً ﺧﺪﺍ ﺍﺳﺮﺍﻑ ﻛﻨﻨﺪﮔﺎﻥ ﺭﺍ ﺩﻭﺳﺖ ﻧﺪﺍﺭﺩ. (الأنعام، 141)

اسراف نکردن در خوردن

«يَا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِندَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ»

ﺍﻯ ﻓﺮﺯﻧﺪﺍﻥ ﺁﺩم! [ﻫﻨﮕﺎم ﻫﺮ ﻧﻤﺎﺯ ﻭ] ﺩﺭ ﻫﺮ ﻣﺴﺠﺪﻯ، ﺁﺭﺍﻳﺶ ﻭ ﺯﻳﻨﺖ [ﻣﺎﺩﻯ ﻭ ﻣﻌﻨﻮﻯ ﺧﻮﺩ ﺭﺍ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺁﻥ ﻋﻤﻞ ﻭ ﻣﻜﺎﻥ] ﻫﻤﺮﺍﻩ ﺧﻮﺩ ﺑﺮﮔﻴﺮﻳﺪ ﻭ ﺑﺨﻮﺭﻳﺪ ﻭ ﺑﻴﺎﺷﺎﻣﻴﺪ ﻭ ﺍﺳﺮﺍﻑ ﻧﻜﻨﻴﺪ؛ ﺯﻳﺮﺍ ﺧﺪﺍ ﺍﺳﺮﺍﻑ ﻛﻨﻨﺪﮔﺎﻥ ﺭﺍ ﺩﻭﺳﺖ ﻧﺪﺍﺭﺩ.

( الأعراف، 31)

ولی چه بخورید و چه نخورید این بیشتر در روایات مطرح شده است که مثلاً ماهی اگر فلس دار باشد، بخورید و اگر فلس دار نباشد نخورید.

سؤال اساسی این است که این مسائل چه ربطی به وحی و امامت دارد که قرآن و امامان اینها را مطرح کرده اند در حالی که اینها طبیبان روح بودند!؟

سؤال بعدی اینکه به طور کلی، حلال ها و حرام هایی که در مأکولات و مشروبات مطرح است، برای چیست؟ فلسفه حلال ها و حرام ها در مأکولات و مشروبات چیست؟

فلسفه ذبح و قطع أوداج اربعه چیست؟

می شود ادعا کرد که یکی از حکمت های بیان این مسائل، امنیت غذائی می باشد.

* امنیت غذائی در نظر متخصصین علم اصلاح ژنتیک

در بیان دکتر زمانی از کارشناسان این بحث این مسأله مطرح شده است. وی دراین باره می گوید:

«به نظر می رسد که نگرانی های ارائه شده در مورد علم اصلاح ژنتیک قابل بررسی است زیرا در کشوری مثل ایران که بسیاری از أغذیه به طور مستقیم از خارج می آید، باید از همه پتانسیل های ممکن برای رسیدن به امنیت غذائی پایدار استفاده کرد».

در فقه نیز باید در مورد امنیت غذائی بحث و بررسی صورت گیرد تا معلوم گردد، آیا ما مکلف هستیم که در مورد امنیت غذائی خود و خانواده برنامه ریزی کنیم و یا حکومت چه وظیفه ای در مورد امنیت غذائی مردم دارد؟؛ اینها سرفصل های تحقیق در این بحث می باشد.

مراقبت از غذا و امنیت غذائی برای خود و دیگران و جامعه می تواند موضوع پایان نامه هایی باشد که ثمره و فایده برای مردم و نظام دارد.

* نگاه بین المللی به امنیت غذائی

بحث امنیت غذائی یک بحث بین المللی است و چند مطلب از سوی دکتر زمانی مطرح گردیده است؛ وقتی از وی سؤال می کنند؛ آیا گیاهان تراریخته ایمن هستند و تولید این گیاهان چه مخاطراتی دارد؟ در پاسخ می گوید: «خطر را از مخاطره و ریسک باید جدا کرد».

این یک مبحث مفهومی است که کار ما حوزوی هاست تا از منظر فقهی و اصولی این مفاهیم را دقیق تعریف کنیم

* تفاوت خطر و مخاطره

وی ادامه می دهد: «کلمه مخاطره با خطر کاملاً مُباین است؛ مخاطره یا ریسک ترکیبی از احتمال وقوع خطر و خسارت احتمالی مرتبط با آن خطر است. مثلاً ما وقتی می گوییم این جاده لغزان و خطرناک است، منظور ما این نیست که تصادفی شده است! منظور ما این است که شرایط جاده طوری است که احتمال وقوع تصادف را دارا می باشد. در این مورد، خطر همان وقوع تصادف است هنوز شاید هیچ تصادفی واقع نشده باشد ولی جاده خطرناک است. خطر ممکن است اتفاق بیافتد یا نیافتد و هنوز خسارتی اتفاق نیافتاده است چرا که خسارت نتیجه حاصل از تصادف بوده و در جاده لغزنده نباید متوقف شد و نباید با سرعت زیاد حرکت کرد.

در مورد گیاه تراریخته نیز می گوییم: این موارد باید ارزیابیِ مخاطراتی شود ولی این به معنای این نیست که خسارتی اتفاق افتاده یا اتفاق خواهد افتاد بلکه می خواهیم خطرات احتمالی را بررسی کنیم تا از هرگونه بروز آن جلوگیری کرده باشیم.

* شرایط پرهیز از ضرر احتمالی

چنانچه می ‌بینید این بحث وی یک بحث مفهومی است. در جلسه قبل مطرح شد که از نظر عقلائی ما نیز دفع ضرر محتمل را واجب می دانیم و از نظر شرعی نیز باید ببینیم که آیا با صرف احتمال ضرر باید پرهیز کنیم یا خیر؟

در پاسخ می گوییم: باید درصد احتمال را بررسی کنیم و هر چند برخی ضررها احتمالی است ولی عرفاً همه توقع دارند که جلوی این ضرر احتمالی گرفته شود.

مثلاً احتمال سقوط بچه از پشت بام در کنار شما ولو خیلی کم هم باشد، مانع بردن بجه به پشت بام است و عُقلا و خداوند متعال رئیس عقلا در این مورد شما را به خاطر بردن بچه به پشت بام مذمت می کنند.

در این مخاطره علاوه بر مقدار احتمال و بروز خطر، شدت آن نیز مهم است مثلاً در بحث زلزله هر چند که احتمال آن کم هم باشد چون شدت آن بالاست باید آن را لحاظ کرد و این باید در بحث تراریخته موضوع شناسی شود.

* ارزش احتمال در فقه شیعه 

فقها در فقه، مبحث ضمان و دیه، کتاب القضا می گویند: کسی که مباشر در قتل کسی نباشد ولی سبب باشد، مجرم است.

مباشر در اصطلاح فقهی همان قاتل است ولی سبب یعنی کسی که یک نحوه علیت ناقصه ‌ای داشته باشد و مثلاً مقتضی قتل را فراهم کند یا مانع را مفقود کند؛ کسی که می داند این دو نفر با هم نزاع دارند و وسائل نزاع را از جلوی آنها برنداشته است به عنوان سبب قتل شمرده می شود؛ سبب همین که احتمال می داده است که اینها باهم درگیر شوند و تساهل در قبول مسأله احتمالی کرده، مرتکب جرم شده است

ما نسبت به ضررهای احتمالی بی شماری مکلّف هستیم؛ این به بحث مهندسی ژنتیک نیز مربوط می شود، ولی ابتدا باید دید، احتمال ضرر در اینجا چه مقدار است و آیا مکلف هستیم که در همه جای این علم جلوی ضرر را بگیریم یا خیر؟.

برخی در مورد تراریخته می گویند: این احتمال موجود است که تراریخته بیست سال بعد نسل مسلمین را مورد مخاطره قراردهد.

موافقین تراریخته نیز می گویند: تا الان ضررهای چشمگیری از این محصولات ندیده ایم و هر احتمالی باید عقلائی بوده و قرائنی نیز وجود داشته باشد ولی بیست سال است که این محصولات در بازار موجود است و ما خطر "معتنابه" نیافته ایم؛ دلیلی نیز نداریم که جلوی این فعالیت های مهندسی ژنتیک را بگیریم.

باید دید، امنیت غذائی که در سطح بین الملل مطرح است و پرتکل ایمنی زیستی کارتاهنا بر اساس مواد 15 و 16 آن در همین زمینه مباحثی را مطرح کرده است - ما نیز طبق مصوبه مجلس شورای اسلامی به این پروتکل پیوسته ایم - چه میزان در این مسأله راهگشا و صادق بوده اند. وظیفه این پروتکل همین است که مخاطرات را تشخیص دهد.

در جلسه بعد، امنیت غذائی در بحث تراریخته بیشتر توضیح داده خواهد شد.